БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Биология:Экология — различия между версиями

(→‎Биотикалык факторлор)
Строка 615: Строка 615:
 
== Глоссарий ==
 
== Глоссарий ==
  
−
'''АБИОТИЧЕСКАЯ СРЕДА''' (от греч.а – отрицательная частица и biotikos – жизненный, живой) – совокупность неорганических условий (факторов) обитания организмов.
+
'''АБАНЫ ТАЗАЛОО''' – физика-химиялык методдордун жардамы менен абадагы бөлөк
−
'''АВТОТРОФНЫЕ ОРГАНИЗМЫ, АВТОТРОФЫ''' (греч. autos – сам, trophe – питание) – организмы, синтезирующие органические вещества из неорганических с использованием энергии Солнца (фототрофы) или химических связей (хемотрофы); к автотрофам относятся растения и некоторые бактерии.  
+
аралашмалардан арылтуу жана анын сапатын жаратылыштагы сапатка чейин жеткируу.
  
−
'''АГРОЦЕНОЗ''' (от греч. agros – поле и koinos – общий) – сообщество организмов, обитающих на землях сельскохозяйственного использования, занятых посевами или посадками культурных растений.
+
'''АБИОТИКАЛЫК ЧӨЙРӨ''' (грек тилинен а – тескери бөлукчө жана biotikos – жандуу) –
 +
организмдердин органикалык эмес жашоо шарттарынын (факторлорунун) жыйындысы.
  
−
'''АДАПТАЦИЯ''' (лат.аdapto – прилаживаю) – приспособление организма к различным условиям существования в окружающей среде.
+
'''АВТОТРОФТУК ОРГАНИЗМДЕР, АВТОТРОФТОР''' (грек тилинен autos – өзүм,
 +
trophe – азык) – Күндүн энергиясын (фототрофтор) же химиялык байланыштарды
 +
(хемототрофтор) колдонуу менен органикалык эмес заттардан органикалык заттарды
 +
синтездөөчу организмдер; автотрофторго өсүмдүктөр жана кээ бир бактериялар киришет.
  
−
'''АНТРОПОЦЕНТРИЗМ''' (от греч. antbropos – человек, kentron – центр) – воззрение, согласно которому человек есть центр Вселенной и конечная цель всего мироздания.
+
'''АГРОЦЕНОЗ''' (грек тилинен agros – талаа жана koinos – жалпы) – маданий өсүмдүктөр
−
'''АРЕАЛ''' (лат.аrea – площадь, пространство) – часть земной поверхности (территории или акватории), в пределах которой распространен и проходит полный цикл своего развития данный таксон: вид, род, семейство.
+
себилген жана отургузулган айыл чарбачылык колдонуудагы жерлерде жашаган
 +
организмдердин жыйындысы.
  
−
'''БАКТЕРИОФАГ'''– вирус, поражающий микроорганизмы.
+
'''АДАПТАЦИЯ''' (лат. аdapto – ыӊгайланышуу) – курчап турган чөйрөнүн жашоосунун ар
 +
түрдүү шарттарына организмдин ыӊгайланышуусу.
  
−
'''БАКТЕРИ(О)ЦИД'''– химическое вещество органического происхождения, убивающие бактерии. Неорганические синтезированные вещества (сулема,формалини др.) с таким же действием называют антисептиками.
+
'''АНТРОПОГЕНДИК БУЛГАНУУ''' – адамдардын чарбалык ишмердүүлүгүнүн
 +
натыйжасында келип чыккан булгануу.
  
−
'''БЕНТОС''' – совокупность организмов, обитающих на дне водоёма
+
'''АРЕАЛ''' (лат. аrea – аянт, мейкиндик) – түр, уруу, тукум таксондорунун өөрчуусундо
 +
толук циклди өткөн жана таралган чектеги жер бетинин (территориялар же акваториялар)
 +
бөлүгү.
  
−
'''БИОГАЗ''' – смесь газов, образующихся в процессе разложения отходов (навоза, соломы) или органических бытовых отходов целлюлозными анаэробными организмами при участии бактерий метанового брожения (примерный состав: метан – 55-65%, углекислый газ – 35-45%, примеси азота, водорода, кислорода, и сероводорода).  
+
'''БАКТЕРИ(О)ЦИД''' – бактерияларды жок кылуучу, органикалык келип чыгыштагы
 +
химиялык зат. Ушундай эле таасирдеги органикалык эмес синтезделген зат (сулема,
 +
формалин ж. б.) антисептик деп аталат.
  
−
'''БИОГЕОХИМИЧЕСКИЕ ЦИКЛЫ''' – биогеохимический круговорот веществ, обмен веществом и энергией между различными компонентами биосферы, обусловленный жизнедеятельностью организмов и носящий циклический характер. Все биогеохимические циклы взаимосвязаны и составляют динамическую основу существования жизни. Потоки энергии Солнца и деятельность живого вещества служат движущими силами биогеохимических циклов, что приводит к перемещению химических элементов.
+
'''БАКТЕРИОФАГ''' – микроорганизмдерди жабыркатуучу вирус.
  
−
'''БИОГЕОХИМИЧЕСКИЕ КРУГОВОРОТЫ''' – переход питательных элементов от неживой природы (из запасов атмосферы, гидросферы и земной коры) к живым организмам и обратно в неживую среду. Эти круговороты обусловлены прямым или косвенным воздействием солнечной энергии и включают круговороты С, N, P, S, H2O и всех иных элементов.
+
'''БЕНТОС''' – көлмөнүн түбүндө жашоочу организмдердин жыйындысы.
  
−
'''БИОГЕОЦЕНОЗ''' – эволюционно сложившаяся, относительно пространственно ограниченная, природная система функционально взаимосвязанных живых организмов и окружающей их абиотической среды, характеризующаяся определённым энергетическим состоянием, типом и скоростью обмена веществом и информацией. Б. – элементарная экосистема и геосистема.
+
'''БИОГАЗ''' – метандык ачытуучу (болжолдуу курамы: метан – 55-65%, көмүр кычкыл газы
 +
– 35-45%, азоттун, суутектин, кычкылтектин жана күкүрттүү суутектин аралашмасы)
 +
бактериялардын катышуусунун менен целлюлозалык анаэробдук организмдер бар
 +
органикалык тиричилик таштандылардын же чириндилердин (кык, саман) ажыроо
 +
процессинде пайда болгон газдардын аралашмасы.
  
−
'''БИОИНДИКАТОР''' – группа особей, по наличию, состоянию и поведению которых судят об изменениях в среде, в том числе о присутствии и концентрации загрязнителей.
+
'''БИОГЕОХИМИЯЛЫК АЙЛАНУУЛАР''' – азык заттардын жансыз жаратылыштан
 +
(атмосферанын, гидросферанын жана жер кыртышынын запастарынан) жандуу
 +
организмдерге өтүшү жана тескерисинче жансыз чөйрөгө. Бул айлануулар кундун
 +
энергиясынын түз жана кыйыр таасири менен шартталган жана С, N, P, S, H 2 O жана
 +
бардык элементтердин айланууларын камтыйт.
  
−
'''БИОЛОГИЧЕСКИЕ РИТМЫ''' – периодически повторяющиеся изменения интенсивности и характера биологических процессов и явлений.
+
'''БИОГЕОХИМИЯЛЫК ЦИКЛДЕР''' – организмдердин жашоо тиричилигинде
 +
шартталган жана циклдик мүнөздү алып жүрүүчү биосферанын ар түрдүү
 +
компоненттеринин ортосунда заттардын жана энергиянын алмашуусу, заттардын
 +
биогеохимиялык айлануусу. Бардык биогеохимиялык циклдер бири-бири менен
 +
байланышта жана жашоо тиричиликтин динамикалык негизин тузөт. Күндүн
 +
энергиясынын агымы жана жандуу заттардын тиричилиги химиялык заттардын
 +
алмашуусуна алып келген биогеохимиялык циклдердин кыймылдуу күчү катары кызмат
 +
кылат.
  
−
'''БИОЛОГИЧЕСКОЕ РАЗНООБРАЗИЕ''' – разнообразие живых организмов, а также экосистем и экологических процессов, звеньями которых они являются. Может быть разделено на три категории: генетическое разнообразие, разнообразие видов и разнообразие экосистем.
+
'''БИОГЕОЦЕНОЗ''' – салыштырмалуу мейкиндиктик чектелген, тирүү организмдер жана
 +
энергетикалык абалды, заттардын жана маалыматтардын алмашуусунун ылдамдыгын,
 +
тибин мүнөздөөчү, аларды курчап турган абиотикалык чөйрө менен өз ара таасирлешкен
 +
жаратылыш системасы. Б. – элементардык экосистема жана геосистема.
  
−
'''БИОМ''' – (от греч. bios – жизнь и лат.оma – окончание, совокупность) – совокупность различных групп организмов и среды их обитания в определенной ландшафтно-географической зоне, например, в тундре, хвойных лесах, аридной зоне. Например, биом влажных тропических лесов.  
+
'''БИОИНДИКАТОР''' – чөйрөнүн өзгөрүшү жөнүндө, анын ичинде булгагычтардын бар
 +
болушу жана концентрациясы жөнүндо чөйрөнүн абалы жана жүрүм туруму, ошол жерде
 +
болушу менен билүүгө болгон особдордун тобу.
  
−
'''БИОМАССА''' – суммарная масса особей вида, группы видов или сообщества организмов, выражаемая обычно в единицах массы сухого или сырого вещества, отнесенных к единицам площади или объема любого местообитания (кг/га, г/м3, кг/м3 и др.)
+
'''БИОЛОГИЯЛЫК КӨП ТҮРДҮҮЛҮК''' – тирүү организмдердин, ошондой эле
 +
экосистема жана экологиялык процесстердин, звенолордун көп түрдүүлүгү. Үч
 +
категорияга бөлунушу мүмкүн: генетикалык көп түрдүүлүк, түрлөрдүн көп түрдүүлүгү
 +
жана экосистемалардын көп турдүүлүгү.
  
−
'''БИОСФЕРА''' (от греч. bios - жизнь; sphaire – шар) – оболочка Земли, в которой совокупная деятельность живых организмов проявляется как геохимический фактор планетарного масштаба. Б. – самая крупная экосистема Земли – область системного взаимодействия живого и косного вещества на планете. Включает нижнюю часть атмосферы, всю гидросферу и верхнюю часть литосферы Земли, населённые живыми организмами.
+
'''БИОЛОГИЯЛЫК КЫЧКЫЛТЕКТИ КЕРЕКТОО (БКК)''' – көрсөтулгөн убакта (5
 +
суткада БКК 5 ) суунун бирдик көлөмүндө камтылган химиялык булгануулардын
 +
кычкылданышына кеткен кычкылтектин санын мүнөздөгөн суунун булгагычынын
 +
көрсөткүчү.
  
−
'''БИОТА'''(греч.biote– жизнь) - исторически сложившаяся совокупность живых организмов, объединенных общей областью распространения, обитающих на какой-то крупной территории, изолированной любыми (напр., биогеографическими) барьерами. В отличие от биоценоза в состав биоты входят виды, которые могут и не иметь экологических связей друг с другом.
+
'''БИОЛОГИЯЛЫК РИТМДЕР''' – биологиялык процесстердин жана кубулуштардын
 +
мүнөзүнүн жана интенсивдүүлүгүнүн мезгил мезгили менен кайталанып туруучу
 +
өзгөрүүсү.
  
−
'''БИОТИЧЕСКАЯ СРЕДА''' – совокупность живых организмов, оказывающих своей жизнедеятельностью влияние на другие организмы.
+
'''БИОЛОГИЯЛЫК ТАЗАЛОО''' – биологиялык объектердин (суу өсүмдүктөрүнүн
 +
өсүндүлөрү, активдуу ылайлар, дарак опилкалары ж. б. у. с. аркылуу өткөрүү) жардамы
 +
менен таштандыларды зыянсыздандыруу.
  
−
'''БИОТОП''' - относительно однородное по абиотическим факторам среды пространство, занятое биоценозом.
+
'''БИОЛОГИЯЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ''' – зыяндуу
 +
компоненттерин, агын сууларда – алардын айкалышынан же атайын тандалып алынган
 +
культуралардын жардамы менен кокустан келип чыккан микроорганизмдердин
 +
органикалык заттарын бузуу.
  
−
'''БИОФИЛЬТР''' (биологический фильтр) - сооружение для биологической очистки сточных вод, построенное на принципе постепенного прохождения очищаемых масс либо через толщу фильтрующего материала, покрытого активной микробиологической плёнкой, либо через пространство, занятое искусственно созданным сообществом организмов-очистителей, напр. камышей.
+
'''БИОМ''' – (грек. bios – жашоо жана лат. оma – бүтүшү, жыйындысы) – атайын
 +
ландшафтык-географиялык зонадагы, мисалы, тундрада, ийне жалбырактуу токойдо,
 +
ариддик зонада жашоо чөйрөсүнүн жана организмдердин ар түрдүү топторунун
 +
жыйындысы. Мисалы, нымдуу тропикалык токойлордун биому.
  
−
'''БИОЦЕНОЗ''' (греч. bios – жизнь и koinos – общий) – сообщество из продуцентов, консументов и редуцентов, входящих в состав одного биогеоценоза и населяющих один биотоп. Составная часть экосистемы
+
'''БИОМАССА''' – ар кандай жашоо ордуларынын (кг/га, г/м 3 , кг/м 3 ж.б.) аянтынын жана
 +
көлөмүнүн бирдигине кирүүчү кургак же чийки заттардын массасынын бирдигин
 +
көрсөтүүчү түрлөрдүн особунун, топтордун түрлөрүнүн же организмдердин тобунун
 +
суммалык массасы.
  
−
'''БИОЦИКЛ''' – крупное подразделение биосферы, совокупность биохор: море, суша и внутренние водоёмы.
+
'''БИОМАССА ПИРАМИДАСЫ''' – экосистемадагы продуценттер, консументтер (биринчи
 +
жана экинчи катардагы) жана редуценттердин ортосундагы, алардын массасында
 +
көрсөтүлгөн (санында – Элтон санынын пирамидасы, энергияга бекиген – энергия
 +
пирамидасы) жана графикалык модель (мындай моделдерди экологиялык пирамидалар
 +
деп аташат) түрүндө сурөттөлгөн катыш.
  
−
'''БОГАРА''' - земли в районах орошаемого земледелия, на которых сельскохозяйственные растения возделываются без полива.
+
'''БИОСФЕРА''' (грек. bios – жашоо; sphaire – шар) – планетардык масштабдагы
 +
геохимиялык фактор катары көрсөтүлгөн тирүү организмдердин тиричилигиндеги
 +
Жердин кабыгы. Б. – Жердин эӊ чоӊ экосистемасы – планетадагы жандуу жана костук
 +
заттардын системалык өз ара таасиринин чөйрөсү. Тируу организмдер таралган
 +
атмосферанын астынкы бөлүгүн, бардык гидросфераны жана Жердин литосферасынын
 +
үстүнкү бөлүгүн камтыйт.
  
−
'''ВАЛЕНТНОСТЬ ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ''' – степень выносливости, или характеристика способности живых организмов существовать в разнообразных условиях среды.
+
'''БИОСФЕРАЛЫК КОРУК – ЮНЕСКОнун''' «Адам жана биосфера» программасына туура
 +
келген коргоо, изилдоо (жана/же мониторинг) жүргүзүү максатында бөлүнгөн
 +
репрезентативдик ландшафтык бирдик. Абсолюттук түрдө чарбачылык ишмердүүлүк
 +
жүргүзүлбөгөн же аз өзгөрүүгө туш болгон экосистемаларды камтышы мүмкүн. Бул
 +
территориялардын репрезентативдүүлүгү (уникалдуулугу эмес, мүнөздүүлүгү) өзгөчө баса
 +
белгиленет.
  
−
'''ВЗРЫВ ДЕМОГРАФИЧЕСКИЙ''' – резкое увеличение народонаселения, связанное с изменением социально-экономических или общеэкологических условий жизни (включая уровень здравоохранение).  
+
'''БИОТА''' (грек. biote – жашоо) – ар кандай (мисалы, биогеографиялык) барьерлерден
 +
изоляцияланган кандайдыр бир ири территорияларда жашаган, таралуунун жалпы
 +
чөйрөсүнө бириккен тарыхый жактан келип чыккан тирүү организмдердин жыйындысы.
 +
Биоценоздон айырмаланып биотанын курамына бири бири менен экологиялык
 +
байланыштарга ээ болбогон турлөр кирет.
  
−
'''ВИРУС(Ы)''' – неклеточные формы жизни, способные проникать в определённые живые клетки и размножаться только внутри этих клеток. В. – внутриклеточные паразиты на генетическом уровне.  
+
'''БИОТИКАЛЫК АЙЛАНУУНУН КИЧИНЕ АЙЛАНУУСУ (БИОГЕОЦЕНОТИКАЛЫК)''' – элементардык экологиялык системанын – биогеоценоздун чегинде биосфералык
 +
алмашуу айлануусуна кирген заттардын бөлүкчөлөрүнүн, энергиянын жана
 +
информациялардын көп жолку токтоосуз, убактысы боюнча бирдей эмес жана туюк эмес.
 +
Б.а.к.а. (б.) заттык туюктуулугунун деӊгээли абдан маанилуу (фосфор боюнча, мисалы,
 +
глобалдык ок. 98 %, тайгада – 99,5 %). Агроценоздо бул көрсөткүч кескин түрдө
 +
төмөндөйт (фосфор боюнча 1900 дон 1980 ж. ал 80 ден 39 % га чейин төмөндөгөн), ал
 +
көлмөлөрдүн эвтрофикациясына ж. б. жагымсыз натыйжаларга алып барат.
  
−
'''ВЫБРОС ПРЕДЕЛЬНО ДОПУСТИМЫЙ (ПДВ)''' - Научно-технический норматив, устанавливаемый из условия, чтобы содержание загрязняющих веществ в приземном слое воздуха от источника или их совокупности не превышало нормативов качества воздуха для населения, животного и растительного мира (т.е. предельно допустимой концентрации - ПДК). Единица измерения – г/с, т/год (объём (количество) загрязняющего вещества, выбрасываемого отдельными источниками за единицу времени).
+
'''БИОТИКАЛЫК АЛМАШУУНУН ЧОӉ АЙЛАНУУСУ (БИОСФЕРАЛЫК)'''
−
Гетеротрофные организмы, гетеротрофы (греч. heteros - иной, другой, trohpe – питание) – организмы, использующие для питания готовые органические вещества. Живут за счет автотрофов.
+
–экологиялык биосферада үзгүлтүксүз жаныланып туруучу заттардын, энергиянын жана
−
Глобальный (от лат. globus – шар) – охватывающий весь земной шар, планетарный.
+
информациялардын таралышынын мейкиндигинде закон ченемдүү циклдик, убактысы
 +
боюнча бирдей эмес токтоосуз планетардык процесс.
  
−
'''ГОМЕОСТАЗ(ИС)''' – состояние внутреннего динамического равновесия природной системы, поддерживаемое регулярным возобновлением основных её структур, вещественно-энергетического состава и постоянной функциональной саморегуляцией её компонентов.  
+
'''БИОТИКАЛЫК ЧӨЙРӨ''' – өзүлөрүнүн жашоосунда башка организмдерге таасир
 +
көрсөтүүчү тирүү организмдердин жыйындысы.
  
−
'''ГОМОЙОТЕРМ(ИЯ)''' – способность животных (птицы и большинство млекопитающих ) поддерживать постоянную температуру тела независимо от температуры окружающей среды.
+
'''БИОТОП''' – биоценоз менен ээленген чөйрөнүн абиотикалык факторлору боюнча
−
Деградация (фр. degradation – ступень) – постепенное ухудшение, утрата исходных качеств.
+
салыштырмалуу бирдей мейкиндик.
−
Демография (от греч. demos – народ, grapho – пишу) – наука о народонаселении и закономерностях его развития.
 
  
−
'''ДЕНИТРИФИКАЦИЯ''' – процесс разрушения группой почвенных и водных бактерий нитратов до молекулярного азота.
+
'''БИОФИЛЬТР''' (биологиялык фильтр) – агын сууларды биологиялык тазалоо үчүн
−
Детрит (от лат. detritus – истертый) – мелкие органические частицы (остатки разложившихся животных, растений и грибов вместе с содержащимися в них бактериями), осевшие на дно водоема или взвешенные в толще воды.
+
сооружение.
−
Детритофаги (от лат. detritus – истертый и греч. phagos – пожирающий) – водные и сухопутные животные, питающиеся детритом вместе с содержащимися в нем микроорганизмами.
 
  
−
'''ДОЗА ЛЕТАЛЬНАЯ (АБСОЛЮТНАЯ) LД''' – минимальное количество вредного агента, попадание которого в организм неминуемо приводит к его смерти.
+
'''БИОЦЕНОЗ''' (грек. bios – жашоо жана koinos – жалпы) – бир биотопто жашоочу жана бир
 +
биогеоценоздун курамына кирген продуценттердин, консументтердин жана
 +
редуценттердин жыйындысы. Экосистеманын курамдык бөлүгү.
  
−
'''ДОЗА ОБЛУЧЕНИЯ''' – величина излучения, измеряемая по ионизации воздуха. Единица измерения – рентген.
+
'''БИОЦИКЛ''' – биосферанын ири бөлүмү, дениз, кургактык жана ички суулардын
 +
жыйындысы.
  
−
'''ДОЗА ПОГЛОЩЕНИЯ''' – энергия любого вида излучения, поглощаемая единицей массы облучаемой среды. Измеряется в радах, а для живой ткани – в бэрах (биологических эквивалентах рентгена).
+
'''БИРИНЧИЛИК КОНСУМЕНТ (БИРИНЧИ КАТАРДАГЫ)''' – өсүмдүк азыктары менен
 +
азыктануучу организмдер.
  
−
'''ДОЗА ПРЕДЕЛЬНО ДОПУСТИМАЯ (ПДД)''' – максимальное количество вредного агента, проникновение которого в организмы (через дыхание, пищу и тд.) или их сообщества ещё не оказывает на них пагубного влияния. Устанавливается единовременная ПДД и ПДД за определённый промежуток времени (час, день и т.п.).  
+
'''БОГАРА''' (кайрак жерлер) – айыл чарба өсүмдүктөрү сугат суусуз өстүрүлүүчү жерлер.
  
−
'''ДОЗА ТОКСИЧНАЯ''' – минимальное количество вредного агента, приводящие к заметному отравлению организма.
+
'''БУЛГАНГАН АГЫМ''' – жеткиликтүү концентрациянын чегинен ашкан сандагы
 +
аралашманы камтыган агынды суулар.
  
−
'''ДОМИНАНТ''' - вид, количественно преобладающий в данном сообществе, как правило, в сравнении с близкими формами или во всяком случаи входящими в один уровень экологической пирамиды или ярус растительности.
+
'''БУЛГАНУУ''' – чөйрөгө, физикалык, химиялык, биологиялык факторлор үчүн мүнөздүү
 +
эмес, адамдарга жана курчап турган чөйрөгө терс таасир тийгизүүчү натыйжа көрсөткөн
 +
жаны нерселердин алынып келиниши же келип чыгышы.
  
−
'''ЖЁСТКОСТЬ ВОДЫ''' – содержание в ней растворённых солей щелочноземельных металлов – кальция, магния и др. Измеряется суммой миллиграмм- эквивалентов ионов кальция и магния, содержащихся в 1 л воды. Различают общую Ж. в.(общее количество содержащихся в воде кальция и магния), устранимую и постоянную Ж. в. В зависимости от общей Ж. в. различают: очень мягкую (до 1,5 мг-экв), мягкую (1,5 – 3 мг-экв.), умеренно жёсткую (3 – 6 мг-экв.), жёсткую (7 – 9 мг-экв.), очень жёсткую ( свыше 9 мг-экв.) воду. До 1953 г. Ж. в. измерялась градусами жёсткости, показывающими, сколько граммов окиси кальция содержится в 100 л воды. 1 градус жёсткости равен 0,35663 мг-экв. ионов кальция или магния. В некоторых странах и сейчас Ж. в. измеряют в градусах.
+
'''БУЛГАНУУНУН БУЛАКТАРЫ''' – 1) заттардын ташталышынын точкасы (труба ж.б.);
−
Живое вещество – совокупность всех живых организмов, численно выраженное в элементарном химическом составе, весе, энергии; связанных с окружающей средой биогенным током атомов, дыханием, питанием и размножением.
+
2) булгоочу заттарды бөлүп чыгаруучу чарбачылык же жаратылыштык объект; 3)
 +
булгоочу заттар келип түшкөн регион (алыскы жана транс чектик алып өтүүдөгү); 4)
 +
регионалдык фондон тышкары чөйрөдө топтолгон (абада – СО 2 , сууда – алардын
 +
кычкылдыгы ж.б.).
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ''' - Привнесение в среду или возникновение в ней новых, обычно не характерных для нее физических, химических, биологических факторов, приводящих к превышению в рассматриваемое время естественного среднемноголетнего уровня концентраций перечисленных агентов в среде, и, как следствие, к негативным воздействиям на людей и окружающую среду. В наиболее общем виде З. – всё то, что не в том месте, не в то время и не в том количестве, какое естественно для природы, что выводит её системы из состояния равновесия, отличается от обычно наблюдаемой нормы и/или желательного для человека.  
+
'''ВИРУС''' – тирүү клеткаларга өтүүгө жөндөмдүү жана ошол эле клеткалардын ичинде гана
 +
көбөйүүчү жашоонун клеткалык формасы. В. – генетикалык деӊгээлдеги клетка ичиндеги
 +
мителер.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ АНТРОПОГЕННОЕ''' – загрязнение, возникающее в результате хозяйственной деятельности людей.
+
Гетеротрофтук организмдер, гетеротрофтор (грек. heteros – тигил, башка, trohpe – азык)
 +
– азыгы үчүн даяр органикалык заттарды колдонуучу организмдер. автотрофтордун
 +
эсебинен жашашат.
 +
Глобалдык (лат. globus – шар) – бүткүл жер шаарын камтыган, планетардык.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ БИОЛОГИЧЕСКОЕ''' - привнесение в среду и размножение в ней нежелательных для человека организмов. Случайное или происходящее как следствие деятельности человека проникновение в экосистемы или технические устройства видов животных (бактерий) и/или растений, обычно там отсутствующих.
+
'''ГЛОБАЛДЫК БУЛГАНУУ''' – планетанын ар кандай точкасында жана булгануу
 +
булактарынан алыс кездешкен физикалык, химиялык же биологиялык агенттер менен
 +
чөйрөнүн булгоочу объектилери үчүн сырткы биосфералык булгануу.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ ФИЗИЧЕСКОЕ''' – Загрязнение среды, характеризующееся отклонениями от нормы ее температурно-энергетических, волновых, радиационных и других физических свойств.
+
'''ГОМЕОСТАЗ(ИС)''' – жаратылыштык системанын негизги структурасынын, заттык-
 +
энергетикалык курамын жана анын компоненттеринин функционалдык жөӊгө
 +
салынышынын регулярдык жаныланышын колдогон ички динамикалык абалы.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ ХИМИЧЕСКОЕ''' - Загрязнение окружающей среды, формирующееся в результате изменения ее естественных химических свойств или при поступлении в среду химических веществ, несвойственных ей, а также в концентрациях, превышающих фоновые (естественные) среднемноголетние колебания количеств каких-либо веществ для рассматриваемого периода времени.
+
'''ГОМОЙОТЕРМ(ИЯ)''' – курчап турган чөйрөнүн температурасынан көз каранды дене
 +
температурасын туруктуу кармап турууга жаныбарлардын жөӊдөмдүүлүгү (канаттуулар
 +
жана көпчүлүк сүт эмүүчүлөр).
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ МЕХАНИЧЕСКОЕ''' - Засорение среды агентами, оказывающими лишь механическое воздействие без физико-химических последствий (например мусор).
+
''Деградация (фр. degradation – тепкич)'' – акырындап начарлоо, сапатын жоготуу.
 +
Демография (грек. demos – эл, grapho – жазам) – калктын жайгашуусу жана анын
 +
өнүгүшүнүн закон чеӊемдүүлүктөрү жөнүндөгү илим.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ СВЕТОВОЕ''' - Форма физического загрязнения окружающей среды, связанная с периодическим или продолжительным превышением уровня естественной освещенности местности, в том числе и за счет использования источников искусственного освещения.
+
'''ДЕМОГРАФИЯЛЫК ОСУУ''' – жашоонун (ден-соолукту чындоо деӊгээлин кошкондо)
 +
социалдык-экономикалык же жалпы экологиялык шарттарынын өзгөрүшү менен
 +
байланышкан калктуу коӊуштардын кескин жогорулашы.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ ШУМОВОЕ''' - Форма физического загрязнения, возникающего в результате увеличения интенсивности и повторяемости шума сверх природного уровня, что приводит к повышению утомляемости людей, снижению их умственной активности, а при достижении 90 — 100 дБ — постепенной потере слуха.
+
'''ДЕНИТРИФИКАЦИЯ''' – топурактык жана суу бактериялардын тобу менен нитраттарды
 +
молекулярдык азотко чейин бузуу процесси.
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ ЭЛЕКТРОМАГНИТНОЕ''' - Форма физического загрязнения окружающей среды, связанная с нарушением ее электромагнитных свойств.
+
'''Детрит''' (лат. detritus – майдаланган) – көлмөлөрдун түбүнө чөккөн же суунун
 +
терендигиндеги майда органикалык бөлүкчөлөр (жаныбарлардын, өсүмдүктөрдүн жана
 +
козу карындардын калдыктары).
  
−
'''ЗАГРЯЗНЕНИЕ ПОЛЕВОЕ''' - Энергетическое загрязнение в виде потока элементарных частиц (включая кванты электромагнитного излучения), негативно влияющих на состояние живых организмов.
+
'''Детритофагдар''' (лат. detritus – майдаланган жана грек. phagos – жечүү) –
−
загрязнение тепловое (термальное) - Форма физического загрязнения среды, характеризующаяся периодическим или длительным повышением ее температуры против естественного уровня.
+
микроорганизмдер менен чогу камтылган детриттер менен азыктануучу суудагы жана
−
загрязнение трансгранично-Загрязнение среды, охватывающее территорию нескольких государств или целые континенты и формирующееся за счет трансграничного переноса загрязнителей.
+
кургактыктагы жаныбарлар.
  
−
Загрязнение глобальное - Биосферное загрязнение внешней для загрязняющего объекта среды физическими, химическими или биологическими агентами, обнаруживаемыми вдали от источников загрязнения и практически в любой точке планеты.
+
'''ДИНАМИКАЛЫК ТЕӉ САЛМАКТУУЛУК''' – компоненттердин жана структуралардын
 +
туруктуу жаӊыланышынын эсебинен колдонгон системанын теӊ салмактуулугу.
  
−
'''ЗАКАЗНИК''' – участок, в пределах которого (постоянно или временно) запрещены отдельные виды и формы хозяйственной деятельности для обеспечения охраны одного или многих видов живых существ, биогеоценозов, одного или нескольких экологических компонентов или общего характера охраняемой местности.  
+
'''ДОМИНАНТ''' – атайын топто саны боюнча, эреже катары экологиялык пирамиданын же
 +
өсүмдүктүүлүк ярусунда бир деӊгээлге кирген жакын формалар менен салыштырууда
 +
басымдуулук кылган тур.
  
−
'''ЗАПОВЕДНИК''' - особо охраняемая законом территория или акватория, нацело исключённая из любой хозяйственной деятельности (в том числе посещения людьми) ради сохранения в нетронутом виде природных комплексов (эталонов природы), охраны видов живого и слежения за природными процессами.
+
'''ЖААН-ЧАЧЫН АГЫМЫ''' – интенсивдүү жаан-чачындын (ношор) жаашынын
 +
натыйжасында келип чыккан агым.
  
−
'''ЗАПОВЕДНИК БИОСФЕРНЫЙ''' – репрезентативная ландшафтная единица, выделяемая в соответствии с программой ЮНЕСКО «Человек и биосфера» с целью её сохранения, исследования (и/или мониторинга). Может включать абсолютно не тронутые хозяйственной деятельностью или мало изменённые экосистемы, нередко окружённые эксплуатируемыми землями. Как исключение допускается выделения территорий древнего освоения. Особо подчеркивается репрезентативность (представительность, характерность, а не уникальность) этих территорий.
+
'''ЖАРАТЫЛЫШТЫ ПАЙДАЛАНУУ''' – жаратылыш-ресурстук потенциалдардын жана
 +
аны сактоо чараларынын эксплуатациясынын бардык формасынын жыйындысы.
 +
Жаратылышты пайдалануу төмөндөгү орду камтыйт: а) жаратылыш ресурстарын чыгарып
 +
таштоо жана иштетүү, алардын жаныланышын же калыбына келтирилишин; б) жашоо
 +
чөйрөнүн жаратылыштык шарттарын коргоо жана колдонуу жана в) жаратылыш
 +
системасынын экологиялык балансынын (теӊ салмактуулук, квазистационардык абалы)
 +
рационалдуу өзгөрүшү, калыбына келиши, сактоо (колдоо), коомдун жаратылыштык-
 +
ресурстук потенциалын коргоонун негизи катары кызмат кылат;
  
−
'''ЗАСОЛЕНИЕ ПОЧВ''' – повышение содержания в почве легкорастворимых солей (карбонта натрия, хлоридов и сульфатов), обусловленное засоленностью почвообразующих пород, привносом солей грунтовыми и поверхностными водами, но чаще вызванное нерациональным орошением. Почвы считают засоленными при содержании более 0,25 % солей в плотном остатке (для безгипсовых почв).
+
'''ЖАРЫКТЫК БУЛГАНУУ''' – жердин табигый жарыгынын деӊгээлин мезгили менен же
 +
узакка жогорулатуу менен байланышкан курчап турган чөйрөнүн физикалык
 +
булгануусунун формасы.
 +
Жашоо чөйрөсу – особ, популяция же түр жашаган конкреттүү абиотикалык жана
 +
биотикалык шарттардын жыйындысы.
  
−
'''ЗАХОРОНЕНИЕ ОТХОДОВ''' – помещение их под землю, в геологические выработки (брошенные угольные шахты, соляные копи, иногда специально созданные полости) или глубочайшие впадины морского дна без возможности обратного извлечения.
+
'''ЖАШООНУН ИЙРИ СЫЗЫГЫ''' – атайын убакыт аралыгында жашаган түрлөрдүн
 +
особдорунун санын көрсөтуучу график. Абциссте орточо же абсолюттук жашоо узактыгы
 +
жыл же пайыз түрүндө, ал эми ординат огу боюнча 1 мин туулгандардан жашап кеткен
 +
особдордун саны көрсөтүлүп график түзүлөт.
  
−
'''«ЗЕЛЁННАЯ РЕВОЛЮЦИЯ»''' - значительный рост в третьей четверти 20 века производства зерновых культур (пшеницы, риса, кукурузы) на базе успехов селекции.  
+
«ЖАШЫЛ РЕВОЛЮЦИЯ» – 20-кылымдын үчүнчү чейрегинде селекциянын
 +
жетишкендигинин базасында дан культурасынын (буудай, куруч, жүгөрү) маанилүү
 +
өсүшү.
  
−
'''ЗОНА САНИТАРНО-ЗАЩИТНАЯ''' – полоса, отделяющая промышленное предприятие от селитебной территории (населённого пункта).
+
''ЗАКАЗНИК'' – бир же көптөгөн түрлөрдү, биогеоценоздорду, бир же бир нече
 +
экологиялык компоненттерди коргоону камсыз кылуу үчүн чарбачылык иштердин
 +
формасына жана түрлөрунө тыюу салынган участок.
  
−
'''ЗОНА ЭКОЛОГИЧЕСКОГО РИСКА''' – места на поверхности суши и в акваториях мирового океана, где человеческая деятельность может создать опасные экологические ситуации, напр. зоны подводной добычи нефти на морском шельфе, опасные для проходящих танкеров участки моря, где может произойти их авария с разливом нефти и т. п.  
+
'''ЗООПЛАНКТОН''' – дениз жана туссуз көлмөлөрдүн суу терендигинде жашоочу (эреже
 +
боюнча эркин жүргөн) жана суунун агымына каршы турууга жөндөмдүү жаныбарлардын
 +
жыйындысы. З. – планктондордун курамдык бөлүгү. З. дүйнөлүк океандардын
 +
максималдык терендиктерине чейин кездешет.
  
−
'''ЗОНИРОВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО ПАРКА''' – разделение его территории на участки с различным режимом эксплуатации. Как правило, выделяются 3–4 зоны: заповедную, хозяйственную и рекреационную (в дополнение к названным также буферную зону).
+
'''ЗООФАГ''' – жаныбарлар менен азыктануучу организм.
  
−
'''ЗООПЛАНКТОН''' – совокупность животных, обитающих (как правило, свободно парящих) в толще воды морской и пресноводных водоёмов и на способных противостоять переносу течениями. З. – составная часть планктона. З., хотя и очень разряжённый, встречается практически до максимальных глубин Мирового океана.
+
'''ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ''' – 1) инфекциялык же жаратылыш очоктук оорулардын очогун
 +
басууга (мед.); 2) түзүлгөн же жасалма тартылган ууларды бузууга (санит.); 3)
 +
өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын карантиндик түрлөрүн жок кылууга (а.-ч.); 4)
 +
инструменттерди, материалдарды, турак жайды стерилизациялоого багытталган
 +
комплекстик иш чаралар.
  
−
'''ЗООФАГ''' – организм, питающийся животными, плотоядный вид.  
+
'''Иммунитет''' (лат. immunitas – бир нерседен арылуу) – инфекциялык агенттерге жана бөтөн
 +
заттарга организмдин туруктуулугу.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ ВИДИМОЕ''' – оптическое излучение с длиной волн от 740 нм (красный свет) до 400 нм (фиолетовый свет), обуславливающее зрительные ощущения у человека. По др. источникам, диапазон волн И. в. – от 380 до 770 нм.
+
'''ИНТРОДУКЦИЯ''' – кандайдыр бир түрдүн особун атайын же кокустан ареалдан
 +
тышкары алып өткөрүү.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ ЗВУКОВОЕ''' (звука) – возбуждение звуковых волн в упругой (твёрдой, жидкой, газовой) среде. Слышимый звук – 16 Гц – 20 кГц, инфразвук – менее 16 Гц, ультразвук – 21 кГц – 1 ГГц и гиперзвук – более 1 ГГц.
+
'''ИНФРАКЫЗЫЛ НУРЛАНУУ''' – жылытылган денелер аркылуу чыккан толкундары 770
 +
нм (башкача айтканда көбүрөөк көрүнгөн) ден 1-2 мм ге чейинки узундуктагы оптикалык
 +
нурлануу.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ ИНФРОКРАСНОЕ''' – оптическое излучение с длиной волн от 770 нм (т. е. Больше видимого) до 1 – 2 мм, испускаемое нагретыми телами.
+
'''ИОНДОЛГОН НУРЛАНУУ''' – кандайдыр бир деӊгээлде тирүү ткандарга өтүп жана
 +
атомдорду жана молекулаларды суруп чыгаруу менен же иондордун түз же кыйыр келип
 +
чыгышы менен байланыштуу болгон өзгөрүү жүргүзүүчү электромагниттик (рентген
 +
нурлары, гамма нурлары) жана корпускулярдык радиациялар. Табигый (радиациондук
 +
фон) дозасынан ашса иондолгон нурлануу организм үчүн зыяндуу.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ ИОНИЗИРУЮЩЕЕ''' - электромагнитная (рентгеновские лучи, гамма-лучи) и корпускулярная (альфа-частицы, бета-частицы, поток протонов и нейтронов) радиации, в той или иной степени проникающая в живые ткани и производящая в них изменения, связанные с «выбиванием» электронов из атомов и молекул или прямым и опосредованным возникновением ионов. В дозах, превышающих естественные (радиационный фон), И.и. вредно для организмов.  
+
'''ИОНДОЛУУЧУ РАДИАЦИЯ''' – нейтралдык атомдордун жана молекулалардын
 +
электрдик жактан иондолушуна (иондордун жана эркин электрондордун келип чыгышы)
 +
алып келген табигый нурлануу (мисалы, космостук нурлар) И. р. Тирүү заттарга бузуучу
 +
таасир берет жана тирүү организмдердин (жаны мутацияларды, нурлануу ооруларын ж. б.
 +
чакырат) спектринин өзгөрушунун булагы болуп саналат.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ ОПТИЧЕСКОЕ (СВЕТОВОЕ)''' – электромагнитное излучение с длиной волны приблизительно от 1 нм (рентгеновские лучи) до 1мм (начало диапазона радиоизлучения).
+
''ИОНОСФЕРА'' – атмосфералык газдардын жана эркин электрондордун он иондолгон
 +
молекулалардын жана атомдордун маанилүү саны менен айырмаланган атмосферанын
 +
катмары (астынкы и. – 50 – 80 ден 400 – 500 км ге чейин, үстүнкү И. – бир канча миӊ км.
 +
ге чейин. И. жерде кыска диапазондогу радиотолкундарын таратууда маанилүү роль
 +
ойнойт, анда жер бетиндеги организмдердин абалына чагылдырган полярдык жаркыроо
 +
жана ионосфералык магниттик катуу бороонду байкоого болот.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ РАДИОАКТИВНОЕ''' – испускание альфа-, бета- и гамма-лучей.
+
'''КАДАСТР''' – объектилердин же кубулуштардын сапаттык жана сандык жазылышын
 +
камтыган экономикалык (экология-социалдык-экономикалык) баасы менен берилген
 +
маалыматтардын систематизацияланган жыйынтыгы. Алардын физика-географиялык
 +
мүнөздөмөсүн, классификациясын, динамикасы жөнүндө маалыматтарын, изилденген
 +
жана картографиялык жана статистикалык материалдардын тиркелиши менен экология-
 +
социалдык-экономикалык баасынын деӊгээлин камтыйт.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ УЛЬТРАФИОЛЕТОВОЕ''' – не видимое глазом электромагнитное излучение в пределах длин волн 400- 10 нм.
+
'''КАНЦЕРОГЕН''' – тескери сапаттагы жаны келип чыгууларга же алардын келип
 +
чыгышына жөндөмдүү болгон зат же физикалык агент.
  
−
'''ИЗЛУЧЕНИЕ ЭЛЕКТРОМАГНИТНОЕ''' – процесс испускания электромагнитных волн и переменное поле этих волн.
+
'''КЛИМАКС''' – биогеоценоздук сукцессиянын жыйынтыктоочу фазасы же жашоо
−
Иммунитет (от лат. immunitas – избавление от чего-либо) – невосприимчивость организма к инфекционным агентам и чужеродным веществам.
+
тиричилик (анын ичинде антропогендик, мисалы, «орт климаксы») шарты үчүн
 +
биогеоценоздун өөрчүүсүнүн финалдык сукцессиондук стадиясы.
  
−
'''ИНДЕКС (ПОКАЗАТЕЛЬ) ВИДОВОГО БИОРАЗНООБРАЗИЯ''' – соотношение между числом видов и любым показателем «значительности» (численности особей, биомассы, продуктивности и т.п.). Видовое разнообразие трофической группы определяются гл. обр. редкие виды, тогда как показатели «значительности» - немногие виды-доминанты.
+
'''КЛОН''' – 1) бөлүнүү, бутактануу, фрагментация ж.б. көбөйүүчү, бир особдун тукумунан
 +
турган бир жыныстуу организмдердин особдорунун тобу; 2) бир особдун генетикалык
 +
жактан бирдей вегетативдик тукуму.
  
−
'''ИНТРОДУКЦИЯ''' – преднамеренный или случайный перенос особей какого-либо вида живого за пределы ареала.
+
'''КОЗГО КОРУНГОН НУРЛАНУУ''' – 740 нм (кызыл тус) ден 400 нм (гүлгүн кызыл түс)
 +
ге чейинки узундуктагы адамдын көрүп сезишин камсыздаган оптикалык нурлануу. Башка
 +
булактар боюнча көзгө көрүнгөн нурлануунун толкунунун диапазону 380 ден 770 нм ге
 +
чейин.
  
−
'''ИОНОСФЕРА'''– слой атмосферы (нижняя и. – от 50 – 80 до 400 – 500 км, верхняя И. – до нескольких тыс. км), отличающийся значительным количеством положительно ионизированных молекул и атомов атмосферных газов и свободных электронов. И. играет важную роль в распространении на земле радиоволн короткого диапазона, в ней наблюдается полярное сияние и ионосферные магнитные бури, отражающие на состоянии наземных организмов.
+
'''КОММЕНСАЛИЗМ''' – ар турдуу турлөрдун особдорунун туруктуу же убактылуу чогу
 +
жашашы, ошол эле убакта партнерлордун бири азыктын калдыктары же башканын бөлуп
 +
чыгарган продуктусу менен азыктанып экинчисине зыян келтирбейт.
  
−
'''ИСТОЧНИК ЗАГРЯЗНЕНИЯ- 1)''' точка выброса веществ (труба и т. п.); 2) хозяйственный или природный объект, производящий загрязняющее вещество; 3) регион, откуда поступают загрязняющие вещества (при дальнем и трансграничном переносе); 4) внерегиональный фон загрязнений, накопленных в среде ( в воздушной – СО2, в водной – их кислотность и т. п.).
+
'''КОМПОСТ''' – органикалык заттардын, анын ичинде коммуналдык таштандылардын
 +
микробдук ажыроонун натыйжасында алынган жер семирткич.
  
−
'''КАДАСТР'''– систематизированный свод данных, включающий качественную и количественную опись объектов или явлений, в ряде случаев с их экономической (эколого-социально-экономической) оценкой. Содержит их физико-географическую характеристику, классификацию, данные о динамике, степени изученности и эколого-социально-экономическую оценку с приложением картографических и статистических материалов.
+
'''КОНВЕРГЕНЦИЯ''' – жашоосунун аналогиялык образынын жана чөйрөнун жакын
 +
шарттарына ыӊгайланышуусунун жыйынтыгында биотикалык топтордун сырткы
 +
белгилери окшоштугу боюнча турлөрдун келип чыгышы (мисалы, акула жана дельфиндин
 +
денесинин формасы, Евразиянын тундук бөлүгү жана Тундук Американын жалбырактуу
 +
токойлорунун тышкы көрүнуштөрү).
  
−
'''КАНЦЕРОГЕН'''– вещество или физический агент, способствующие развитию злокачественных новообразований или их возникновению.
+
'''КОНКУРЕНЦИЯ''' – бир же ар башка түрлөрдүн особдорунун ортосундагы ар кандай
 +
антагонистик мамилелери, таймашуусу, атаандашуусу, топтун башка мүчөлөрү менен
 +
салыштырмалуу кандайдыр бир максаттарга жетүү үчүн умтулууну аныктайт; жашоо
 +
үчүн курөшуунун көрсөтүүдө түр ичинде, түр аралык, түз жана кыйыр конкуренция деп
 +
бөлүнөт.
  
−
'''КЛИМАКС'''– «заключительная» фаза биогеоценотической сукцессии, или «финальная» сукцессионная стадия развития биогеоценозов для данных условий существования (в том числе антропогенных, напр., «пожарный климакс»).
+
'''КОНСОРЦИЯ(Й)''' – борбордук мучөдөн, ядродон, топтон (индивидуалдык консорция:
 +
ядро бир особ; популяциялык консорция – популяция же тур толугу менен; синузиалдык
 +
консорция – ядро – бир экобиоморфту түзгөн турлөр, мисалы, мезофилдик кара ийне
 +
жалбырактуу дарактар) көз каранды бири бири менен тыгыз байланыштагы ар түрдүү
 +
организмдердин жыйындысы. Консорциянын борбордук мүчөсүнүн ролуна түр-
 +
эдификатор чыгат.
  
−
'''КЛОН- 1)''' группа особей у однополых организмов, размножающихся делением, почкованием, фрагментацией и т. п., состоящая из потомства одной особи; 2) генетически однородное вегетативное потомство одной особи.
+
'''КОНСУМЕНТ''' (лат. consumo – колдоном) – органикалык заттар менен азыктануучу
 +
организмдер (бардык жаныбарлар, микроорганизмдердин бөлүгү, мителик жана курт-
 +
кумурскаларды жечүү өсүмдүктөр). Бардык консументтер – гетеротрофтор.
  
−
'''КОЛИЧЕСТВА ПРЕДЕЛЬНО ДОПУСТИМЫЕ ОСТАТОЧНЫЕ (ПДОК)''' –количества вредных веществ в пищевых продуктах, способных к накоплению в рыбе и др. организмах.
+
'''КОПРОФАГ''' – башка жаныбарлардын помёту менен азыктануучу организмдер (мисалы,
 +
кык жечүү конуз).
  
−
КОММЕНСАЛИЗМ – постоянное или временное сожительство особей разных видов, при котором один из партнёров питается остатками пищи или продуктами выделения другого, не причиняя ему вреда.
+
'''КОРУК (ЗАПОВЕДНИК)''' – ар түрдүү чарбачылык ишмердүүлүк (анан ичинде
 +
адамдардын кирүүсү) жүргүзүлбөгөн, жаратылыш комплекстерин (жаратылыш
 +
эталондорун) сактап калуу үчүн, түрлөрдү коргоо жана жаратылыш процесстерин байкоо
 +
үчүн өзгөчө закон менен коргоого алынган территория же акватория.
 +
Кризис (грек. krisis – чечим) – кыйынчылыктуу, оор абал.
  
−
'''КОМПОСТ'''– удобрение, получаемое в результате микробного разложения органических веществ, в том числе из коммунальных отходов.
+
'''КРИОФИЛ''' – муздардын же кардын бетиндеги сууларда, ошондой эле дениз туздары
 +
синирилген сууларда жашоочуу организм. Балырлардын массалык өөрчүшү карды
 +
(мисалы, «кызыл кар») же музду түскө боейт.
  
−
'''КОНВЕРГЕНЦИЯ'''– возникновение у различных по происхождению видов и биотических сообществ сходных внешних признаков в результате аналогичного образа жизни и приспособления к близким условиям среды (напр., форма тела у акулы и дельфина, облик лиственных лесов северных частей Евразии и Северной Америки).
+
'''КРИОФИТ''' – кургак жерлерде суукка туруктуу өсүмдүктөр.
  
−
'''КОНКУРЕНЦИЯ'''– соперничество, соревнование, любые антагонистические отношения между особями одного или разных видов, определяемое стремлением лучше и скорее достигнуть какой-то цели по сравнению с др. членами сообщества; одно из проявлений борьбы за существование; выделяют внутривидовую, межвидовую, прямую, и косвенную К.
+
'''КРИПТОФИТ''' – жер үстүндогү органдары жагымсыз вегетациялык сезондо өлөт, ал эми
 +
бүчүрлөрүнүн жаныланышы түймөктөрүнө, пияз түбүнө, тамырына салынган жана
 +
жердин астында (геофиттер) же суу астында (гидрофиттер) жаткан көп жылдык чөп
 +
өсүмдүктөрү.
  
−
'''КОНСОРЦИЯ(Й)''' – совокупность разнородных организмов, тесно связанных между собой и зависящих от центрального члена, ядра сообщества (индивидуальная консорция: ядро – одна особь; популяционная консорция: ядро – популяция или вид в целом; синузиальнаяконсорция: ядро – виды, составляющие одну экобиоморфу, напр., мезофильныетёмнохвойные деревья). В роли центрального члена К. обычно выступает вид-эдификатор.
+
'''КСЕНОБИОТИК''' (грек. xenos – бөлөк) – организм же анын тобу үчүн бөлөк зат
 +
(пестициддер, химиялык тиричилик каражаттары ж. б. булгагычтар), алар биотикалык
 +
процесстердин, ошондой эле ооруларга жана тирүү организмдердин өлүмүнө алып келет.
  
−
'''КОНСУМЕНТ''' (лат. consumo – потребляю) – организм, питающийся органическим веществом (все животные, часть микроорганизмов, паразитические и насекомоядные растения). Все консументы – гетеротрофы.
+
'''КСЕРОФИЛ''' – суунун жетишсиз шарттарындагы жашоого жөндөмдүү организм, себеби
 +
кездешкен жерлерде нымдуулук төмөн (жаныбарлардан –кескелдириктер, таш бакалар ж.б.).
  
−
'''КОНСУМЕНТ ПЕРВИЧНЫЙ (ПЕРВОГО ПОРЯДКА)'''– организм, питающийся растительной пищей.
+
'''КСЕРОФИТ''' – нымдуулукту 50 % га чейин убактылуу короткон же ариддик жерлерде
 +
жашоого жөндөмдүү ксерофил-осүмдүк. Ксерофиттердин ар түрдүү категориялары
 +
кездешет. Чыныгы К. – шыбак, вероника ж. б.
  
−
'''КОНСУМЕНТ ВТОРИЧНЫЙ (ВТОРОГО ПОРЯДКА)'''– организм, питающийся животной пищей.
+
'''КУМУЛЯЦИЯ''' – 1) таасир берүүчү башталыштарды көбөйтүү, чогултуу, топтоо (мисалы,
 +
азык чынжырындагы пестициддердин концентрациясын көбөйтүү); 2) көбүнчө жагымсыз
 +
(мед.) жаны белгилердин пайда болгон же кескин жогорулоочу эффект берген организмге
 +
киргизилген дарылардын же уулардын таасиринин суммаланышы.
  
−
'''КОНЦЕНТРАЦИЯ МАКСИМАЛЬНАЯ РАЗОВАЯ (ПДКМР)'''– концентрация загрязнителя в воздухе (населённых мест), не вызывающая рефлекторных реакций в организме человека.
+
'''КЫЗЫЛ КИТЕП''' – сейрек жана жоголуп кетүү коркунучунда турган организмдердин
 +
тизмеси; мурунку жана азыркы таралышын, саны жана алардын кыскарышынын
 +
себептерин, түрлөрдү коргоодогу кабыл алынган жана керектүү чараларды көрсөткөн
 +
түрлордүн жана түрчолордүн тизмеси. Эл аралык, улуттук (мамлекеттик масштабдагы)
 +
жана локалдык варианттагы Кызыл китептер бар, ошондой эле өзүнчө өсүмдүктөрдүн,
 +
жаныбарлардын ж. б. систематикалык топтордун Кызыл китептери болот.
  
−
'''КОНЦЕНТРАЦИЯ ПРЕДЕЛЬНО ДОПУСТИМАЯ (ПДК)'''- количество вредного вещества в окружающей среде, при постоянном контакте или при воздействии за определённый промежуток времени практически не влияющее на здоровье человека и не вызывающее неблагоприятных последствий у его потомства. В последние время при определении ПДК учитывается не только степень влияния загрязнителей на здоровье человека, но и воздействие этих загрязнителей на диких животных, растения, грибы, микроорганизмы, а также на природные сообщества в целом.
+
'''ЛАНДШАФТ''' – өөрчүү шарттары боюнча бирдей болгон жаратылыш системасы,
 +
географиялык катмардын территориялык бөлүнүшүнүн негизги категориясы. Бардык
 +
негизги компоненттер: рельеф, климат, суу, топурак, өсүмдүктөр жана жаныбарлар
 +
дүйнөсү кирген жаратылыштык географиялык комплекс өөрчүү шарттары боюнча бирдей
 +
ажыратылбаган системаны түзүп татаал өз ара таасирлешүүдө жана өз ара аракеттенуудө
 +
жайгашат. Адамдарга тийгизген таасиринин мүнөзү боюнча ландшафтты топофилдик
 +
(жагымдуу) жана топофобдук (жагымсыз) деп бөлүшөт.
  
−
'''КОНЦЕНТРАЦИЯ СРЕДНЕСУТОЧНАЯ ПРЕДЕЛЬНО ДОПУСТИМАЯ (ПДКСС)'''– концентрация загрязнителя в воздухе, не оказывающая на человека прямого или косвенного вредного воздействия при круглосуточном вдыхании.
+
'''ЛЕТАЛДЫК ДОЗА (АБСОЛЮТТУК) LД''' – организмде кездеше турган болсо өлүмгө
 +
алып келүүчу зыяндуу агенттин минималдык саны.
  
−
'''КОПРОФАГ'''– организм, питающийся помётом др. животных (напр., жуки-навозники).
+
'''Лимиттеген (чектөөчү) фактор''' – кандайдыр бир процесстин аралыгы же организмдин
 +
тиричилиги үчүн чектегич.
  
−
'''КРАСНАЯ КНИГА'''– список редких и находящихся под угрозой исчезновения организмов; аннотированный перечень видов и подвидов с указанием современного и прошлого распространения, численности и причин её сокращения, особенностей воспроизводства, уже принятых и необходимых мер охраны видов. Имеются международный, национальный (в масштабах государства) и локальные варианты К. к., а также отдельно К. к. растений, животных и др. систематических групп.
+
'''ЛИТОСФЕРА''' – тоо кендери жана вулкандык атылуулардан, чоккон биогендик
−
'''КРИВАЯ ВЫЖИВАНИЯ'''- график, показывающий число особей вида, выживших к определённому промежутку времени. Строится отложением наабсцисс времени в годах или в процентах средней (отклонение регистрируемого возраста от средней продолжительности жизни) либо абсолютной продолжительности жизни, а по оси ординат – числа выживших особей на 1 тыс. рождённых.
+
байланыштырдан чыккан алардын бөлүкчөлөрү бар Жердин үстүнкү катуу катмары.
−
Кризис (от греч. krisis – решение, поворотный пункт, исход) – затруднительное, тяжелое положение.
+
Акырындап отуруп аз каттуулуктагы сферанын терендигине өтөт. Жер кыртышын жана
 +
Жердин үстункү мантиясын камтыйт. Литосферанын калындыгы – 50-200 км, анын
 +
ичинен жер кыртышы континенттерде – 75 км ге чейин, океандын түбүндө 10 км.
  
−
'''КРИОФИЛ'''– организм, живущий в талых водах на поверхности льда или снега, а также в воде, пропитывающий морской лёд. Массовое развитие водорослей окрашивает снег (напр., «красный снег») или лёд.
+
'''МАКСИМАЛДЫК БИР ЖОЛКУ КОНЦЕНТРАЦИЯ (ЧАК МБ (ПДК МР ))''' – адамдын
 +
организминде рефлектордук реакцияны чакырбаган абадагы булгагычтардын (калктуу
 +
конуштардагы) концентрациясы.
  
−
'''КРИОФИТ'''– холодостойкое растение сухих местообитаний.
+
'''МЕЗОСФЕРА''' – жердин бетинин үстүндө 50 – 80 км чегинде жайгашкан жана
 +
термосфераны алмаштыруучу: бийиктикте (болжол менен 0 о дан –90 о С ка чейинки)
 +
температуранын төмөндөшүн мунөздөгөн, стратосферадан жогору жаткан атмосферанын
 +
катмары.
  
−
'''КРИПТОФИТ'''– многолетнее травянистое растение, наземные органы которого отмирают в неблагоприятный для вегетации сезон, а почки возобновления закладываются на корневищах, клубнях, луковицах и лежат глубоко в земле (геофиты) или под водой (гидрофиты).
+
'''МЕЛАНИЗМ''' – жаныбарлардын, алардын терисинде пигменттердин (меланиндердин)
 +
болушунан көз каранды каралжын түсүнүн көрүнүшү. Индустриалдык М. – булгоочу
 +
ыштуу (көө) жашаган жерлерде меланистердин табигый тандоосунун жыйынтыгында
 +
көпөлөктөрдүн каралжын түстөгү формаларынын (70 түрдөн ашык) келип чыгышы.
  
−
'''КРИТЕРИЙ ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ''' – признак, на основании которого производится оценка, определение или классификация экологических систем, процессов и явлений. К.э. может бытьприродозащитным(сохранение целостности экосистемы, вида живого, его местообитания),антропоэкологическим(воздействием на человека, на его популяцию) ихозяйственным(вплоть до воздействия на всю систему «общества – природа»).
+
'''МЕХАНИКАЛЫК БУЛГАНУУ''' – физика-химиялык натыйжаларысыз (мисалы,
 +
таштандылар) механикалык таасирлерди көрсөтүүчү агенттер менен чөйрөнүн
 +
булганышы.
  
−
'''КРУГ БИОТИЧЕСКОГО ОБМЕНА БОЛЬШОЙ (БИОСФЕРНЫЙ)''' – безостановочный планетарный процесс закономерного циклического, неравномерного во времени и пространстве перераспределения вещества, энергии и информации, многократно входящих (кроме однонаправленного потока энергии) в непрерывно обновляющиеся экологические биосферы.
+
'''МИКОРИЗА''' – азык заттардын бөлүктөрүн бири биринен алган симбионттор менен
 +
камсыз кылуучу, өсүмдуктөрдүн тамырынын ткандарында жана тамырында
 +
симбиотикалык жашаган козу карындар.
  
−
'''КРУГ БИОТИЧЕСКОГО ОБМЕНА МАЛЫЙ (БИОГЕОЦЕНОТИЧЕСКИЙ)''' –многократное безостановочное, циклическое, но неравномерное во времени и незамкнутое обращения части веществ, энергии и информации, входящий в биосферный круг обмена, в пределах элементарной экологической системы – биогеоценоза. Степень вещественной замкнутости К.б.о.м.(б.) весьма значительна (по фосфору, напр., глобально ок. 98 %, в тайге – 99,5 %). В агроценозах этот показатель резко падает (по фосфору с 1900 1980 г. он упал с 80 до 39 %), что ведёт к эвтрофикации водоёмов и др. неблагоприятным последствиям.
+
'''МИНЕРАЛИЗАЦИЯ''' – 1) редуценттердин катышуусу менен же катышуусуз жүргөн
 +
органикалык бирикмелердин комүр кычкыл газына, сууга жана жөнөкөй туздарга чейин
 +
ажыроо процесси; 2) суудагы туздун концентрациясы; мг/л, г/л, г/м 3 жана % 0 менен
 +
көрсөтүлөт; климаттын кургактыгынын жогорулашы менен, эреже боюнча өсөт: мисалы,
 +
Печоре дарыясында суу М. 40 мг/л , ал эми Эмба дарыясында – 164 мг/л.
  
−
'''КСЕНОБИОТИК'''(от греч.xenos– чужой) - любое чужеродное для данного организма или их сообщества вещество (пестициды, препараты бытовой химии и др, загрязнители), могущее вызвать нарушение биотических процессов, в том числе заболевание и гибель живых организмов.
+
'''МОНИТОРИНГ''' (англ. monitor – сак болдуруу, эскертүү) – курчап турган чөйрөнүн ар
 +
түрдүү параметрлеринин абалын байкоо, баалоо жана прогноздоо. М. базалык же фондук,
 +
глобалдык, регионалдык жана импакттык, ошондой эле жүргүзүү методдору жана байкоо
 +
объектилери боюнча (авиациялык, космостук, адамдын курчап турган чөйрөсү) болуу
 +
кабыл алынган.
  
−
'''КСЕРОФИЛ'''– организм, приспособленный к жизни в условиях недостатка воды, а потому обитающий в местах с пониженной влажностью (из животных – ящерицы, черепахи и др.).
+
'''Мутагенез''' (лат. mutatio – озгорүү, genes - жаралуучу) – организмде тукум куучулук
 +
өзгөрүүлөрдүн – мутациялардын келип чыгуу процесстери.
  
−
'''КСЕРОФИТ'''– растение-ксерофил, выносящие временное увядание с потерей 50 % влаги или способное жить в аридной местности. Существуют различные категории К. Настоящие К. – полынь, вероника седая и др.
+
'''МУТУАЛИЗМ''' – 1) ар бир чогу жашоочү салыштырмалуу бирдей пайда алган
 +
симбиоздун формасы; 2) партнерлор же алардын бироо бири бирисиз жашай албаган
 +
организмдердин чогу жашоочү формалары. Мисалы, сөнгөктүн целлюлозасын
 +
синирилүүчү заттарга айландыруучу термиттер жана алардын ичегисиндеги кээ бир
 +
микроорганизмдер; адамдын карынында жана ичегисинде микроорганизмдердин 400 –
 +
500 түрлөрү жашайт, алардын көпчүлүгүсүз адам жашай албайт.
  
−
'''КУМУЛЯЦИЯ- 1)''' увеличение, собирание, сосредоточение действующего начала (напр., увеличение концентрации пестицидов в пищевой цепи);
+
'''НЕЙСТОН''' – суу жана аба чөйрөсунун чегинде, суунун бетинде (терендиги 5 см ге
−
2) суммирование действия вводимого в организм лекарства или яда с резким повышением эффекта или появлением новых признаков, часто неблагоприятных (мед.).
+
жеткен суунун устунку бети) жашоочу жандуулардын жыйындысы. Кээде устунку
 +
бетинде гана жашоочулар – гипонейстон бөлунөт.
  
−
'''ЛАНДШАФТ''' – однородная по условиям развития природная система, основная категория территориального деления географической оболочки. Природный географический комплекс, в котором все основные компоненты: рельеф, климат, вода, почвы, растительность и животный мир – находятся в сложном взаимодействии и взаимообусловленности, образуя однородную по условиям развития единую неразрывную систему. По характеру воздействия на человека ландшафт подразделяют на топофильный (привлекательный) и топофобный (раздражающий).
+
'''НЕКРОФАГ''' – өлгөн жаныбарлар менен азыктануучу организм.
−
Лимитирующий (ограничивающий) фактор – ограничитель для течения какого-либо процесса или существования организма.
 
  
−
'''ЛИТОСФЕРА'''– верхняя твёрдая оболочка Земли, сложенная горными породами и их производными вулканического происхождения, осадочными биогенными соединениями, продуктами выветривания. Постепенно переходит с глубиной в сферы с меньшей прочностью вещества. Включает земную кору и верхнюю мантию Земли. Мощность Л. – 50 – 200 км, в том числе земной коры – до 75 км на континентах, 10 км под дном океана.
+
'''НООСФЕРА''' (грек. nöos – акыл и spbaire - шар) – «ойлонуучу катмар», акыл сферасы,
 +
адамзаттын келип чыгышы жана өнугушу менен байланышкан биосферанын
 +
эволюциясынын эн жогорку стадиясы.
  
−
'''МЕЗОСФЕРА'''– слой атмосферы, лежащий выше стратосферы, в пределах 50 – 80 км над поверхностью земли, и сменяемый термосферой: характеризуется понижением температуры с высотой (примерно от 0о до–90оС).
+
НУРЛАНУУНУН ДОЗАСЫ – абанын ионизациясы боюнча ченелген нурлануунун
 +
чоӊдугу. Ченөө бирдиги – рентген.
  
−
''''''МЕЛАНИЗМ''''''– явление тёмной окраски животных, зависящей от наличия в их покровах пигментов (меланинов). Индустриальный М. – возникновение тёмных форм бабочек (более 70 видов) в результате естественного отбора меланистов в загрязнённых копотью местообитаниях.
+
'''ОЗОНДУК ЭКРАН''' – 7-8 км бийиктикте жаткан стратосферанын чегиндеги
 +
атмосферанын катмары. Уюлдарда 17-18 км. Экватордо 50 км ге чейин (20–22 км
 +
бийиктикте озондун тыгыздыгы чон) планетанын устунку бетинде да озон катмары ультра
 +
гулгун кызыл нурланууну чагылдыруучу, организмдердин өлумунө алып келуучу жогорку
 +
концентрациясы менен айырмаланат (Жердин бетине караганда 10 эсе жогору).
  
−
'''МЕСТООБИТАНИЕ ВИДА''' – пространственно ограниченная совокупность условий абиотической и биотической среды, обеспечивающая весь цикл развития особей, популяции или вида в целом, - место (территория, акватория) с определёнными условиями, где обнаруживается данный вид живого (ср. Стация).
+
'''ООР МЕТАЛЛ''' – 8 т/м 3 дан ашкан тыгыздыктагы (асыл жана сейрек металлдардан
 +
башка). Оор металлдарга:Pb, Cu, Zn, Ni, Cd, Cj, Sb, Sn, Bi, Hg киришет. Прикладдык
 +
иштерде оор металлдардын тизмесине көп учурда Pt, Ag, W, Fe, Au, Mn кошушат. Дээрлик
 +
бардык оор металлдар уулуу. Оор металлдарды (анын ичинде туз турундө да) биосферада
 +
антропогендик таратуу ууланууга же тируу организмдердин коркунучуна алып келет.
 +
Метеосезгичтуулук (грек. meteora – атмосфералык кубулуштар) – аба ырайынын
 +
өзгөруусунө организмдин сезгичтуулугу.
  
 +
'''ОПТИКАЛЫК НУРЛАНУУ (ЖАРЫК)''' – болжол менен 1 нм (рентгендик нурлар) ден 1
 +
мм (радионурлануунун диапазонунун башталышы) ге чейинки толкун узундугундагы
 +
электромагниттик нурлануу.
  
−
'''МЕТАЛЛ ТЯЖЁЛЫЙ'''– с плотностью более 8 т/м3(кроме благородных и редких). К М. т. относятся:Pb,Cu,Zn,Ni,Cd,Cj,Sb,Sn,Bi,Hg. В прикладных работах к списку М.т. нередко добавляют такжеPt,Ag,W,Fe,Au,Mn. Почти все М.т. токсичны. Антропогенное рассеивание М.т. (в том числе в виде солей) в биосфере приводит к отравлению или угрозе отравления живого.
+
'''ПАРАЗИТ (МИТЕ)''' – башка турдун особунун эсебинен (ага зыян келтируу менен)
−
Метеочувствительность (греч. meteora – атмосферные явления) – чувствительность организма к изменениям погоды.
+
жашоочу жана өзунун жашоо циклинде ал менен тыгыз байланыштагы организм. П.
 +
дененин ширеси, тканы же озунун ээсинин синирилген азыгы менен азыктанат. Кээ бир
 +
мителер дайыма же убактылуу ээсинин организмин өзунун жашоо территориясы катары
 +
колдонушат. Факультативдик (ээсинин эсебинен тиричилик кылуусу керек эмес) жана
 +
облигаттык мителер деп аыйрмалашат.
  
−
'''МИКОРИЗА'''– симбиотическое обитание грибов на корнях и в тканях корней растений, обеспечивающее симбионтам получение части питательных веществ друг от друга.
+
'''Паразитизм''' (грек. parasitos – арам тамактанган) – ар башка турлөргө кируучу эки башка
 +
организмдердин өз ара катышуу формасы; алардын бири (мите) экинчисин (ээсин) жашоо
 +
чөйрөсу же азыктануу булагы катары колдонот.
  
−
'''МИНЕРАЛИЗАЦИЯ- 1)''' процесс распада органических соединений до углекислоты, воды и простых солей, происходящий с участием или без участияредуцентов; 2) концентрация солей в водах; выражается в мг/л, г/л, г/м3и %0; с увеличением сухости климата, как правило, возрастает: напр., вода в р. Печоре имеет М. 40 мг/л, а в р. Эмба – 164 мг/л.
+
'''Парниктик эффект''' – жер бетиндеги жылуулук нурлануусунун атмосферага
 +
синирилишине алып келген жердин аба катмарынын жылыган жыйынтыгы. Атмосферада
 +
парниктик газдардын (комуртектин, метан, азот кычкылынын, озондун, фреондун ж. б.
 +
кычкылы) жана суунун бууларынын концентрациянын жогорулашы менен кучөйт.
 +
Климаттын жылышына алып келет.
  
−
'''МОНИТОРИНГ''' (от англ. monitor – предостерегающий) – наблюдение, оценка и прогноз состояния различных параметров окружающей среды. Принято делить М. на базовый, или фоновый, М. глобальный, М. региональный и М. импактный, а также по методам ведения и объектам наблюдения (авиационный, космический, окружающей человека среды).  
+
'''ПЕСТИЦИД''' – өсүмдуктөрдү, айыл-чарба продуктуларын, жүндөн, пахтадан, териден
−
Мутагенез( лат. mutatio – изменение, genes - рождающий) – процесс возникновения в организме наследственных изменений – мутаций.
+
алынган продуктуларды коргоо, жаныбарлардын эктопаразиттерин жок кылуу жана
 +
инфекцияларды алып жүрүүчүлөр менен күрөшүү, өсүмдүктөрдүн өсүүсүн жана
 +
өнүгүүсүн (ауксиндер, гибериллин, ретарданттар) жөӊгө салуу, жалбырактарды алып
 +
таштоо (дефолианттар), өсүмдүктөрдү жок кылуу (десиканттар), гүлдөрдү алып таштоо
 +
(дефлоранттар), жаныбарларды кубалоо (репелленттер), аларды чакыруу (аттрактанттар)
 +
жана стерилизациялоо (хемостерилизаторлор) үчүн колдонулуучу химиялык бирикмелер.
 +
Жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн башка систематикалык топторун жок кылуу үчүн
 +
колдонулуучу пестициддердин аталышы бул топтордун латынча аталышынын аягына
 +
«цид» (акарицид, альгицид, афицид, инсектицид ж. б.) мүчөсүн кошуп түзүлгөн.
  
−
'''МУТНОСТЬ ВОДЫ'''– содержание взвешенных веществ в единице объёма смеси воды и этих веществ, выражаемое в весовых единицах (г/м3, мг/л) или единицах объёма. М. в., как правило возрастает в водоёмах по мере приближения к берегу (зависит от волн, размывающих берег), а водотоках – от поверхности к их дну (увеличивается течением, размывающим донные осадки). МаксимальнаяМ.в. наблюдается во время половодья. Обычно М.в. растёт со снижением водности местности: в реках лесной полосы европейской части России она колеблется в пределах 50 – 100 г/м3, лесостепи – 100 – 200 г/м3, в степи и полупустыне – 250 – 500 г/м3. Наиболее мутная река мира - Хуанхэ (35 – 40 тыс. г/м3).
+
'''ПЛАНКТОН''' – суунун терендигинде пассивдүү кыймылдагы, өз алдынча кыймылдоого
 +
жөндөмсүз организмдердин жыйындысы (балырлар, жөнөкөйлөр, кээ бир рак
 +
сымалдуулар (криль) моллюскалар ж. б.). Фитопланктон жана зоопланктондорго, кол П. –
 +
лимнопланктон жана дарыя П. потамопланктондорго айырмалоого болот. Синоним –
 +
биосестон.
  
−
'''МУТУАЛИЗМ- 1)''' форма симбиоза, при которой каждый из сожителей получает относительно равную пользу: 2) форма совместного существования организмов, при которой партнеры или один из них не могут (не может) существовать друг без друга (без сожителя). Напр., термиты и некоторые микроорганизмы их кишечника, превращающие целлюлозу древесины в усвояемые вещества; в желудке и кишечнике человека обитает 400 – 500 видов микроорганизмов, без многих из которых человек обойтись не может.
+
'''ПЛЕЙСТОН''' – атмосферанын жана гидросферанын үзгүлтүксүз таасиринин
 +
жыйынтыгында пайда болгон океандарда же континенталдык көлмөлөрдө чөйрөнүн
 +
өзгөчө шарттарындагы суунун үстүнкү бетинин салыштырмалуу үстүнкү (көбүнчө 15 м
 +
терендикке чейин) катмарында жашагандар (көбүнчө пассивдуу сүзүүчүлөр же жарым
 +
калкып жүрүүчүлөр). Мисалдар: саргастык балырлар ж. б. организмдер.
  
−
'''НЕЙСТОН'''– совокупность живых существ, обитающих у поверхности воды, на грани водной и воздушной сред (то поверхностной плёнки до 5 см в глубь вод). Иногда выделяется население лишь поверхностной плёнки – гипонейстон.
+
'''ПОЛЛЮТАНТ''' – жашоо чөйрөнү булгоочу заттар (антропогендик коммуналдык же
 +
айыл-чарба булгагычтары).
 +
Популяция (лат. populus – эл, калк) – жалпы генофондго ээ жана атайын территорияны
 +
ээлеген бир түрдүн особдорунун жыйындысы. Бир популяциянын ичиндеги особдордун
 +
ортосундагы контакт ар башка популяциялардын особдоруна караганда көбүрөөк.
  
−
'''НЕКРОФАГ'''– организм, питающийся мертвыми животными (букв. трупоед).
+
'''ПРОДУЦЕНТ(ТЕР)''' – (лат.producentis – чыгаруучу, түзүүчү) органикалык эмес
 +
бирикмелерден органикалык заттарды чыгаруучу автотрофтор жана хемотрофтор. Суу
 +
жана кургактык экосистемасындагы негизги продуценттер – жашыл өсүмдүктөр.
 +
Прокариоттор (лат.pro– чек, мурун, чогу жана грек.käryon- ядро) – ядронун чектелген
 +
мембранасына ээ эмес организмдер (архебактерияларды жана цианобактерияларды
 +
камтыган бардык бактериялар).
  
−
'''НИША ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ'''– место вида в природе, включающее не только положение вида в пространстве, но функциональную роль его в сообществе (напр., трофический статус) и его положение относительно абиотических условий существования (температура, влажности и т.п.). Если местообитание – это как бы «адрес» организма, то Н.э. – это его «профессия».
+
'''РАДИАЦИЯ''' – энергиянын корпускулярдык (альфа-, бета-, гамма-нурлары,
 +
нейтрондордун агымы) жана/же электромагниттик агымы.
  
−
'''НООСФЕРА'''( от греч.nöos – разум и spbaire -шар) – букв. «мыслящая оболочка», сфера разума, высшая стадия эволюции биосферы, связанная с возникновением и развитием в ней человечества. Становление ноосферы предполагает, что человеческая деятельность в различных сферах основывается на всестороннем научном познании природной и социальной деятельности, что будет достигнуто политическое единство человечества, исключены войны из жизни общества, а основу культур всех народов, населяющих Землю, будут составлять экогуманистические ценности и идеалы.
+
'''РАДИОАКТИВДИК НУРЛАНУУ''' – альфа-, бета- и гамма-нурларынын берилиши.
  
−
'''НОРМАСАНИТАРНО-ГИГИЕНИЧЕСКАЯ'''– качественно-количественный показатель, соблюдение которого гарантирует безопасные или оптимальные условия существования человека (напр., норма жилой площади на одного члена семьи, норма качества воды, воздуха и т.д.). Синоним - норматив гигиенический.
+
'''Регионалдык''' (лат. regionalis – областык ) – кандайдыр бир атайын территорияга кирген.
 +
Редуценты (лат. redycentis – кайтарып берүүчү) – өлгөн органикалык заттар менен
 +
азыктанып жана аларды минерализацияга дуушар кылуучу башкача айтканда, кийин
 +
продуценттер аркылуу колдонула турган органикалык эмес бирикмелерге чейин бузуучу
 +
организмдер (бактериялар жана козу карындар).
  
−
'''НОРМИРОВАНИЕ КАЧЕСТВА СРЕДЫ'''(воды, воздуха, почвы) – установление пределов, в которых допускается изменение её естественных свойств. Обычно норма определяется по реакции самого чуткого к изменениям среды вида организмов (организм - индикатора), но могут устанавливаться также санитарно-гигиенические и экономически
+
'''РЕКУЛЬТИВАЦИЯ''' – жаратылыштын техногендик бузулуусунан кийин топурак
 +
катмарынын жана өсүмдүк катмарынын жасалма кайра калыбына келиши.
  
−
'''ОБЕЗВРЕЖИВАНИЕ ОТХОДОВ БИОЛОГИЧЕСКОЕ'''– разрушение их вредных компонентов, а в сточных водах – органических веществ микроорганизмов – случайно возникшим их сочетанием или с помощью специально подобранных культур.
+
'''РЕЛИКТ''' – мурун геологиялык тарыхта кеӊири таралган, ал эми азыр чоӊ эмес
 +
территорияларды ээлеген түр же топ. Р. үчүнчүлүк, плейстоцендик ж. б. деп бөлүшөт.
 +
Мисалы: Арктикада черника – токой Р.; Волга жана Урал бассейндеринде калтар чычкан –
 +
неоген Р.;
  
−
'''ОБЕЗВРЕЖИВАНИЕ ОТХОДОВ ТЕРМИЧЕСКОЕ'''– их обработка при температуре 600 – 1000оС в специальных реакторах.
+
'''РЕПРОДУКЦИЯ''' – особдорду иштеп чыгуу. Популяциондук Р. (таза Р.) чоӊдугу жашап
 +
кетүү көлөмүнүн суммасы менен аныкталат.
  
−
'''ОБЕЗВРЕЖИВАНИЕ ОТХОДОВ ФИЗИЧЕСКОЕ'''– воздействие на них физическими агентами – радиацией, светом и т. п. В целях уничтожение опасных или вредных компонентов.
+
'''САНИТАРДЫК-ГИГИЕНАЛЫК НОРМА''' – адамдын тиричилигинде коркунучсуздукту
 +
жана оптималдык шарттарга кепилдик берген сапаттык-сандык көрсөткүчтөрдү сактоо
 +
(мисалы, үй-бүлөнүн бир мүчөсүнө болгон жашоо аянтынын нормасы, суунун, абанын ж.
 +
б. сапатынын нормасы). Синоним – гигиеналык норматив.
  
−
'''ОБЕЗВРЕЖИВАНИЕ ОТХОДОВ ХИМИЧЕСКОЕ'''– связывание вредных веществ из отходов в безвредные соединения в ходе химической реакции.
+
'''САНИТАРДЫК-КОРГООЧУ ЗОНА''' – өндүрүштүк ишканаларды селитебдик
 +
территориялардан (калктуу конуштардын) болуп туруучу жолчо.
  
−
'''ОБЕЗВРЕЖИВАНИЕ''' – комплексное мероприятий, направленных на: 1) подавление очага инфекционного или природноочагового заболевания (мед.); 2) разрушение образовавшихся или искусственно распространенных ядов (санит.); 3) уничтожение карантинных видов растений и животных (с.-х.); 4) стерилизация инструментов, материалов, помещений.
+
'''САПРОФИТ''' (Сапротрофтор) (грек.saprös – чириген жана tropbē – азыктануу) – өлгөн
 +
денелердин же жаныбарлардын экскременттердин органикалык заттарын азыктануу үчүн
 +
колдонгон гетеротрофтук организмдер.
  
−
'''ОЗОНОВЫЙ ЭКРАН''' – слой атмосферы в пределах стратосферы, лежащий на высотах 7-8 км. На полюсах, 17-18 км. На экваторе и до 50 км (с наибольшей плотностью озона на высотах 20-22 км) над поверхностью планеты и отличающийся повышенной концентрацией молекул озона ( в 10 раз выше, чем у поверхности Земли), поглощающих ультрафиолетовое излучение, гибельное для организмов.
+
'''СИНИРУУ ДОЗАСЫ''' – нурланган чөйрөнүн массасынын синирилген бирдигинин
 +
нурлануусунун ар кандай түрүнүн энергиясы. Рад менен, ал эми тирүү ткандар үчүн бэр
 +
(рентгендин биологиялык экивалентинде) менен ченелет.
  
−
'''ОТХОДЫ'''– непригодные для производства данной продукции виды сырья, его неупотребляемые остатки или возникающие в ходе технологических процессов вещества (твёрдые, жидкие и газообразные) и энергия, не подвергающиеся утилизации в рассматриваемом производстве (в том числе в с.-х. и в строительстве).
+
'''СИНОЙКИЯ''' – организмдердин тыгыз эмес симбиоздук чогу жашашы, чогу
−
'''ОЧИСТКА БИОЛОГИЧЕСКАЯ'''– обезвреживание отходов с помощью биологических объектов (пропусканием через заросли водных растений, активный ил, древесные опилки и т. п.).
+
жашагандардын экөөнө теӊ кайдыгерлик.
  
−
'''ОЧИСТКА ВОДЫ–''' устранение посторонних примесей из вод (включая живые организмы) с помощью механических, физико-химических (хлорирование, озонирование и т. п.) и биологических методов.
+
'''СИНЭКОЛОГИЯ''' – популяциянын, коомдун жана экосистеманын чөйрө менен болгон өз ара катышын изилдөөчү экологиянын бөлүмү.
  
−
'''ОЧИСТКА ВОЗДУХА'''– устранение из воздуха посторонних примесей и доведение его качествадо природного с помощью физико-химических методов.
+
'''СТАЦИЯ''' – популяциянын жашаган орду. Стено – кууш
  
−
'''ПАРАЗИТ'''– организм, живущий за счёт особей другого вида (с нанесением им вреда) и тесно с ним связанным в своём жизненном цикле. П. питаются соками тела, тканями или переваренной пищей своих хозяев, многократно без умерщвления (в противоположность с хищниками) пользуясь своим хозяином. Кроме того, некоторые паразиты постоянно или временно используют организм хозяина как территорию своего обитания. Различаются факультативные (существование за счёт хозяина не обязательно) и облигатные П.
+
'''Стенобионт''' – экологиялык факторлордун маанилуу термелуулөрунөн же кууш
−
Паразитизм (от греч. parasitos – нахлебник) – форма взаимоотношений двух различных организмов, принадлежащих к разным видам; при этом один из них (паразит) использует другого (хозяина) в качестве среды обитания или источника пищи.
+
экологиялык валенттуулүгүнөн өтуугө жөӊдөмсүз организм.
  
−
'''ПАРК НАЦИОНАЛЬНЫЙ'''– обширная территория, включающая особо охраняемые природные (не подвергшие воздействию со стороны человека) ландшафты или их части, предназначенная помимо главной задачи сохранения природных комплексов в неприкосновенности преимущественно для рекреационных целей. Имеет особое административное управление, осуществляющее землепользование на всей территории парка или его заповедной зоне. Территория П. н. зонируется.
+
'''СУУНУ ТАЗАЛОО''' – механикалык, физика-химиялык (хлорлоо, озондоштуруу ж. б.)
−
Парниковый эффект – эффект разогрева приземного слоя воздуха вследствие поглощения атмосферой теплового излучения земной поверхности. Усиливается с повышением концентрации в атмосфере парниковых газов (диоксида углерода, метана, оксидов азота, озона, фреонов и др.) и паров воды. Ведет к потеплению климата.
+
жана биологиялык методдордун жардамы менен суудагы бөлөк аралашмалардан арылтуу.
  
−
'''ПЕСТИЦИД''' – химическое соединение, используемое для защиты растений, с.-х. продуктов, древесины, изделий из шерсти, хлопка, кожи, для уничтожения эктопаразитов животных и борьбы с переносчиками инфекций, для регуляции роста и развития растений (ауксины, гибериллины, ретарданты), удаления листьев (дефолианты), уничтожения растений на корню (десиканты), удаления цветов и завязей (дефлоранты), отпугивания животных (репелленты), их привлечения (аттрактанты) и стерилизации (хемостерилизаторы). Название пестицидов, используемых для уничтожения отдельных систематических групп животных и растений, составлены из латинского названия этих групп с окончанием – «цид» (акарицид, альгицид, афицид, инсектицид и др.).
+
'''СУУНУН КАТУУЛУГУ''' – жердин жегич металлдарынын – кальций, магний ж.б. эрүүчү
 +
туздарынын кармалышы. 1 л сууда кармалган кальций жана магнийдин иондорунун
 +
эквиваленти миллиграммдын суммасы менен ченелет. Жалпы катуулук (суудагы
 +
камтылган кальций жана магнийдин жалпы саны), четтетилген жана туруктуу деп
 +
бөлүнөт. Суунун катуулугунан көз каранды абдан жумшак (1,5 мг-экв.), жумшак (1,5-3 мг-
 +
экв.), бмр аз катуу (3-6 мг-экв.), катуу (7-9 мг-экв.), абдан катуу (7-9 мг-экв.) деп
 +
айырмалашат. 1953-жылга чейин суунун катуулугу 100 л сууда канча грамм кальцийдин
 +
кычкылын кармалышын көрсөтүүчү катуулук градусу менен өлчөнгөн. 1 градус катуулук
 +
кальций жана магнийдин иондорунун 0,35663 мг-экв. барабар. Кээ бир мамлекеттерде
 +
азыр деле суунун катуулугун градус менен өлчөшөт.
  
−
'''ПИРАМИДА БИОМАСС'''– соотношение между продуцентами, консументами (первого и второго порядка) и редуцентами в экосистеме, выраженной в их массе (числе – пирамида числа Элтона, заключённой энергии – пирамида энергий) и изображенное в виде графической модели (такие модели называютсяэкологическими пирамидами).
+
'''СУУНУН ТУНУКСУЗДУГУ''' – салмактык бирдикте (г/м 3 , мг/л) же көлөмдүн бирдигинде
 +
суунуну аралашмасынын жана бул заттардын көлөмүнүн бирдигинде калкыган заттардын
 +
камтылышы. Суунун тунуксуздугу эреже катары колмолордо жээкке жакындаган сайын
 +
көбөйөт (жээкке келген толкундардан көз каранды), ал эми суу агымдарында анын
 +
бетинен түбүнө (суунун түбүндөгу чөкмөлөрду жуп кетүүчү агым аркылуу жогорулайт).
 +
Максималдык С. т. суу аз болгондо байкалат. Көбүнчө С. т. суунун азайышында өсөт:
 +
Россиянын европалык бөлүгүнүн токой алкагындагы дарыяларында ал 50 – 100 г/м 3
 +
чегинде, токойлуу талааларда – 100 – 200 г/м 3 , талаа жана жарым чөлдөрдө – 250 – 500
 +
г/м 3 чейин жетет. Дуйнөдө тунук эмес дарыя - Хуанхэ (35 – 40 мин. г/м 3 ).
  
−
'''ПЛАНКТОН''' – совокупность, пассивно плавающих в толще воды организмов (водоросли, простейшие, некоторые ракообразные (криль) моллюски и др.),не способных к самостоятельному передвижению на значительные расстояния. Различают фитопланктон и зоопланктон, озёрный П. – лимнопланктон и речной П. – потамопланктон. Синоним – биосестон.
+
'''ТАЛАА БУЛГАНУУСУ''' – тирүү организмдердин абалына тескери таасир этүүчү
 +
элементардык бөлүкчөлөрдүн (электромагниттик нурлануунун кванттарын кошуп) агымы
 +
түрүндө энергетикалык булгануу.
  
−
'''ПЛЕЙСТОН'''– обитатели (обычно пассивно плавающие или полупогружённые) сравнительно тонкого (обычно до 15 м глубиной) приповерхностного слоя воды в океане или континентальном водоёме с особыми условиями среды, образующимися в результате непосредственного взаимодействия атмосферы и гидросферы. Примеры:саргассовыеводоросли, ряска и др. организмы.
+
'''ТАШТАНДЫЛАР''' – өндүрүш үчүн керексиз, колдонулбаган калдыктары же
 +
технологиялык процесстердин жүрүшүндө келип чыккан, утилизациялоого болбогон
 +
(анын ичинде айыл-чарбадагы жана курулуш иштериндеги) заттар (катуу, суюк жана газ
 +
түрүндөгү) жана энергия.
  
−
'''ПОЛЛЮТАНТ''' – вещество, загрязняющее среду жизни (обычно подразумевается антропогенное коммунальное, промышленное или с.-х. загрязнение).
+
'''ТАШТАНДЫЛАРДЫ КОМУУ''' – таштандыларды жер астына жайгаштыруу.
−
Популяция (от лат. populus – народ, население) – совокупность особей одного вида, обладающих общим генофондом и занимающих определенную территорию. Контакты между особями внутри одной популяции чаще, чем между особями разных популяций.
+
Терм – жылуу (температура)
 +
Термалдык (жылуулук) булгануу – табигый деӊгээлге каршы чөйрөнүн
 +
температурасынын мезгилдик же узакка жогорулашын мүноздоочү физикалык
 +
булгануунун формасы.
  
−
'''ПОТРЕБЛЕНИЕ КИСЛОРОДА БИОЛОГИЧЕСКОЕ (БПК)''' – показатель загрязнения воды, характеризуемый количеством кислорода, которое за установленное время (обычно за 5 суток, '''БПК5)''' пошло на окисление химических загрязнителей, содержащихся в единице объёма воды.
+
'''ТЕРМИКАЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ''' – атайын
 +
реакторлордо аларды 600 – 1000 о С температурада иштетүү.
  
−
'''ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЕ'''– совокупность всех форм эксплуатации природно-ресурсного потенциала и мер по его сохранению. П. включает: а) извлечение и переработку природных ресурсов, их возобновление или воспроизводство; б) использование и охрану природных условий среды жизни и в) сохранение (поддержание), воспроизводство (восстановление) и рациональное изменение экологического баланса (равновесия, квазистационарного состояния) природных систем, что служит основой сохранения природно-ресурсного потенциала развития общества;
+
'''ТИРУУ ЗАТ''' – элементардык химиялык курамында, салмагында, энергияда көрсөтүлгөн;
 +
курчап турган чөйрө менен атомдордун биогендик тогу, дем алуусу, азыктануусу жана
 +
көбөйүшү менен байланышкан бардык тирүү организмдердин жыйындысы.
  
−
''ПРОДУКТИВНОСТЬ БИОЛОГИЧЕСКАЯ'''(от лат.producere– производить создавать ) – скорость накопления биомассы, т.е. производимая популяцией или сообществом биомасса на единице площади за единицу времени; полная или валовая первичная продуктивность должна включать также энергию и биогенные летучие вещества (газы, аэрозоли).
+
'''ТОКСИКАЛЫК ЗАТ''' (грек. toxikon - уу) – уулуу зат.
  
−
'''ПРОДУКТИВНОСТЬ ВТОРИЧНАЯ'''– биомасса, а также энергия и биогенные летучие вещества, производимые всеми консументами на единицу площади за единицу времени, или скорость накопления биомассы консументов.
+
'''ТОЛЕРАНТТУУЛУК''' (лат. tolerantia - чыдамдуулук) – чөйрөнүн тигил же бул
 +
факторлорунун жагымсыз таасирлеринен өтүүдөгү организмдин жөндомдүүлүгү.
  
−
'''ПРОДУКТИВНОСТЬ ПЕРВИЧНАЯ'''- биомасса (надземных и подземных органов), а также энергия и биогенные летучие вещества, производимые продуцентами на единицу площади за единицу времени, или скорость фотосинтеза.
+
Топ – орун.
  
−
'''ПРОДУКТИВНОСТЬ ПЕРВИЧНАЯ ВАЛОВАЯ (ПОЛНАЯ, ОБЩАЯ)'''– общее количество продуцируемой в ходе фотосинтеза органики, включая израсходованную на дыхание растения энергию и летучие биогенные вещества (фитонцидыи т. п.).
+
'''ТОПУРАКТЫН ШОРЛОНУШУ''' – топуракта оӊой эрүүчү туздардын (натрий, хлорид
 +
жана сульфат карбонаты) жогору кармалышы. Тыгыз калдыкта (гипссиз топурак учун)
 +
0,25 % дан ашык туздун кармалышында топурак туздуу болуп эсептелинет.
 +
Торолуу – ар кандай организмдердин торолушобу, жумурткадан чыгабы, уруктан өнүп
 +
чыгабы же бөлүнүүнүн натыйжасында келип чыгабы – жаны особдорунун жарыкка
 +
келиши. Т. популяциядагы, ошондой эле жашоо чөйрөсүндөгү особдордун көлөмүнөн
 +
жана жашынан көз каранды өзгөрөт.
  
−
'''ПРОДУЦЕНТ(Ы)'''– (от лат.producentis- производящий, создающий) автотрофы и хемотрофы, производящие органическое вещество из неорганических соединений. Основные продуценты в водных и наземных экосистемах – зеленые растения.
+
'''Трансчектик булгануу''' – бир нече мамлекеттердин же бүтүндөй континенттердин
−
Прокариоты( от лат.pro– передел, раньше, вместо и греч.käryon- ядро) – организмы, клетки которых не имеют ограниченного мембраной ядра ( все бактерии, включая архебактерий и цианобактерий).
+
территориясын курчаган жана булганууларды трансчектик алып журуунун эсебинен
−
Равновесие динамическое – равновесие системы, поддерживаемое за счет постоянного возобновления ее компонентов и структуры.
+
калыптанган чөйрөнүн булганышы.
  
−
'''РАДИАЦИЯ'''– поток корпускулярной (альфа-, бета-, гамма-лучи, поток нейтронов) и/или электромагнитной энергии.
+
'''ТҮРДҮК КӨП ТҮРДҮҮЛҮКТҮН ИНДЕКСИ (КӨРСӨТКҮЧ)''' – түрлөрдүн санын жана
 +
ар кандай көрсөткүчтөрүнүн (особдордун саны, биомассасы, продуктивдүүлүгү ж.б.)
 +
ортосундагы катышы. Трофикалык топтун түрдүк көп түрдүүлүгү негизинен сейрек
 +
кездешүүчү түрлөр менен аныкталынат, анда көрсөткүчү катары – аз түрлөр-
 +
доминанттар көрсөтүлөт.
  
−
'''РАДИАЦИЯ ИОНИЗИРУЮЩАЯ'''– естественные излучения (напр., космические лучи), которые приводят к ионизации (образованию ионов и свободных электронов) электрически нейтральных атомов и молекул. Р. и. действует разрушительным образом на живое вещество и является источником широкого спектра изменений живых организмов (вызывает новые мутации, лучевую болезнь и т. д.).
+
'''ТҮРДҮН ЖАШАГАН ОРДУ''' – особдордун, популяциялардын же бүтүндөй турдун
−
Региональный (от лат. regionalis – областной) – относящийся к какой-либо определенной территории.
+
бардык өөрчүү циклдерин камсыз кылуучу абиотикалык жана биотикалык чөйрөлөрүнүн
−
Редуценты( от лат. redycentis – возвращающий ) – организмы (бактерии и грибы), питающиеся мертвым органическим веществом и подвергающие его минерализации, то есть разрушению до неорганических соединений, которые затем используются продуцентами.
+
шарттарынын мейкиндиктик чектелген жыйындысы, түр жашаган, атайын шарттары бар
 +
орун (территория, акватория).
  
−
'''РЕКРЕАЦИЯ'''– восстановление здоровья и трудоспособности путем отдыха вне жилища – на лоне природы или во время туристической поездки, связанной с посещением интересных для обозрения мест, в том числе национальных парков, архитектурных и исторических памятников, музеев .
+
'''УЛУТТУК ПАРК''' – өзгөчө коргоого алынган жаратылыштык (адам жактан таасир
 +
көрсөтүлбөгөн) ландшафтарды же алардын бөлүктөрүн камтыган кенири территория.
 +
Парктын бардык территориясындагы же анын корукка алынган зоналарында жерди
 +
колдонууну ишке ашыруучу өзгөчө административдик башкарууга ээ. У. п. зоналанат.
  
−
'''РЕКУЛЬТИВАЦИЯ'''– искусственное восстановления плодородия почвы и растительного покрова после техногенного нарушения природы (открытыми горными разработками и т. п.).
+
'''УЛУТТУК ПАРКТАРДЫ ЗОНАЛОО''' – эксплуатациянын ар түрдүү режимдери менен
 +
парктын территорияларын участокторго бөлүү. Эреже боюнча, 3-4 зонага бөлунөт:
 +
коруктук, чарбачылык жана рекреациондук (аталгандарга кошумча дагы буфердик зона).
  
−
'''РЕЛИКТ'''– вид или сообщество, ранее в геологической истории широко распространённые, а теперь занимающие небольшие территории. По времени прежнего господства или широкого распространения различают Р. определённой геологической датировки:третичные, плейстоценовыеи т.д. Примеры : черника – лесной Р. в Арктике; выхухоль – неогеновый Р. в бассейне Волги и Урала;
+
'''УЛЬТРАГҮЛГҮНКЫЗЫЛ НУРЛАНУУ''' – 400-10 нм толкун узундугунун чегиндеги
 +
көзгө көрунбөгөн электромагниттик нурлануу.
  
−
'''РЕПРОДУКЦИЯ'''– воспроизведение особей. Величина популяционной Р.(чистая Р.)определяется суммой произведений размера выживания, характерного для данного возраста особей, на рождаемость, специфическую для этого возраста (число потомков на одну самку).
+
'''УУЛАНУУ ДОЗАСЫ''' – организмдин белгилүү уулануусуна алып келүүчү зыяндуу
−
Рождаемость – появление на свет новых особей любого организма независимо от того, рождаются ли они, вылупляются из яиц, прорастают из семян или появляются в результате деления. Рождаемость изменяется в зависимости от размера и возраста особей в популяции, а также от условий среды.
+
агенттин минималдык саны.
  
−
'''САПРОБНОСТЬ'''– степень насыщенности воды разлагающимися органическими веществами. Устанавливается по видовому составу организмов-сапробионтов в водных сообществах.  
+
''ҮӉ АРКЫЛУУ НУРЛАНУУ'' – чыналган (катуу, суюк, газ) чөйрөдө үӊ толкундарынын
 +
козголушу. Угулуучу ун – 16 Гц – 20 кГц, инфраун – 16 Гц ден аз, ультраун – 21 кГц – 1
 +
ГГц жана гиперун – 1 ГГц ден жогору.
 +
Фаг – азыктануу
  
−
'''САПРОПЕЛЬ'''– отложение, образующееся на дне континентальных водоёмов и состоящее из остатков растительных и животных организмов, смешанных с минеральными осадками, приносимыми водой и ветром, преобразованных в анаэробных условиях. До этого преобразования – детрит. Используется в качестве удобрений.
+
'''ФИЗИКАЛЫК БУЛГАНУУ''' – температура-энергетикалык, толкундук, радиациондук ж.
 +
б. физикалык касиеттердин нормасынын өзгөрүшүн мүнөздөөчү чөйрөнүн булганышы.
  
−
'''САПРОФИТ'''(Сапротрофы) ( от греч.saprös– гнилой иtropbē-питание ) – гетеротрофные организмы, использующие для питания органические соединения мертвых тел или выделения ( экскременты) животных.
+
'''ФИЗИКАЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ''' – коркунучтуу жана
 +
зыяндуу компоненттерди жок кылуу максатында физикалык агенттер менен – радиация,
 +
жарык ж. б. у. с. таасир берүү.
  
−
'''СБРОС ПРЕДЕЛЬНО ДОПУСТИМЫЙ'''(веществ в водный объект) (ПДС) – масса вещества в сточных водах, максимально допустимая к отведению в установленном режиме в данном пункте в единицу времени с целью обеспечения норм качества воды в контрольном пункте. ПДС устанавливается с учётом ПДК веществ в местах водопользования, ассимилирующей способности водного объекта и оптимального распределения массы сбрасываемых веществ между водопользователями, сбрасывающими сточные воды.
+
'''Хемосинтез''' (грек. cbëmeia – химия, syntbesis – бирикме) – органикалык эмес
 +
бирикмелердин кычкылданышынын эсебинен СО 2 өздөштүрүүгө негизделген
 +
бактериялардын азыктануу тиби.
  
−
'''СИМБИОЗ'''– совместная жизнь двух или более особей разных систематических групп, в ходе которой оба партнёра (симбионты) или один из них получают преимущества в отношениях с внешней средой (С. водорослей, гриба и микроорганизмов в составе тела лишайника).
+
'''ХЕМОТРОФ''' – сууда, топуракта жана топурактын теренинде кездешкен аммиактын,
 +
күкүрттүү суутек ж. б. заттардын кычкылдануусунун эсебинен органикалык эмес
 +
заттардан органикалык заттарды синтездөөчү организм.
  
−
'''СИНАНТРОП'''(вид): 1) вид, нашедшей близ жилья человека особо благоприятные для себя условия жизни; 2) животное, обычно живущее в пределах или окрестностях населённых пунктов. С. делят на квартирантов, использующих только убежища вблизи человека (ласточки, стрижи и т. п.) и строгих синантропов, питающихся в пределах жилья человека (тараканы, постельные клопы). Виды, отдельные особи которых живут вблизи от человека, в то время как основная часть – далеко от него, называют частичными синантропами (утки в городах), а обитающих вблизи людей короткое время – временнымисинантропами (свиристели и др. пролётные через населённые места птицы).
+
'''ХИМИЯЛЫК БУЛГАНУУ''' – табигый химиялык касиеттердин өзгөрүүсүнүн
 +
натыйжасында калыптанган же чөйрөгө тиешелүү эмес химиялык заттардын келишинде,
 +
ошондой эле фондук (табигый) концентрациядан жогору болгон курчап турган чөйрөнүн
 +
булгануусу.
  
−
'''СИНОЙКИЯ'''– наименее тесное симбиотическое сожительство (сосуществование) организмов, нередко, видимо, безразличное для обоих сожителей.
+
'''ХИМИЯЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ''' – химиялык реакциялар-
−
'''СИНЭКОЛОГИЯ'''– раздел экологии, исследующий взаимоотношения популяций, сообществ и экосистем со средой
+
дын жүрүшүндө зыянсыз бирикмелерден зыяндуу заттарды байланыштыруу.
−
Смертность – гибель особей в популяции в данный период или число смертей в единицу времени.
 
  
−
'''СМОГ'''– сочетание полевых частиц и капель тумана (от англ. «smoke» - дым, копоть и «fog» – густой туман). Различают смог лондонский (смесь дыма и тумана, возникает при загрязнении атмосферы копотью или дымом, содержащим диоксид серы) и смог Лос-Анжелеса (фотохимический смог, вызванный загрязнением воздуха выхлопными газами транспорта, содержащими оксиды азота; возникает в ясную солнечную погоду принизкой влажности воздуха, образуются озон и пероксиацетилнитрат - ПАН).
+
'''ЧЕКТЕН АШКАН ДОЗА (ЧАД (ПДД))''' – организмге (дем алуу, тамак-аш ж.б. аркылуу)
−
Среда обитания – совокупность конкретных абиотических и биотических условий, в которых обитает данная особь, популяция или вид.
+
же анын тобуна кирген зыяндуу агенттин максималдык саны. Бир убактагы ЧАД жана
 +
атайын убакыт аралыгындагы ЧАД (саат, кун ж.б.) деп көрсөтүлөт.
  
−
'''СТАЦИЯ''' – местообитание популяции.
+
'''ЧЕКТЕН АШКАН КАЛДЫКТАРДЫН САНЫ (ЧАКС (ПДОК))''' – балыктарда ж.б.
−
Стено – узкий
+
организмдерде топтолууга жөндөмдүү азык продуктуларындагы зыян заттардын саны.
−
Стенобионт– организм, неспособный переносить значительные колебания экологических факторов, или с узкой экологической валентностью.
 
  
−
'''СТОК ЗАГРЯЗНЁННЫЙ''' – сточные воды, содержащие примеси в количествах, превышающих ПДК.
+
'''ЧЕКТЕН АШКАН КОНЦЕНТРАЦИЯ (ЧАК (ПДК))''' – курчап турган чөйрөдөгү
 +
зыяндуу заттардын саны, дайыма контакт болгондо же кандайдыр бир убакыт аралыгында
 +
адамдардын ден соолугуна таасирин тийгизбейт жана анын тукумдуулугун жагымсыз
 +
натыйжа алып келбейт. Акыркы убактарда ЧАК аныктоодо адамдардын ден соолугуна
 +
зыян келтирүүчү булгагычтардын деӊгээлин гана эмес, ошол булгагычтардын жапайы
 +
жаныбарларга, өсүмдүктөргө, козу карындарга, микроорганизмдерге ошондой эле
 +
бүтүндөй жаратылышка тийгизген таасири да эсепке алынууда.
  
−
'''СТОК ЛИВНЕВЫЙ''' – возникающий в результате выпадения интенсивных дождей (ливней).
+
'''ЧЕКТЕН АШКАН ТАШТАНДЫ (ЧАТ (ПДВ))''' – калк, жаныбарлар жана өсумдуктөр
−
'''СУККУЛЕНТ'''– засухоустойчивое растение сухих местообитаний с сочными мясистыми надземными органами (стволами, стеблями, листьями), в которых запасается влага. Различаются стеблевые С. (кактусы, кактусовидные молочаи), накапливающие воду в стеблях, и листовые С. (агавы, алоэ), накапливающие влагу в листьях.
+
дуйнөсу учун жер катмарындагы абанын сапаты нормадан ашпаган кармалышын
 +
көрсөтуучу илимий-техникалык норматив (башкача айтканда чектен ашкан концентрация
  
−
'''СУКЦЕССИЯ'''(от лат.successio– преемственность ) – последовательная смена биоценоза, преемственно возникающая на одной и той же территории (биотопе) под влиянием природных факторов (в том числе внутренних противоречий развития самих биоценозов) или воздействия человека; ныне, как правило, наблюдается в результате сложного взаимодействия природных и антропогенных факторов. Конечным результатом С. являются более медленно развивающиеся климаксовые или узловые сообщества.
+
'''– ЧАК (ПДК)).''' Ченөө бирдиги – г/с, т/жыл (убакыттын бирдигинде атайын булактардан
−
Терм – тепло (температура)
+
ташталган булгоочу заттардын көлөму (саны)).
  
−
'''ТОКСИЧЕСКИЕ ВЕЩЕСТВА''' ( от греч. toxikon- яд) – ядовитые вещества.
+
'''ЧӨЙРӨНҮН САПАТЫНЫН НОРМАЛДАШЫШЫ''' (суу, аба, топурак) – табигый
 +
касиеттердин өзгөрушунөн ашкан чектин көрсөтулушу. Көбунчө норма организмдердин
 +
турлөрунун (индикатор-организм) чөйрөсунун өзгөруусунө болгон реакциясы боюнча
 +
аныкталат, ошондой эле санитардык-гигиеналык жана экономикалык болуп да
 +
көрсөтулөт.
  
−
'''ТОЛЕРАНТНОСТЬ''' (лат. tolerantia- терпение) – способность организма переносить неблагоприятное влияние того или иного фактора среды.
+
'''ШУУЛДАГАН БУЛГАНУУ''' – жаратылыштык денгээлдин тышкары дүрүлдөөн
−
Топ – место
+
интенсивдуулугунун жогорулашынын жана кайталанышынын натыйжасында келип
 +
чыккан физикалык булгануунун формасы, бул адамдардын чарчоосунун жогорулашына
 +
жана алардын ан-сезиминин активдуулугунун төмөндөшунө алып келет, ал эми 90 — 100
 +
дБ жеткенде акырындап отуруп угуу жоголуп баштайт.
 +
Эври – кенен
  
−
'''ТРОФИЧЕСКАЯ ЦЕПЬ''' (пищевая цепь, цепь питания) 1) взаимоотношения между организмами, через которые происходит трансформация вещества и энергии; 2) группы особей (бактерии, грибы, растения и животные), связанные друг с другом отношением «пища-потребитель».
+
'''ЭКИНЧИЛИК КОНСУМЕНТ (ЭКИНЧИ КАТАРДАГЫ)''' – жаныбарлар менен азыктануучу организмдер.
 +
Экология (грек. oikos – уй жана logos – сөз, окуу) – тируу организмдердин бири бири
 +
менен жана курчап турган чөйрө менен болгон катышын окутуучу илим.
  
−
'''ТРОФИЧЕСКИЙ УРОВЕНЬ''' - совокупность организмов, объединяемых типом питания. Организмы разных трофических цепей, но получающее пищу через равное количество звеньев в трофической цепи, находятся на одном трофическом уровне.
+
'''ЭКОЛОГИЯЛЫК ВАЛЕНТТУУЛУК''' – чыдамдуулук денгээли же чөйрөнүн ар түдүү
 +
шарттарында жандуу организмдердин жашоо жөндөмдүүлүгүнүн мүнөзу.
  
−
'''УСТОЙЧИВОЕ РАЗВИТИЕ''' – такое развитие в глобальной системе «общество-природа,» которое обеспечивает удовлетворение потребностей людей настоящего времени без ущерба основополагающим параметрам биосферы и не ставит под угрозу способность будущих поколений удовлетворять свои потребности. Подразумевает поддержание со стороны общества развития природной среды.
+
'''ЭКОЛОГИЯЛЫК КОРКУНУЧ ЗОНАСЫ''' – адамдардын ишмердүүлүгү коркунучтуу
−
Фаг – питаться
+
экологиялык ситуацияларды түзүшү мүмкүн болгон кургактыктын бети жана дүйнөлүк
 +
океандардын акваториялары, мисалы, дениз шельфинде суу астынан нефти казып алуу
 +
зонасы, ал жерде нефтинин агып аварияга учуратышы мүмкүн болгон участоктор ж.б.
  
−
'''ФИТОПЛАНКТОН''' ( от греч. pbyton – растение, planktos - блуждающий) – совокупность организмов, населяющих толщу воды континентальных и морских водоемов и не способных противостоять переносу течениями.
+
'''ЭКОЛОГИЯЛЫК КРИТЕРИЙ''' – экологиялык системалардын, процесстердин жана
 +
кубулуштардын аныктамасы же классификациясынын баасын жүргүзүнүн негизиндеги
 +
белги.Э. к. жаратылышты коргоо (бүтүндөй экосистеманы, түрлөрдү, анын жашаган ордун
 +
коргоо), антропоэкологиялык (адамга, анын популяциясына тийгизген таасири) жана
 +
чарбалык («коом-жаратылыш» бардык экосистемага таасир тийгизишине чейин) болушу
 +
мүмкүн.
  
−
'''ХВОСТОХРАНИЛИЩЕ'''– замкнутый или полузамкнутый (полузамкнутость возникает при создании земляной или подобной ей плотины, через которую, частично инфильтруется жидкость) бассейн для хранения жидких хвостов.Хвосты– отходы (обычно подразумевается жидкие или газообразные), возникающие при обогащении полезных ископаемых или др. технологический процессах. «Лисьи хвосты» - выбросы, содержащие хлор.
+
'''ЭКОЛОГИЯЛЫК НИША''' – мейкиндикте түрдүн абалын гана эмес, анын топтогу
−
Хемосинтез( от греч. cbëmeia– химия, syntbesis- соединение) – тип питания бактерий, основанный на усвоении СО2 за счет окисления неорганических соединений.
+
(мисалы, трофикалык статус) функционалдык ролун жана салыштырмалуу
 +
тиричилигинин абиотикалык шарттарынын (температура, нымдуулук ж. б.) абалын
 +
камтуучу түрдүн жаратылыштагы орду. Эгерде жашаган орду – организмдин «адреси»
 +
болсо, анда Э. Н. – анын «профессиясы» болот.
  
−
'''ХЕМОТРОФ'''– организм, синтезирующий органическое вещество из неорганического за счёт окисления аммиака, сероводорода и др. веществ, имеющихся в воде, почве и подпочве.
+
'''Экологиялык пирамида''' – ар түрдүү трофикалык деӊгээлдердин катышынын
−
Эври – широкий
+
графикалык суроттолүшү. Пирамиданын негизинде продуценттердин деӊгээли кызмат
−
'''ЭВРИБИОНТ'''– организм, способный переносить значительные колебания экологических факторов, с широкой экологической валентностью, живущий в различных, порой резко отличающихся друг от друга условиях среды, способный переносить осушение во время отливов, сильное нагревание летом, охлаждение и даже промерзание зимой. Напр. волк, практически живущий во всех географических зонах и вертикальных поясах, морские звёзды, живущие в полосе литорали.
+
кылат. Үч типте болушу мүмкүн: сандардын пирамидасы, энергиянын пирамидасы.
  
−
'''ЭВТРОФИРОВАНИЕ (ЭВТРОФИКЦИЯ, ЭВТРОФИЯ) ВОД:1)''' повышение биологической продуктивности водных объектов в результате накопления в воде биогенных элементов (главным образом азота и фосфора) под действием антропогенных или естественных (природных) факторов; 2) антропогенное – повышение биологической продуктивности водных экосистем в результате обогащения их питательными веществами, поступающими в результате человеческой деятельности. Существует написание евтрофирование, евтрофикация, евтрофия.
+
'''Экотоп''' – жашоо чөйрөнүн абиотикалык компоненттеринин жыйындысын камтыган тирүү
 +
организмдердин тобунун жашоо орду.
  
−
'''ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ НИША''' – совокупность всех факторов среды, в пределах которых возможно существование вида в природе. Данным понятием обычно пользуются при исследовании взаимоотношений экологически близких видов, относящихся к одному трофическому уровню.
+
'''ЭЛЕКТРОМАГНИТТИК БУЛГАНУУ''' – электромагниттик касиеттердин бузулушу
−
Экологическая пирамида – графическое изображение соотношения различных трофических уровней. Основанием пирамиды служит уровень продуцентов. Может быть трех типов: пирамида чисел, пирамида энергии.
+
менен байланышкан курчап турган чөйрөнүн физикалык булганышынын формасы.
  
−
Экология (от греч. oikos – дом и logos– слово, учение) – наука, изучающая взаимоотношения живых организмов между собой и окружающей средой.
+
'''ЭЛЕКТРОМАГНИТТИК НУРЛАНУУ''' – электромагниттик толкундарды кое берүү
−
Экосистема (от греч. oikos – дом и systema – сочетание, объединение) – совокупность совместно обитающих организмов и условий их существования, находящихся в закономерной взаимосвязи друг с другом и образующих систему взаимообусловленных биологических и абиотических явлений и процессов.
+
процесси жана бул толкундардын алмашуу талаасы.
−
Экотоп– место обитания сообщества живых организмов, включающие совокупность абиотических компонентов среды обитания.
 
−
Эндемик( от греч.endemos- местный) – местный вид, обитающий только в данном регионе и не живущий в других.
 
  
−
'''ЭРОЗИЯ''' – разрушение горных пород, почв или любых др. поверхностей с нарушением их целостности и изменением их физико-химических свойств, обычно сопровождающееся переносом частиц одного места на другое. Отличают Э. горных пород, почвы, металлических поверхностей, а также Э. физическую, химическую, биологическую. Э. в природе вызывает ветер (ветровая эрозия, дефляция), резкие колебания температуры воздуха и поверхностей объектов, перемещающаяся вода (водная эрозия), растворы в ней кислот и щелочей, загрязнение среды (химическое и физическое), влияние биологических агентов (вытаптывание, биохимическое воздействие). Различают геологические, антропогенные и зоогенные (пастбищные) факторы Э. Почвенная Э. в значительной мере зависит от агротехники.
+
'''Эндемик''' (грек. endemos - жергиликтүү) – бир гана региондо жашоочу жана башка
−
Эукариоты (от греч. ëu – хорошо, полностью и käryon– ядро ) – организмы, клетки которых содержат оформленные ядра ( все высшие животные и растения, а также одноклеточные и многоклеточные водоросли, грибы и простейшие).
+
жерлерде кездешпеген жергиликтүү түр.
  
−
'''ЭФЕМЕР: 1)''' многолетнее травянистое растение, характеризующееся непродолжительным периодом цветения и ежегодной осенне-зимне-весенней вегетацией на аридных территориях в весенний влажный период. Характерны для степей, полупустынь и пустынь (напр., осока раздутая), а также для широколиственных лесов (напр., пролеска сибирская); 2) животные, гл. обр. насекомые с многолетним циклом развития, активные лишь в весеннее время, напр. майский жук, июньский хрущ.
 
−
 
−
'''ЭФФЕКТ ТЕПЛИЧНЫЙ (ПАРНИКОВЫЙ, ОРАНЖЕРЕЙНЫЙ)''':1) увеличение температуры и влажности в замкнутом пространстве теплицы, связанное с тем, что прозрачное покрытие (стекло, полиэтилен и т. п.) пропускает солнечные лучи, но непроницаемо для длинноволновых тепловых излучений и/или водяных паров; 2) постепенное потепление климата на планете в результате накопления в атмосфере антропогенного углекислого и др. газов (метана, фтор- и хлоруглеродов), которые аналогично покрытию теплицы, пропуская солнечные лучи, препятствуют длинноволновому тепловому излучению с поверхности Земли.
 
−
Ярусность – расчлененность растительного сообщества (или наземной экосистемы) на горизонты, слои, ярусы, пологи или другие структурные или функциональные толщи. Различают надземную и подземную ярусность.
 
 
</div>
 
</div>
  

Версия 13:37, 24 июня 2018

Основы экологии Основные законы экологии Биотические факторы Основные законы экологии Популяционный ареал Глоссарий Библиография

Экологиянын негиздери

Экология (грек тилиндеги οικος – үй жана λόγος - билим) – жандуу жана жансыз табияттын өз ара аракетин изилдеген илим.

Экология – бул жандуу организмдин жана айлана чөйрө менен өз ара аракетин, жаратылыштын закон ченемдүүлүктөрүн изилдеген илим, анын негизин 1866 жылы Эрнст Геккель аныктаган. Бирок адам зат байыркы замандан баштап жаратылыштын сырлары менен кызыгып, аны сактап жүрүшкөн.


В начало

Экологи ученые


Экология эки негизги меселени изилдейт:

  • айрым организмдерге чөйрөнүн шарттарынын таасирин
  • микроорганизмдердин, өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын көп түрлөрдөн

турган туруктуу экологиялык системасынын - биоценоздун сырткы чөйрөсүнүн өз ара аракеттенишинин негиздерин. Андан тышкары экология жердин биосферасынын өнүгүүсүнүн толугу менен жалпы суроолорун чечет.

Айлана чөйрөнүн абалы техникалык процесстин өнүгүүсү менен начарлай баштады, бул дүйнөлүк коомдун маселеси . Адамдардын байкоосу боюнча аба булгана баштады, өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын көптөгөн түрлөрү жоголууда, сайлардагы суулар начарлоодо. Алар жана андан башка кубулуштар экологиянын маселелери деп атала баштады.


В начало

Глобалдык экологиялык маселелери

Локалдык экологиялык маселелердин көпчүлүгү глобалдык меселелерге айланды. Дүйнөнүн конкреттүү чекитиндеги кичинекей экосистеманын өзгөрүштөрү жалпысынан Планетанын экологиясына таасирин тийгизиши мүмкүн. Мисалы, Гольфстрим океандын агымынын өзгөрүшү климаттын өзгөрүшүнө, Европадагы жана Түндүк Американын климатынын сууктылышына алып келет. Азыркы күндө окумуштуулар бир нече глобалдык экологиялык маселелерди аныкташты. Планетанын жашоо тиричилигине коркунучтуу, актуалдуу кээ бирлерин мисалы катары көрсөтөлүк:

Глобалдык экологиялык маселелери


Бул глобалдык маселелердин толук тизмеси эмес. Кээ бир катастрофалар кирген экологиялык проблемалар – биосферанын бузулушу жана глобалдык жылуулуктун башталышын мүнөздөйт. Жыл сайын абанын температурасы Цельсия боюнча 2 градуска көтөрүлүп турат. Анын себеби бул парниктик газдар. Газдын жогорку концентрациясынын жыйынтыгында полюстардагы муздар ээрип, суунун деӊгээли көтөрүлүп, континенттердин жана аралдардын чөгүшүнө алып барышына мүмкүн. Бул пайда болгон катастрофаны токтотконго глобалдык жылуулуктун көтөрүлүшүн төмөндөткөнгө же токтотконго өз ара иш аракеттерди иштеп чыгып жана иш – чараларды пайда кылыш керек.

Айлана чөйрөнүн шарттары жандуу организмдерге түз же кыйыр таасирин тийгизет. Айлана чөйрөнүн шарттарынын айрым компоненттери ыӊгайланышкан реакциялар менен жооп берген жандуу организмдерге таасир тийгизендер чөйрөнүн факторлору же экологиялык факторлор деп аталат. Чөйрөнүн факторлору абиотикалык, биотикалык жана антопогендик болуп бөлүнөт.

Экологические факторы


Жашоо тиричиликке жана жаныбарлар менен өсүмдүктөрдүн таралышына органикалык эмес факторлордун жыйындысын абиотикалык факторлор деп аталат. Алар физикалык, химиялык жана эдафикалык деп бөлүнөт.

Физикалык факторлор - булар физикалык абалы же кубулуштар (механикалык, толкундуу ж.б.) булагы болгондор. Мисалы, температура.

Химиялык факторлор – булар чөйрөнүн химиялык курагынан келип чыккандар. Мисалы, суунун туздуулугу, кычкылтектин камтышы ж. б.

Эдафикалык (же топурактуу) факторлор – бул организмдерге жашоо тиричиликтин чөйрөсү болгон жана өсүмдүктөрдүн тамыр системасына таасир тийгизген химиялык, физикалык менен механикалык топурактын жана тоо тектердин жыйындысы.


В начало

Основные законы экологии

Температура, экологиялык факторлор катары болот. Бергмандын эрежеси, Аллендин эрежеси.

Температура


Температура - манилүү экологиялык факторлордун бири, ага Планетадагы тириликтин сакталышы, анын формалары жана түрлөрү көз карандуу болот. Адамдын жашоо тирчилиги да айлана чөйрөнүн температурасына түздөн түз өз ара байланыштуу. Температура организмдердин тиричиликтин көп жактарына зор таасирин тийгип турат: Алардын географиялык таралышына, көбөйүшүнө жана температурага көз карынды организмдердин башка касиеттерине таасирин тийгизет. Жашоо тиричиликке жашаганга жагымдуу температуранын арымы - 200 0 С ден +100 0 С ортосунда болот, кээ бир бактериялар 250 0 С ысык булактарда жашайт. Чындыгында, организмдердин көпчүлүгү андан да кууш арымда жашашы мүмкүн.

Бергмандын эрежеси: төмөнкү температуралык аймактарда жашаган жаныбарлардын эреже катары дененин өлчөмдөрү жылуу зоналарында жана аймактарда жашагандарга караганда көлөмдүү болот.

Аллендин эрежеси: төмөнкү температура аймактарында жашаган жаныбарлар эреже катары денеден чыгып турган бөлүктөрү (кулактар, куйругу, таманы, мурду) жылуу зоналарда жана аймактарда жашагандарга караганда кыскараак болот.

Жарык экологиялык фактор катары. Фотопериод жана фотопериодизм жөнүндөгү түшүнүк.

Свет


Жарык экологиялык фактор катары өтө манилүү, анткени фотосинтездин процессиндеги энергиянын булагы болот, б.а. органикалык эмес органикалык заттардын пайда болушуна катышат. Ал жаныбарлардын физикалык касиеттери менен аныкталган жашоо тиричилигинде зор жана ар түрдүү ролду ойнойт.

Фотопериод – бул 24 саат ичинде күндүн жарык жана караӊгы убактысынын алмашуусу. Мээлүн климаттык аймактарда жылдын убактысына байланыштуу фотопериод өзгөрүп турат (кышында – кыска жарык күндөр, жайында - узун), экватордо ал жылдын ичинде ал туруктуу болуп турат. Организмдердин өсүшүнө жана өөрчүшүнө зор таасирин тийгизет.

Фотопериодизм (грек. тилинде photos – жарык) – жарыктын тартибинин күндүк ритмикасы менен байланыштуу организмдердин жүрүм – турумунун жана жашоо тиричилигинин өзгөчөлүктөрү. Өсүмдүктөрдө күндүн узундугу 10- 12 сааттан ашык болгондо өнүүгүсүнүн басаӊдалышы менен байланыштуу (кыска күндүк өсүмдүктөр, мисалы, таруу) жана өнүүгүсүнүн басаӊдалышы күндүн тийишинин азайуусунда (узун күндүк өсүмдүктөр, мисалы, буудай). Жаныбарлар да күндүк жүрүм – турумунун доору менен байланыштуу (эртең мененки, күндүк, кечки активдүүлүгү, деӊиз планктондун кээ бир организмдердин вертикалдуу миграциялары).

Суу экологиянын фактору катары. Ариддик жана гумиддик шарттар. Эфемерлер жана эфемероиддер.

Вода

Суу бул өсүмдүктүн организмдеринин негизги бөлүгү. Анын курамы организмдин массасынын 90% камтыйт, жана ал бардык жашоо тиричиликтин көрүнүштөрүнө түз же кыйыр катышат. Суу – бул бардык зат алмашуунун процесстеринин өткөн чөйрөсү.

Ал цитоплазманын негизги бөлүгүн түзөт, анын стуктурасын тирейт. Белоктордун, нуклеин кислоталарынын молекулаларынын, мембраналардын өзүнүн структурасын жана активдүүлүгүн сакталышында, суутек байланыштардын болушунда. Суунун жогорку курамы клетканын ичиндегинин (цитоплазманын) жылып турушун мүнөздөйт. Гидролиздик бардык реакциялар, кычкыл – калыбына келүүчү реакциялар суунун катышы менен өтөт.

Суу өсүмдүктөрдүн температурасынын туруктуулугуна түрткү берет. Суу – ар түрдүү заттардын эриткичи, ал өсүмдүктөр боюнча минералдык, органикалык заттардын жана газдардын транспортоодо катышат, биохимиялык айлануусунун катышуучусу. Ал фотосинтезге, дем алууга, гидролитикалык реакцияларга катышат, андан тышкары кычкылтектин булагы болот. Суу органдардын бир бири менен байланышын, алардын иш аракеттинин координациясын камсыз кылат. Ошондуктан мындай корутундуга келибиз: суу эӊ кеӊири таралган жана эӊ манилүү жаратылыштагы суюктук. Жетишээрлик айтсак, суудадан жашоо пайда болгон. Ансыз жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн жашоосу мүмкүн эмес.

Биотикалык факторлор – бир организмдердин жашоо иш аракетинин башка организмдердин жашоо иш аракетине (түрлөрдүн ичиндеги жана түрлөрдүн ортосундагы өз ара аркеттиниши) жана жансыз тиричиликтин чөйрөсүнө таасиринин жыйындысы. Мисал: уялоонун ордун, аймактардагы таралышынын аянты үчүн түрлөрдүн ичиндеги конкуренция; түрлөрдүн ортосундагы – нейтрализм, конкуренция, мителик, жырткычтык ж.б. токойдун микроклимат же микрочөйрө бул жансыз жаратылышка биотикалык факторлордун таасири мисал болот, ал жерде ачык жашоого караганда температуралык жана нымдуулуктун режими пайда болот: кышында жылуурак, жайында – нымдуураак жана салкыныраак.

Биотикалык факторлор

– организмдердин жашоо тиричилигине таасирин тийгизген жандуу чөйрөнүн факторлору.

Биотикалык факторлордун бөлүнүшү:

  • Мутуализм – организмдер өз ара аракеттенгендигинин пайдасынын көрүүсү

- симбиоз (козу-карын + балыр)

- протокоперация (гүл + аары)

  • Комменсализм – бири пайдасын көрөт, экинчиси – эч нерсени көрбөйт.

- арам тамактанган (башка особдон тамактанган)

- табакташ (кошулушуп тамактанган)

- квартиранство – башка организмдин уясында же ийининде же денесинде жашоочу

  • Жырткычтык
  • Митечилик
  • Конкуренция Атаандаштык
  • Нейтрализм– түр ортосундагы мамилелердин бейтараптыгы (өсүмдүктөрдө амелопатия, бир өсүмдүктү заттарды бөлүп чыгаруусу, ал учурда анын башка өсүмдүктү кыйноосу)

Антропогендик факторлор – айлана табият чөйрөгө таасир тийгизген адамдын иш аракети (атмосферанын жана гидросферанын булганышы, топурактын эрозиясы, токойлорду кыюу ж.б.)

Чек койгон (чектелген) экологиялык факторлор – бул керектик менен салыштырмалуу (оптималдуу кармалышы) азыктандыруучу заттардын жетишпегендигинен же ашып кеткендигинен организмдердин өнүгүүсүн чектеткен факторлор.

Ошентип, ар түрдүү температураларда өсүмдүктөрдү өстүрүүдө максималдуу өсүүнүн тобу оптимум болот. Дагы өсүмдүктөргө өсүүгө мүмкүнчүлүктү минималдуудан баштап максималдуу температурлардын аралыгы туруктулугунун арымы деп аталат. Аны чектеткен тобу, б.а. жашоого жарактуу минималдуу жана максималдуу температуралар – туруктулуктун чектери болуп эсептелет. Оптимум зонасынан жана туруктуулуктун зонасынын ортосунда аларга жакындаганда өсүмдүктөр стрессти сезет, б.а. туруктуулуктун зонасынын диапазонунда стресс зоналарлар же эзүүнүн зоналары жөнүндө сөз болот.

Чек койгон (чектелген) экологиялык факторлор


Химик Ю.Либих 1840 ж. чектелген факторлордун түшүнүгүн сунуштаган. Либих топурактагы ар түрдүү химиялык заттардын курамынын өсүмдүктөрдүн өсүшүнүн таасирин изилдегенде анын негизин сунуштаган: минимумда болгон зат түшүмүн башкарат жана анын көлөмүн жана убакытындагы туруктуулугун аныктайт. Бул принциби Либихтин минимумдук закон ченемдүүлүгү деп аталган.

Либихтин закону организмге тийгизген абиотикалык жана биотикалык факторлор менен байланыштуу. Буга мисал башка түрлүк жагынан конкуренциясы, мисалы, жырткыч жана мите, болушу мүмкүн. Сунушталган закон ченемдүүлүк өсүмдүүктөрдө жана жаныбарларда болот.

Либих көрсөткөндөй жетишпегендигин же ашып кеткенин четтеткен фактор болушу мүмкүн, мисалы, жылуулук, жарык жана суу. Мурда токтогондой организмдер экологиялык максимуму жана минимуму менен аныкталат. Бул эки чоӊдуктардын ортосундагы арым туруктуулуктун же толерантуулуктун чектери деп аталат. Жалпы түрүндө организмде экологиялык факторлордун татаал таасири толерантуулуктун закон ченемдүүлүгүн чагылдырат.

“Толерантуулуктун экологиясы” боюнча көп сандагы изилдөөлөр өткөрүлгөн, алардан көп өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын жашоосунун чектери белгилүү болду. Мисалы бул адамдын организмине атмосфералык абанын булгап турган заттын таасири (2 сүр.).

Закон толерантности В. Шелфорда


2 – сүрөт. Адамдын организимине атмосфералык абанын булгап турган затынын таасири.
Макс – максималдуу турмуштук активдүүлүгү
Мүм – мүмкүн турмуштук активдүүлүгү
Опт – оптималдуу турмуштук активдүүлүгү
ЧМК – четтеген мүмкүн болгон концентрация
Өлүм - өлүмгө алып баруучу концентрация

Айлана чөйрөнүн сакталышында так манилүү организмдердин зыяндуу заттарга туруктуулугунун үстүнкү чектери.

Ошентип булгап турган заттын иш жүзүндөгү концентрациясы Сфакт ден ашпаш керек Спдк (Сфакт ≤ Спдк = Слим).

Четтеткен факторлордун (Сч) концепциясынын баалулугу экологдорго татаал жагдайларды изилдөөдө жөнөтүп турган чекити. Эгерде организимге салыштырмалуу туруктулук менен айырмаланып турган факторго толерантуулуктун кеӊири арымы мүнөздүү болсо жана ал чөйрөдө орто сандуу болсо, анда ошол фактор четтеген фактор болор бекен. Тескеринче эгерде организмдин толерантуулуктун кууш арымы белгилүү болсо, анда так ошол факторду изилдеш зарыл, аткени ал четтеттилиши мүмкүн.

Ошентип, өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын ар бир түрүнүн жашоосунда чөйрөнүн факторлорунда оптимум, стресс зоналарына жараша жана туруктуулуктун (чыдамдуулуктун) чектери болот. Эгерде фактор чыдамдуулуктун чектерине жакын болсо адатынча организм кыска убакытка сакталат. Куушурак шарттардын интервалында особдордун болушу жана өсүшү мүмкүн. Андан да кууш арымына көбөйүү да кирет жана түр чексиз болушу мүмкүн.

Адатынча туруктуулуктун арымынын ортосунда жашоо тиричиликке, өсүшүнө жана көбөйүшүнө жагымдуу шарттары бар. Бул шарттар оптималдуу деп аталат, аларда бул түрдүн особдору өтө ыӊгайланган, б.а. укум – тукумдун көп санын калтырат. Тажрыбада андай шарттарды бөлүп чыгаруу өтө татаал, ошондуктан дайыма оптималдык иш аракетинин айрым көрсөткүчтөрүн аныкташат (өсүүнүн ылдамдыгы, тирүү калуу ж.б.).

Экологиянын негизги закондору (оптимумдун, минимумун, чектеткен фактору)

Оптимумдун: ар түрдүү организмде ар кандай фактордун үстүнкү жана алдынкы чыдамдуулуктун чектери бар, чектен чыкканда тиричилик мүмкүн эмес.

Минимумдун: организмге таасир тийгизген көпчүлүк факторлордон эӊ манилүү керектүүлөрдөн өтө айырмаланганы болот.

Чектеткен фактордун: чыдамдуулуктун чектерине жакындаган же андан чыгып кеткен ар кандай фактор чектеткен деп аталат.


В начало

Основные законы экологии

  • Основные законы экологии
  • Введение
  • Общие экологические законы
  • Закон сохранения вещества
  • Закон сохранения энергии
  • Второй закон закон термодинамики
  • Закон биогенной миграции атомов
  • Законы экологии
  • Закон внутреннего динамического равновесия
  • Закон генетического разнообразия
  • Закон константности
  • Закон максимизации энергии
  • Закон максимума биогенной энергии
  • Закон минимума
  • Пределы выносливости
  • Закон оптимума
  • Закон ограниченности естественных ресурсов
  • Закон однонаправленности потока энергии
  • Закон оптимальности
  • Закон пирамиды энергий
  • Закон равнозначности условий жизни
  • Закон развития окружающей среды
  • Закон совокупного действия естественных факторов
  • Закон толерантности
  • Закон грунтоистощения
  • Закон физико-химического вещества
  • Закон экологической корреляции
  • Сохрани мир вокруг себя


  • Закон взаимодействия экологических факторов
  • Закон индивидуальности видов
  • Экологические законы Барри Коммонера
  • Законы экологии Коммонера
  • Первый закон экологии
  • Четвертый закон экологии

В начало

Экологиялык толерантүүлүк – айлана чөйрөнүн шарттарынын кенен арымында (анын ичинде ыӊгайсыз шарттарда) организмдердин жашаганга жана жетилүүгө (өнүктүрүүгө) жөндөмдүүлүгү. Эврибионттор – айлана чөйрөнүн шарттарын бир кыйла өзгөрүүлөрүндө жашаганга жөндөмдүү жаныбар жана өсүмдүк организмдери. Түрдүн эврибионтүүлүк ыӊгайсыз шарттарды анабиоздук абалында болгондогу жөндөмдүүлүгүн көтөрөт. Ошондой түрлөргө карагай, кызыл карагай, ак кайын, көпчүлүк отоо чөп өсүмдүктөрү кирет. Жаныбарлардын дүйнөсүнөн – ит, келемиш чычкан кирет. Канаттуулардан – таранчы, кашка чымчык, көгүчкөн ж.б.

Стенобионттор – бул фактор боюнча чыдамкайлыгынын кууш арымы менен түрлөрү. Алар жашоосунда өзгөчө шарттарды талап кылат. Мисалы: муз балыгы, форель, пингвиндер, колибри ж.б.

Толерантуулуктун закону (В.Шелфордуку): организмдердин гүлдөшү белгилүү экологиялык факторлордун максимумдук жана минимумдук зоналары менен чектелген. Алардын арасында оптимумдун зонасы жайланышат. Ар бир түр толерантуулук – экологиялык факторлордун оптималдууларынын оошуна жөндөмдүүлүгү менен мүнөздөлөт.

Г.Е.Хатчисон сунуштаган экологиялык нишанын модели этө жөнөкөй: ар түрдүү факторлордун интенсивдүүлүгүнүн мааниси алардын ортогоналдык проекцияларында алынып коюлушунун жетиштүүлүгү, ошону менен кошо толерантуулуктун чектеринен же чекиттеринен перпендикулярларды пайда кылуусу, алар менен чектелген мейкиндиги - бул түрдүн экологиялык нишасына туура келүүсү.

Экологиялык ниша – бул чөйрөнүн факторлорунун жыйындысы, анын чектеринде организмдин бул же башка түрү жашайт, анын түрүү чексиз жашаганга мүмкүн болгон табияттагы орду. Фундаменталдык ниша – бул атандааштыксыз жашап жана гүлдөп турганга түрдүн мүмкүүчүлүгү болгон чөйрөнүн шарттары, ишке ашырган ниша – бул фундаменталдык нишанын бир бөлүгү, аны ал атаандашкандардан коргойт, эгерде атаандаштык болсо. Мисалы, кургак топурактарга ыӊгайланышкан талаа дандар – бетеге жана типчак. Чөнөктө өстүргөндө эгерде сугарып турса түшүмү жогору болот. Эгерде жер семирткич менен байытылган шалбаадан жыттуу машакты кысып чыгарган шалба түрлөрү пайда болсо, анда бетеге жана башка талаа дандары атаандашканда алардан артта калат. Бул талаа дандардын фундаменталдык нишасы талаа жана шалба жерди каптайт, анын эми ишке ашырган – талаалык эле, ал жерде алар күчтүү тамыр системасы, кууш жалбырагы, сууну сактоосу менен бууланышынын негизинде нормада өсүшөт.

Түрдүн толерантуулугунун жана экологиялык валентүүлүктүнүн арымдары айлана чөйрөгө организмдердин ыӊгайланышына көз каранды. Ар кандай түрдүн организмдеринин жыйындысы бир жерде жашап турууга ыӊгайланышына жөндөмдүүлүктүЪ болгону экотип деп аталган.

Жашаган чөйрөсү (суу, топурак, жер үстүндөгү – абалуу, организмдер)

Суу чөйрөсү. Бул чөйрө башкаларга караганда эӊ бир тектүү. Ал мейкендикте дээрлик өзгөрбөйт, андагы экосистемалардын ортосунда так чектери болбойт. Атап айтканда, температуранын амплитудасы 50 0 С дан ашпайт (жер үстүндөгү – абалуу чөйрөдө – 100 0 С чейин). Чөйрөнүн жгогорку тыгыздыгын мүнөздөйт (океан суулары -1,3 г/см 3 , тузсуз – бирге жакын). Басымдуулук тереӊдигине жараша өзгөрөт. Чектеткен факторлор – кычкылтек жана жарык. Кычкылтектин кармалышы көпчүлүк учурда көлөмүнүн 1%нен ашпайт. Сууда жылуу кандуу организмдердин аздыгынын эки себеби: температуранын анчалык чоӊ эмес өзгөрүүлүсү жана кычкылтектин жетишпегендиги. Жылуу кандуу жаныбарлардын (киттер, пингвиндер) негизги ыӊгайланышынын механизми – ыӊгайсыз температураларга каршылыгы менен мүнөздөлөт. Алардын жашоосунда аба чөйрө менен көрсөтүлгөндөй байланышы жок.

Суу чөйрөсүндө жашагандардын көпчүлүгүнүн денесинин температурасы өзгөрүп турат (пойкилотермдуулардын тобу). Суунун жогорку тыгыздыгына организмдер ыӊгайланышат, аны негизи катары пайдаланат, анын тыгыздыгы суунун тыгыздыгынан айырмаланбайт (планктон тобу).

Жер үстүндөгү - абалуу чөйрө. Мейкендикте касиети жана түрү боюнча эӊ татаал. Мүнөздүү: абанын төмөнкү тыгыздыгы, температуранын өтө өзгөрүүсү, жогорку кыймылдыгы. Чектеткен факторлору – нымдуулуктун ана жылуулуктун жетишсиздиги же ашып кетиши. Жер үстүндөгү - абалуу чөйрөнүн организмдерге температуранын өзгөрүүсүнүнө ыӊгайланышынын үч механизмдери мүнөздүү: физикалык (жылуулукту бөлүп чыгаруу), химиялык (дененин туруктуу температурасы), жүрүм – турум аркылуу. Суу балансын иретке салууда организмдер ошондой эле үч механизми пайдаланат; морфологиялык (дененин формасы), физиологиялык (майлардан, белоктордон жана канттардан сууну бөлүп чыгаруусу), буулануу жана бөлүп чыгаруу органдар аркылуу, жүрүм – турум аркылуу (мейкендикте негизги жайланышын тандоо). Топурактык чөйрө. Анын касиеттери суунун жана жер үстүндөгү - абалуу чөйрөлөр менен жакындатылуусу.

Ошол жердеги майда организмдердин көпчүлүгү – гидробионттор, алар эркин суунун поралардын чогулгандарында жашайт. Топуракта да температуранын өзгөрүүсү анчалык сезилбейт. Тереӊдик менен алардын амплитудасы төмөндөйт. Аба менен толтурулган поралардын болушу- жер үстүндөгү - абалуу чөйрө менен окшоштугу. Өзгөчө касиеттери: тыгыз түзүлүшү (каттуу бөлүгү же скелет). Чектеткен факторлор: жылуулуктун жетишпендиги, ошондой эле нымдуулуктун жетишпегени же ашып кеткени.

Организмдер жашоо чөйрө сыяктуу. Бул чөйрө менен мителик жана жарым мителик жашагандар байланыштуу. Бул топтордун организмдери кондицияланган чөйрөнү (температура, нымдуулук жана башка параметрлер боюнча) жана даяр же+ил сиӊген тамак- ашты алат. Жыйынтыгында бардык системалардын жана органдардын жөнөкөйлөшү, андан тышкары кээ бирлерин жоготуусу. Мителик организмдердин жашоодо эӊ начар (четтеткен) чынжыры – бул кожоюнду жоготуунун мүмкүндүгү. Бул анын өлүмүндө болушу мүмкүн. Ошол себеп үчүн мителер эреже сыяктуу кожоюнду өлтүрбөйт (акылдуу миттечелик) жана кожоюнду жоготкондо жашаганга мүмкүнчүлүгүн көтөргөн тиричилигине ылайыкташтырылгандарды пайда кылат. Ошондой шарттарда түрдүн (популяциянын) сакталышынын негизги жолу – көпкө чейин сакталган цисталардын, споралар ж.б. түрүндөгү түйүлдүктөрдүн көп сандагы болгону (“жумуртканын көп сандагынын закону”). Бул кожоюн менен жолугушунун мүмкүнчүлүгүн көтөрөт. Аралык кожоюндар көп пайдаланат.

Адам организмдердин чөйрөсүнө – кожоюнга, же мителерге түз таасир тийгизип мителердин санын көбөйтүшү же азайтышы мүмкүн. Мителерди жок кылууга же азайтканга ар түрдүү ыкмаларды пайдаланат.

Суу чөйрөсү. Суу чөйрөнүн өзгөчөлүктөрү жана көлмөлөрдүн экологиялык жерлери

.Гидробионттордун экологиялык топтору, өкүлдөрү

1. Нектон – активдүү кыймылдаган түбү менен байланышы жок жаныбарлардын жыйындысы. Алыс аралыкка, агыма каршы жеткенге жөндөмдүү ири жаныбарлардын денеси сүйрү формалуу жана дем алуу органдары (калак буттуулар) жакшы өнүккөн. Тузсуз – жерде сууда жашоочулар.

2. Планктон – бат жылганга жөндөмдүүлүгү болбогон организмдердин жыйындысы. Бул майда жаныбарлар – зоопланктон жана өсүмдүктөр – фитопланктон. Алар суунун үстүндө, тереӊдегинде жана түбүнө жакын жайгашат. Фитопланктон көлмөлөрдө манилүү ролду ойнойт, анткени органикалык заттын негизги продуцентти. Бул жашыл жана диатом балырлар. Тузсуз – көк –жашыл балырлар. Зоопланктон – рачоктор, жөнөкөйлөр.

3. Бентос – түбүндө жашоочуулар, алар түбү боюнча жай жылып же касып жүргөн жаныбарлар. Өсүмдүктөрдөн күрөӊ, кызыл жана жашыл балырлар болот.

4. Нейстон - суунун үстүндө жашаган организмдер

5. Плейстон – бир бөлүгү суунун үстүндө, экинчиси – суу астында. Планктон – түрлөрү, мааниси. Өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын суу чөйрөгө ыӊгайланышы.

Планктон (грек тил. - тентиме) – бат жылганга жана агымына каршы сүзүүгө жөндөмсүз ар түрдүү негизги майда организмдердин жыйындысы. Алар суунун үстүндө, тереӊдикте, түбүнө жакын жайланышат.

  • Фитопланктон - органикалык заттын негизги продукту (бактериялар, диатомдуу, жашыл балырлар, көк – жашыл балырлар).
  • Зоопланктон – көлмөлөрдө пайда болгон же сырттан түшкөн органикалык зат менен тамактанат, көлмөлөрдүн жана суу агымдардын өзүнүн тазаланышына жооп берет, балыктын көпчүлүк түрлөрүнүн тамактанышынын негизин түзөт (рак сымалдуулар, моллюскалар, рачоктор, медузалар).

Жер үстүндөгү - абалуу чөйрө

Бул чөйрөнүн өзгөчөлүгү: организмдер аба чөйрө менен капталат, ал төмөнкү нымдуулукту, тыгыздуу, басымдуу, кычкылтектин зор кармалышын камтыйт. Жаныбарлар да, өсүмдүктөр өзгөчө бул чөйрөдө жашаганга тиричилигине ылайыкташтыргандарды пайда кылды.

Атап айтканда:

  • жаныбарларда - өпкөлөр жана трахеялар, өсүмдүктөрдө - түктөр пайда болду
  • жаныбарлардын скелети, өсүмдүктөрдүн негизги ткандары бекем болду
  • жаныбарларда терморегуляциянын механизмдери, өсүмдүктөрдө – топурак менен

тыгыз байланыш пайда болду

  • өсүмдүктөрдө аба менен учкан уруктары, чаӊчалары ж.б. , көбөйшүнүн жаӊы

ыкмалары, жаныбарларда аба менен пассивдүү жылып жүргөндөр – аэропланктондор пайда болот. Аларда өзгөчө ылайыкташтыргандары: дененин кичинекей өлчөмдүү, бөлүктөргө бөлүнүүсү. Ошол аспекте манилүү бороон жана каттуу шамал болушу.

Чектеткен факторлору бул жетишиздиги же ашып кетиши жылуулуктун жана нымдуулуктун, кескин түрдөгү температуранын өзгөрүүсү жана жогорку деӊгээлдеги кычкылтекти камтышы. Булардын негизинду туруктуу температуралуу жаныбарларды пайда кылды.

Топурак жашоонун чөйрөсү катары. Топурактын пайда болушунун процесстери. Топурактын курамы.

Топурак бул кургактыктын үстүнкү катмары, ал тоо породаларынын бөлүнүүсүнөн жана микроорганизмдердин таасиринин, өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын калдыктарынын чиришинен пайда болгон органикалык заттардан жана минералдык заттардын кошундусунан турат. Топурактын үстүнкү катмарларында өлгөн организмдердин калдыктарын бузуучу ар түрдүү организмдери жашашайт (козу карындар, бактериялар курттар, майда муунакбуттуулар ж.б.). Бул организмдердин активдүү иш аракети жандуу организмдердин жашаганга жарамдуу топурактын түшүмдү көп берүүчү катмардын пайда кылышына алып барат. Анын поралуу структурасы газдын, суунун өтүшүн камсыздайт, бул топурактык организмдерге балырлар, козу карындар, жөнөкөйлөр, бактериялар, муунакбутуулар, моллюскалар жана башка омурткасыздар сыяктууларга ыӊгайлуу шарттарды түзөт.

Топурактын пайда болуусунун факторлору:

  • климат
  • материалдуу породалар
  • рельеф
  • жандуу организмдер
  • убакыты

Топурактын курамы:

  • минералдык негиз– 50 – 60 %
  • органикалык заттар – 1-10 %
  • аба – 15 – 25 %
  • суу – 25 – 35 %

Топурактын структурасы кумдун жана чопонун кармалышы менен аныкталат. Топуракта үч горизонттор бар:

1. Үстүнкү чиринди

2. Жуулган горизонту (үстүнөн жуулган заттар тунат)

3. Энелик порода (топуракты пайда кылган материал)

Топуракта жашагандардын экологиялык топтору жана алардын ролу

Топурактагы организмдердин ар түрдүү түрлөрү

  • фитофам – жандуу өсүмдүктөрдүн ткандар менен тамактанган организмдери (бээ эжеси, коӊуздар, чөп жечүү жаныбарлар)
  • сапрофам – өлгөн өсүмдүктөрдүн ткандары менен тамактанган организмдери – сөөлжан, курт кумурскалар
  • некрофил-_ өлгөн жаныбарлар менен тамактангандар (көк жалдар, каргалар)
  • жырткычтар – тирүү организмдер менен тамактангандар
  • копрофил – жаныбарлардын экскрементар менен тамактанган (кык доӊуздары)

Организм жашоонун чөйрөсү сыяктуу. Митечеликтин кемчиликтери жанаартычылыктары

Жандуу организмдери жашоонун чөйрөсү сыяктуу – бул бир организмдердин башкалары менен жашоонун чөйрөсү сыяктуу пайдалануусу.

Митечеликтин пайда болгон топтору:

  • Жөнөкөй квартиранствосу- анда бир организм башкасынын үй – жайына кирип, акырында денесине өтүп, андан кийин ичине кирет.
  • митечелик жыртык аркылуу – майдараак жырткыч чабытка кеп салып, аны ичинен жок кылат
  • Кокустан кожоюндун организмине тамак –аш менен өтөт.

Экологиялык популяция. Популяциянын статистикалык жана динамикалык мүнөздөмөлөрү

Популяция – дайыма өзгөрүлүп турган шарттарда белгисиз узактык убакытка өзүнүн санын сактаганга бардык керектүү шарттар менен камсыздаган белгилүү организмдердин элементардык группировкасы.

Популяциянын динамикалык мүнөздөмөлөрү

  • Популяциянын саны – белгилүү территориядагы особдордун саны
  • Популяциянын тыгыздыгы – аянттынын же көлөмүнүн бирдигиндеги особдордун орточо саны
  • Баланын төрөлүшү – убакыттын бирдигинде төрөлгөндөрдүн саны(b=N/t)
  • Өлүм саны – бир нече убакыттагы өлгөнгө душар болгондордун саны(d= N/t)
  • Популяциянын өсүшү – төрөлгөндөрдүн жана өлгөндөрдүн айырмасы (a=b-d)
  • Тирүү калуу – популяцияда белгилүү убакыттын аралыгындагы ар бир муундун особдорунун орточо кыскарылышынын мүмкүнчүлүгү.



В начало

Глоссарий

АБАНЫ ТАЗАЛОО – физика-химиялык методдордун жардамы менен абадагы бөлөк аралашмалардан арылтуу жана анын сапатын жаратылыштагы сапатка чейин жеткируу.

АБИОТИКАЛЫК ЧӨЙРӨ (грек тилинен а – тескери бөлукчө жана biotikos – жандуу) – организмдердин органикалык эмес жашоо шарттарынын (факторлорунун) жыйындысы.

АВТОТРОФТУК ОРГАНИЗМДЕР, АВТОТРОФТОР (грек тилинен autos – өзүм, trophe – азык) – Күндүн энергиясын (фототрофтор) же химиялык байланыштарды (хемототрофтор) колдонуу менен органикалык эмес заттардан органикалык заттарды синтездөөчу организмдер; автотрофторго өсүмдүктөр жана кээ бир бактериялар киришет.

АГРОЦЕНОЗ (грек тилинен agros – талаа жана koinos – жалпы) – маданий өсүмдүктөр себилген жана отургузулган айыл чарбачылык колдонуудагы жерлерде жашаган организмдердин жыйындысы.

АДАПТАЦИЯ (лат. аdapto – ыӊгайланышуу) – курчап турган чөйрөнүн жашоосунун ар түрдүү шарттарына организмдин ыӊгайланышуусу.

АНТРОПОГЕНДИК БУЛГАНУУ – адамдардын чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында келип чыккан булгануу.

АРЕАЛ (лат. аrea – аянт, мейкиндик) – түр, уруу, тукум таксондорунун өөрчуусундо толук циклди өткөн жана таралган чектеги жер бетинин (территориялар же акваториялар) бөлүгү.

БАКТЕРИ(О)ЦИД – бактерияларды жок кылуучу, органикалык келип чыгыштагы химиялык зат. Ушундай эле таасирдеги органикалык эмес синтезделген зат (сулема, формалин ж. б.) антисептик деп аталат.

БАКТЕРИОФАГ – микроорганизмдерди жабыркатуучу вирус.

БЕНТОС – көлмөнүн түбүндө жашоочу организмдердин жыйындысы.

БИОГАЗ – метандык ачытуучу (болжолдуу курамы: метан – 55-65%, көмүр кычкыл газы – 35-45%, азоттун, суутектин, кычкылтектин жана күкүрттүү суутектин аралашмасы) бактериялардын катышуусунун менен целлюлозалык анаэробдук организмдер бар органикалык тиричилик таштандылардын же чириндилердин (кык, саман) ажыроо процессинде пайда болгон газдардын аралашмасы.

БИОГЕОХИМИЯЛЫК АЙЛАНУУЛАР – азык заттардын жансыз жаратылыштан (атмосферанын, гидросферанын жана жер кыртышынын запастарынан) жандуу организмдерге өтүшү жана тескерисинче жансыз чөйрөгө. Бул айлануулар кундун энергиясынын түз жана кыйыр таасири менен шартталган жана С, N, P, S, H 2 O жана бардык элементтердин айланууларын камтыйт.

БИОГЕОХИМИЯЛЫК ЦИКЛДЕР – организмдердин жашоо тиричилигинде шартталган жана циклдик мүнөздү алып жүрүүчү биосферанын ар түрдүү компоненттеринин ортосунда заттардын жана энергиянын алмашуусу, заттардын биогеохимиялык айлануусу. Бардык биогеохимиялык циклдер бири-бири менен байланышта жана жашоо тиричиликтин динамикалык негизин тузөт. Күндүн энергиясынын агымы жана жандуу заттардын тиричилиги химиялык заттардын алмашуусуна алып келген биогеохимиялык циклдердин кыймылдуу күчү катары кызмат кылат.

БИОГЕОЦЕНОЗ – салыштырмалуу мейкиндиктик чектелген, тирүү организмдер жана энергетикалык абалды, заттардын жана маалыматтардын алмашуусунун ылдамдыгын, тибин мүнөздөөчү, аларды курчап турган абиотикалык чөйрө менен өз ара таасирлешкен жаратылыш системасы. Б. – элементардык экосистема жана геосистема.

БИОИНДИКАТОР – чөйрөнүн өзгөрүшү жөнүндө, анын ичинде булгагычтардын бар болушу жана концентрациясы жөнүндо чөйрөнүн абалы жана жүрүм туруму, ошол жерде болушу менен билүүгө болгон особдордун тобу.

БИОЛОГИЯЛЫК КӨП ТҮРДҮҮЛҮК – тирүү организмдердин, ошондой эле экосистема жана экологиялык процесстердин, звенолордун көп түрдүүлүгү. Үч категорияга бөлунушу мүмкүн: генетикалык көп түрдүүлүк, түрлөрдүн көп түрдүүлүгү жана экосистемалардын көп турдүүлүгү.

БИОЛОГИЯЛЫК КЫЧКЫЛТЕКТИ КЕРЕКТОО (БКК) – көрсөтулгөн убакта (5 суткада БКК 5 ) суунун бирдик көлөмүндө камтылган химиялык булгануулардын кычкылданышына кеткен кычкылтектин санын мүнөздөгөн суунун булгагычынын көрсөткүчү.

БИОЛОГИЯЛЫК РИТМДЕР – биологиялык процесстердин жана кубулуштардын мүнөзүнүн жана интенсивдүүлүгүнүн мезгил мезгили менен кайталанып туруучу өзгөрүүсү.

БИОЛОГИЯЛЫК ТАЗАЛОО – биологиялык объектердин (суу өсүмдүктөрүнүн өсүндүлөрү, активдуу ылайлар, дарак опилкалары ж. б. у. с. аркылуу өткөрүү) жардамы менен таштандыларды зыянсыздандыруу.

БИОЛОГИЯЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ – зыяндуу компоненттерин, агын сууларда – алардын айкалышынан же атайын тандалып алынган культуралардын жардамы менен кокустан келип чыккан микроорганизмдердин органикалык заттарын бузуу.

БИОМ – (грек. bios – жашоо жана лат. оma – бүтүшү, жыйындысы) – атайын ландшафтык-географиялык зонадагы, мисалы, тундрада, ийне жалбырактуу токойдо, ариддик зонада жашоо чөйрөсүнүн жана организмдердин ар түрдүү топторунун жыйындысы. Мисалы, нымдуу тропикалык токойлордун биому.

БИОМАССА – ар кандай жашоо ордуларынын (кг/га, г/м 3 , кг/м 3 ж.б.) аянтынын жана көлөмүнүн бирдигине кирүүчү кургак же чийки заттардын массасынын бирдигин көрсөтүүчү түрлөрдүн особунун, топтордун түрлөрүнүн же организмдердин тобунун суммалык массасы.

БИОМАССА ПИРАМИДАСЫ – экосистемадагы продуценттер, консументтер (биринчи жана экинчи катардагы) жана редуценттердин ортосундагы, алардын массасында көрсөтүлгөн (санында – Элтон санынын пирамидасы, энергияга бекиген – энергия пирамидасы) жана графикалык модель (мындай моделдерди экологиялык пирамидалар деп аташат) түрүндө сурөттөлгөн катыш.

БИОСФЕРА (грек. bios – жашоо; sphaire – шар) – планетардык масштабдагы геохимиялык фактор катары көрсөтүлгөн тирүү организмдердин тиричилигиндеги Жердин кабыгы. Б. – Жердин эӊ чоӊ экосистемасы – планетадагы жандуу жана костук заттардын системалык өз ара таасиринин чөйрөсү. Тируу организмдер таралган атмосферанын астынкы бөлүгүн, бардык гидросфераны жана Жердин литосферасынын үстүнкү бөлүгүн камтыйт.

БИОСФЕРАЛЫК КОРУК – ЮНЕСКОнун «Адам жана биосфера» программасына туура келген коргоо, изилдоо (жана/же мониторинг) жүргүзүү максатында бөлүнгөн репрезентативдик ландшафтык бирдик. Абсолюттук түрдө чарбачылык ишмердүүлүк жүргүзүлбөгөн же аз өзгөрүүгө туш болгон экосистемаларды камтышы мүмкүн. Бул территориялардын репрезентативдүүлүгү (уникалдуулугу эмес, мүнөздүүлүгү) өзгөчө баса белгиленет.

БИОТА (грек. biote – жашоо) – ар кандай (мисалы, биогеографиялык) барьерлерден изоляцияланган кандайдыр бир ири территорияларда жашаган, таралуунун жалпы чөйрөсүнө бириккен тарыхый жактан келип чыккан тирүү организмдердин жыйындысы. Биоценоздон айырмаланып биотанын курамына бири бири менен экологиялык байланыштарга ээ болбогон турлөр кирет.

БИОТИКАЛЫК АЙЛАНУУНУН КИЧИНЕ АЙЛАНУУСУ (БИОГЕОЦЕНОТИКАЛЫК) – элементардык экологиялык системанын – биогеоценоздун чегинде биосфералык алмашуу айлануусуна кирген заттардын бөлүкчөлөрүнүн, энергиянын жана информациялардын көп жолку токтоосуз, убактысы боюнча бирдей эмес жана туюк эмес. Б.а.к.а. (б.) заттык туюктуулугунун деӊгээли абдан маанилуу (фосфор боюнча, мисалы, глобалдык ок. 98 %, тайгада – 99,5 %). Агроценоздо бул көрсөткүч кескин түрдө төмөндөйт (фосфор боюнча 1900 дон 1980 ж. ал 80 ден 39 % га чейин төмөндөгөн), ал көлмөлөрдүн эвтрофикациясына ж. б. жагымсыз натыйжаларга алып барат.

БИОТИКАЛЫК АЛМАШУУНУН ЧОӉ АЙЛАНУУСУ (БИОСФЕРАЛЫК) –экологиялык биосферада үзгүлтүксүз жаныланып туруучу заттардын, энергиянын жана информациялардын таралышынын мейкиндигинде закон ченемдүү циклдик, убактысы боюнча бирдей эмес токтоосуз планетардык процесс.

БИОТИКАЛЫК ЧӨЙРӨ – өзүлөрүнүн жашоосунда башка организмдерге таасир көрсөтүүчү тирүү организмдердин жыйындысы.

БИОТОП – биоценоз менен ээленген чөйрөнүн абиотикалык факторлору боюнча салыштырмалуу бирдей мейкиндик.

БИОФИЛЬТР (биологиялык фильтр) – агын сууларды биологиялык тазалоо үчүн сооружение.

БИОЦЕНОЗ (грек. bios – жашоо жана koinos – жалпы) – бир биотопто жашоочу жана бир биогеоценоздун курамына кирген продуценттердин, консументтердин жана редуценттердин жыйындысы. Экосистеманын курамдык бөлүгү.

БИОЦИКЛ – биосферанын ири бөлүмү, дениз, кургактык жана ички суулардын жыйындысы.

БИРИНЧИЛИК КОНСУМЕНТ (БИРИНЧИ КАТАРДАГЫ) – өсүмдүк азыктары менен азыктануучу организмдер.

БОГАРА (кайрак жерлер) – айыл чарба өсүмдүктөрү сугат суусуз өстүрүлүүчү жерлер.

БУЛГАНГАН АГЫМ – жеткиликтүү концентрациянын чегинен ашкан сандагы аралашманы камтыган агынды суулар.

БУЛГАНУУ – чөйрөгө, физикалык, химиялык, биологиялык факторлор үчүн мүнөздүү эмес, адамдарга жана курчап турган чөйрөгө терс таасир тийгизүүчү натыйжа көрсөткөн жаны нерселердин алынып келиниши же келип чыгышы.

БУЛГАНУУНУН БУЛАКТАРЫ – 1) заттардын ташталышынын точкасы (труба ж.б.); 2) булгоочу заттарды бөлүп чыгаруучу чарбачылык же жаратылыштык объект; 3) булгоочу заттар келип түшкөн регион (алыскы жана транс чектик алып өтүүдөгү); 4) регионалдык фондон тышкары чөйрөдө топтолгон (абада – СО 2 , сууда – алардын кычкылдыгы ж.б.).

ВИРУС – тирүү клеткаларга өтүүгө жөндөмдүү жана ошол эле клеткалардын ичинде гана көбөйүүчү жашоонун клеткалык формасы. В. – генетикалык деӊгээлдеги клетка ичиндеги мителер.

Гетеротрофтук организмдер, гетеротрофтор (грек. heteros – тигил, башка, trohpe – азык) – азыгы үчүн даяр органикалык заттарды колдонуучу организмдер. автотрофтордун эсебинен жашашат. Глобалдык (лат. globus – шар) – бүткүл жер шаарын камтыган, планетардык.

ГЛОБАЛДЫК БУЛГАНУУ – планетанын ар кандай точкасында жана булгануу булактарынан алыс кездешкен физикалык, химиялык же биологиялык агенттер менен чөйрөнүн булгоочу объектилери үчүн сырткы биосфералык булгануу.

ГОМЕОСТАЗ(ИС) – жаратылыштык системанын негизги структурасынын, заттык- энергетикалык курамын жана анын компоненттеринин функционалдык жөӊгө салынышынын регулярдык жаныланышын колдогон ички динамикалык абалы.

ГОМОЙОТЕРМ(ИЯ) – курчап турган чөйрөнүн температурасынан көз каранды дене температурасын туруктуу кармап турууга жаныбарлардын жөӊдөмдүүлүгү (канаттуулар жана көпчүлүк сүт эмүүчүлөр).

Деградация (фр. degradation – тепкич) – акырындап начарлоо, сапатын жоготуу. Демография (грек. demos – эл, grapho – жазам) – калктын жайгашуусу жана анын өнүгүшүнүн закон чеӊемдүүлүктөрү жөнүндөгү илим.

ДЕМОГРАФИЯЛЫК ОСУУ – жашоонун (ден-соолукту чындоо деӊгээлин кошкондо) социалдык-экономикалык же жалпы экологиялык шарттарынын өзгөрүшү менен байланышкан калктуу коӊуштардын кескин жогорулашы.

ДЕНИТРИФИКАЦИЯ – топурактык жана суу бактериялардын тобу менен нитраттарды молекулярдык азотко чейин бузуу процесси.

Детрит (лат. detritus – майдаланган) – көлмөлөрдун түбүнө чөккөн же суунун терендигиндеги майда органикалык бөлүкчөлөр (жаныбарлардын, өсүмдүктөрдүн жана козу карындардын калдыктары).

Детритофагдар (лат. detritus – майдаланган жана грек. phagos – жечүү) – микроорганизмдер менен чогу камтылган детриттер менен азыктануучу суудагы жана кургактыктагы жаныбарлар.

ДИНАМИКАЛЫК ТЕӉ САЛМАКТУУЛУК – компоненттердин жана структуралардын туруктуу жаӊыланышынын эсебинен колдонгон системанын теӊ салмактуулугу.

ДОМИНАНТ – атайын топто саны боюнча, эреже катары экологиялык пирамиданын же өсүмдүктүүлүк ярусунда бир деӊгээлге кирген жакын формалар менен салыштырууда басымдуулук кылган тур.

ЖААН-ЧАЧЫН АГЫМЫ – интенсивдүү жаан-чачындын (ношор) жаашынын натыйжасында келип чыккан агым.

ЖАРАТЫЛЫШТЫ ПАЙДАЛАНУУ – жаратылыш-ресурстук потенциалдардын жана аны сактоо чараларынын эксплуатациясынын бардык формасынын жыйындысы. Жаратылышты пайдалануу төмөндөгү орду камтыйт: а) жаратылыш ресурстарын чыгарып таштоо жана иштетүү, алардын жаныланышын же калыбына келтирилишин; б) жашоо чөйрөнүн жаратылыштык шарттарын коргоо жана колдонуу жана в) жаратылыш системасынын экологиялык балансынын (теӊ салмактуулук, квазистационардык абалы) рационалдуу өзгөрүшү, калыбына келиши, сактоо (колдоо), коомдун жаратылыштык- ресурстук потенциалын коргоонун негизи катары кызмат кылат;

ЖАРЫКТЫК БУЛГАНУУ – жердин табигый жарыгынын деӊгээлин мезгили менен же узакка жогорулатуу менен байланышкан курчап турган чөйрөнүн физикалык булгануусунун формасы. Жашоо чөйрөсу – особ, популяция же түр жашаган конкреттүү абиотикалык жана биотикалык шарттардын жыйындысы.

ЖАШООНУН ИЙРИ СЫЗЫГЫ – атайын убакыт аралыгында жашаган түрлөрдүн особдорунун санын көрсөтуучу график. Абциссте орточо же абсолюттук жашоо узактыгы жыл же пайыз түрүндө, ал эми ординат огу боюнча 1 мин туулгандардан жашап кеткен особдордун саны көрсөтүлүп график түзүлөт.

«ЖАШЫЛ РЕВОЛЮЦИЯ» – 20-кылымдын үчүнчү чейрегинде селекциянын жетишкендигинин базасында дан культурасынын (буудай, куруч, жүгөрү) маанилүү өсүшү.

ЗАКАЗНИК – бир же көптөгөн түрлөрдү, биогеоценоздорду, бир же бир нече экологиялык компоненттерди коргоону камсыз кылуу үчүн чарбачылык иштердин формасына жана түрлөрунө тыюу салынган участок.

ЗООПЛАНКТОН – дениз жана туссуз көлмөлөрдүн суу терендигинде жашоочу (эреже боюнча эркин жүргөн) жана суунун агымына каршы турууга жөндөмдүү жаныбарлардын жыйындысы. З. – планктондордун курамдык бөлүгү. З. дүйнөлүк океандардын максималдык терендиктерине чейин кездешет.

ЗООФАГ – жаныбарлар менен азыктануучу организм.

ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ – 1) инфекциялык же жаратылыш очоктук оорулардын очогун басууга (мед.); 2) түзүлгөн же жасалма тартылган ууларды бузууга (санит.); 3) өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын карантиндик түрлөрүн жок кылууга (а.-ч.); 4) инструменттерди, материалдарды, турак жайды стерилизациялоого багытталган комплекстик иш чаралар.

Иммунитет (лат. immunitas – бир нерседен арылуу) – инфекциялык агенттерге жана бөтөн заттарга организмдин туруктуулугу.

ИНТРОДУКЦИЯ – кандайдыр бир түрдүн особун атайын же кокустан ареалдан тышкары алып өткөрүү.

ИНФРАКЫЗЫЛ НУРЛАНУУ – жылытылган денелер аркылуу чыккан толкундары 770 нм (башкача айтканда көбүрөөк көрүнгөн) ден 1-2 мм ге чейинки узундуктагы оптикалык нурлануу.

ИОНДОЛГОН НУРЛАНУУ – кандайдыр бир деӊгээлде тирүү ткандарга өтүп жана атомдорду жана молекулаларды суруп чыгаруу менен же иондордун түз же кыйыр келип чыгышы менен байланыштуу болгон өзгөрүү жүргүзүүчү электромагниттик (рентген нурлары, гамма нурлары) жана корпускулярдык радиациялар. Табигый (радиациондук фон) дозасынан ашса иондолгон нурлануу организм үчүн зыяндуу.

ИОНДОЛУУЧУ РАДИАЦИЯ – нейтралдык атомдордун жана молекулалардын электрдик жактан иондолушуна (иондордун жана эркин электрондордун келип чыгышы) алып келген табигый нурлануу (мисалы, космостук нурлар) И. р. Тирүү заттарга бузуучу таасир берет жана тирүү организмдердин (жаны мутацияларды, нурлануу ооруларын ж. б. чакырат) спектринин өзгөрушунун булагы болуп саналат.

ИОНОСФЕРА – атмосфералык газдардын жана эркин электрондордун он иондолгон молекулалардын жана атомдордун маанилүү саны менен айырмаланган атмосферанын катмары (астынкы и. – 50 – 80 ден 400 – 500 км ге чейин, үстүнкү И. – бир канча миӊ км. ге чейин. И. жерде кыска диапазондогу радиотолкундарын таратууда маанилүү роль ойнойт, анда жер бетиндеги организмдердин абалына чагылдырган полярдык жаркыроо жана ионосфералык магниттик катуу бороонду байкоого болот.

КАДАСТР – объектилердин же кубулуштардын сапаттык жана сандык жазылышын камтыган экономикалык (экология-социалдык-экономикалык) баасы менен берилген маалыматтардын систематизацияланган жыйынтыгы. Алардын физика-географиялык мүнөздөмөсүн, классификациясын, динамикасы жөнүндө маалыматтарын, изилденген жана картографиялык жана статистикалык материалдардын тиркелиши менен экология- социалдык-экономикалык баасынын деӊгээлин камтыйт.

КАНЦЕРОГЕН – тескери сапаттагы жаны келип чыгууларга же алардын келип чыгышына жөндөмдүү болгон зат же физикалык агент.

КЛИМАКС – биогеоценоздук сукцессиянын жыйынтыктоочу фазасы же жашоо тиричилик (анын ичинде антропогендик, мисалы, «орт климаксы») шарты үчүн биогеоценоздун өөрчүүсүнүн финалдык сукцессиондук стадиясы.

КЛОН – 1) бөлүнүү, бутактануу, фрагментация ж.б. көбөйүүчү, бир особдун тукумунан турган бир жыныстуу организмдердин особдорунун тобу; 2) бир особдун генетикалык жактан бирдей вегетативдик тукуму.

КОЗГО КОРУНГОН НУРЛАНУУ – 740 нм (кызыл тус) ден 400 нм (гүлгүн кызыл түс) ге чейинки узундуктагы адамдын көрүп сезишин камсыздаган оптикалык нурлануу. Башка булактар боюнча көзгө көрүнгөн нурлануунун толкунунун диапазону 380 ден 770 нм ге чейин.

КОММЕНСАЛИЗМ – ар турдуу турлөрдун особдорунун туруктуу же убактылуу чогу жашашы, ошол эле убакта партнерлордун бири азыктын калдыктары же башканын бөлуп чыгарган продуктусу менен азыктанып экинчисине зыян келтирбейт.

КОМПОСТ – органикалык заттардын, анын ичинде коммуналдык таштандылардын микробдук ажыроонун натыйжасында алынган жер семирткич.

КОНВЕРГЕНЦИЯ – жашоосунун аналогиялык образынын жана чөйрөнун жакын шарттарына ыӊгайланышуусунун жыйынтыгында биотикалык топтордун сырткы белгилери окшоштугу боюнча турлөрдун келип чыгышы (мисалы, акула жана дельфиндин денесинин формасы, Евразиянын тундук бөлүгү жана Тундук Американын жалбырактуу токойлорунун тышкы көрүнуштөрү).

КОНКУРЕНЦИЯ – бир же ар башка түрлөрдүн особдорунун ортосундагы ар кандай антагонистик мамилелери, таймашуусу, атаандашуусу, топтун башка мүчөлөрү менен салыштырмалуу кандайдыр бир максаттарга жетүү үчүн умтулууну аныктайт; жашоо үчүн курөшуунун көрсөтүүдө түр ичинде, түр аралык, түз жана кыйыр конкуренция деп бөлүнөт.

КОНСОРЦИЯ(Й) – борбордук мучөдөн, ядродон, топтон (индивидуалдык консорция: ядро бир особ; популяциялык консорция – популяция же тур толугу менен; синузиалдык консорция – ядро – бир экобиоморфту түзгөн турлөр, мисалы, мезофилдик кара ийне жалбырактуу дарактар) көз каранды бири бири менен тыгыз байланыштагы ар түрдүү организмдердин жыйындысы. Консорциянын борбордук мүчөсүнүн ролуна түр- эдификатор чыгат.

КОНСУМЕНТ (лат. consumo – колдоном) – органикалык заттар менен азыктануучу организмдер (бардык жаныбарлар, микроорганизмдердин бөлүгү, мителик жана курт- кумурскаларды жечүү өсүмдүктөр). Бардык консументтер – гетеротрофтор.

КОПРОФАГ – башка жаныбарлардын помёту менен азыктануучу организмдер (мисалы, кык жечүү конуз).

КОРУК (ЗАПОВЕДНИК) – ар түрдүү чарбачылык ишмердүүлүк (анан ичинде адамдардын кирүүсү) жүргүзүлбөгөн, жаратылыш комплекстерин (жаратылыш эталондорун) сактап калуу үчүн, түрлөрдү коргоо жана жаратылыш процесстерин байкоо үчүн өзгөчө закон менен коргоого алынган территория же акватория. Кризис (грек. krisis – чечим) – кыйынчылыктуу, оор абал.

КРИОФИЛ – муздардын же кардын бетиндеги сууларда, ошондой эле дениз туздары синирилген сууларда жашоочуу организм. Балырлардын массалык өөрчүшү карды (мисалы, «кызыл кар») же музду түскө боейт.

КРИОФИТ – кургак жерлерде суукка туруктуу өсүмдүктөр.

КРИПТОФИТ – жер үстүндогү органдары жагымсыз вегетациялык сезондо өлөт, ал эми бүчүрлөрүнүн жаныланышы түймөктөрүнө, пияз түбүнө, тамырына салынган жана жердин астында (геофиттер) же суу астында (гидрофиттер) жаткан көп жылдык чөп өсүмдүктөрү.

КСЕНОБИОТИК (грек. xenos – бөлөк) – организм же анын тобу үчүн бөлөк зат (пестициддер, химиялык тиричилик каражаттары ж. б. булгагычтар), алар биотикалык процесстердин, ошондой эле ооруларга жана тирүү организмдердин өлүмүнө алып келет.

КСЕРОФИЛ – суунун жетишсиз шарттарындагы жашоого жөндөмдүү организм, себеби кездешкен жерлерде нымдуулук төмөн (жаныбарлардан –кескелдириктер, таш бакалар ж.б.).

КСЕРОФИТ – нымдуулукту 50 % га чейин убактылуу короткон же ариддик жерлерде жашоого жөндөмдүү ксерофил-осүмдүк. Ксерофиттердин ар түрдүү категориялары кездешет. Чыныгы К. – шыбак, вероника ж. б.

КУМУЛЯЦИЯ – 1) таасир берүүчү башталыштарды көбөйтүү, чогултуу, топтоо (мисалы, азык чынжырындагы пестициддердин концентрациясын көбөйтүү); 2) көбүнчө жагымсыз (мед.) жаны белгилердин пайда болгон же кескин жогорулоочу эффект берген организмге киргизилген дарылардын же уулардын таасиринин суммаланышы.

КЫЗЫЛ КИТЕП – сейрек жана жоголуп кетүү коркунучунда турган организмдердин тизмеси; мурунку жана азыркы таралышын, саны жана алардын кыскарышынын себептерин, түрлөрдү коргоодогу кабыл алынган жана керектүү чараларды көрсөткөн түрлордүн жана түрчолордүн тизмеси. Эл аралык, улуттук (мамлекеттик масштабдагы) жана локалдык варианттагы Кызыл китептер бар, ошондой эле өзүнчө өсүмдүктөрдүн, жаныбарлардын ж. б. систематикалык топтордун Кызыл китептери болот.

ЛАНДШАФТ – өөрчүү шарттары боюнча бирдей болгон жаратылыш системасы, географиялык катмардын территориялык бөлүнүшүнүн негизги категориясы. Бардык негизги компоненттер: рельеф, климат, суу, топурак, өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү кирген жаратылыштык географиялык комплекс өөрчүү шарттары боюнча бирдей ажыратылбаган системаны түзүп татаал өз ара таасирлешүүдө жана өз ара аракеттенуудө жайгашат. Адамдарга тийгизген таасиринин мүнөзү боюнча ландшафтты топофилдик (жагымдуу) жана топофобдук (жагымсыз) деп бөлүшөт.

ЛЕТАЛДЫК ДОЗА (АБСОЛЮТТУК) LД – организмде кездеше турган болсо өлүмгө алып келүүчу зыяндуу агенттин минималдык саны.

Лимиттеген (чектөөчү) фактор – кандайдыр бир процесстин аралыгы же организмдин тиричилиги үчүн чектегич.

ЛИТОСФЕРА – тоо кендери жана вулкандык атылуулардан, чоккон биогендик байланыштырдан чыккан алардын бөлүкчөлөрү бар Жердин үстүнкү катуу катмары. Акырындап отуруп аз каттуулуктагы сферанын терендигине өтөт. Жер кыртышын жана Жердин үстункү мантиясын камтыйт. Литосферанын калындыгы – 50-200 км, анын ичинен жер кыртышы континенттерде – 75 км ге чейин, океандын түбүндө 10 км.

МАКСИМАЛДЫК БИР ЖОЛКУ КОНЦЕНТРАЦИЯ (ЧАК МБ (ПДК МР )) – адамдын организминде рефлектордук реакцияны чакырбаган абадагы булгагычтардын (калктуу конуштардагы) концентрациясы.

МЕЗОСФЕРА – жердин бетинин үстүндө 50 – 80 км чегинде жайгашкан жана термосфераны алмаштыруучу: бийиктикте (болжол менен 0 о дан –90 о С ка чейинки) температуранын төмөндөшүн мунөздөгөн, стратосферадан жогору жаткан атмосферанын катмары.

МЕЛАНИЗМ – жаныбарлардын, алардын терисинде пигменттердин (меланиндердин) болушунан көз каранды каралжын түсүнүн көрүнүшү. Индустриалдык М. – булгоочу ыштуу (көө) жашаган жерлерде меланистердин табигый тандоосунун жыйынтыгында көпөлөктөрдүн каралжын түстөгү формаларынын (70 түрдөн ашык) келип чыгышы.

МЕХАНИКАЛЫК БУЛГАНУУ – физика-химиялык натыйжаларысыз (мисалы, таштандылар) механикалык таасирлерди көрсөтүүчү агенттер менен чөйрөнүн булганышы.

МИКОРИЗА – азык заттардын бөлүктөрүн бири биринен алган симбионттор менен камсыз кылуучу, өсүмдуктөрдүн тамырынын ткандарында жана тамырында симбиотикалык жашаган козу карындар.

МИНЕРАЛИЗАЦИЯ – 1) редуценттердин катышуусу менен же катышуусуз жүргөн органикалык бирикмелердин комүр кычкыл газына, сууга жана жөнөкөй туздарга чейин ажыроо процесси; 2) суудагы туздун концентрациясы; мг/л, г/л, г/м 3 жана % 0 менен көрсөтүлөт; климаттын кургактыгынын жогорулашы менен, эреже боюнча өсөт: мисалы, Печоре дарыясында суу М. 40 мг/л , ал эми Эмба дарыясында – 164 мг/л.

МОНИТОРИНГ (англ. monitor – сак болдуруу, эскертүү) – курчап турган чөйрөнүн ар түрдүү параметрлеринин абалын байкоо, баалоо жана прогноздоо. М. базалык же фондук, глобалдык, регионалдык жана импакттык, ошондой эле жүргүзүү методдору жана байкоо объектилери боюнча (авиациялык, космостук, адамдын курчап турган чөйрөсү) болуу кабыл алынган.

Мутагенез (лат. mutatio – озгорүү, genes - жаралуучу) – организмде тукум куучулук өзгөрүүлөрдүн – мутациялардын келип чыгуу процесстери.

МУТУАЛИЗМ – 1) ар бир чогу жашоочү салыштырмалуу бирдей пайда алган симбиоздун формасы; 2) партнерлор же алардын бироо бири бирисиз жашай албаган организмдердин чогу жашоочү формалары. Мисалы, сөнгөктүн целлюлозасын синирилүүчү заттарга айландыруучу термиттер жана алардын ичегисиндеги кээ бир микроорганизмдер; адамдын карынында жана ичегисинде микроорганизмдердин 400 – 500 түрлөрү жашайт, алардын көпчүлүгүсүз адам жашай албайт.

НЕЙСТОН – суу жана аба чөйрөсунун чегинде, суунун бетинде (терендиги 5 см ге жеткен суунун устунку бети) жашоочу жандуулардын жыйындысы. Кээде устунку бетинде гана жашоочулар – гипонейстон бөлунөт.

НЕКРОФАГ – өлгөн жаныбарлар менен азыктануучу организм.

НООСФЕРА (грек. nöos – акыл и spbaire - шар) – «ойлонуучу катмар», акыл сферасы, адамзаттын келип чыгышы жана өнугушу менен байланышкан биосферанын эволюциясынын эн жогорку стадиясы.

НУРЛАНУУНУН ДОЗАСЫ – абанын ионизациясы боюнча ченелген нурлануунун чоӊдугу. Ченөө бирдиги – рентген.

ОЗОНДУК ЭКРАН – 7-8 км бийиктикте жаткан стратосферанын чегиндеги атмосферанын катмары. Уюлдарда 17-18 км. Экватордо 50 км ге чейин (20–22 км бийиктикте озондун тыгыздыгы чон) планетанын устунку бетинде да озон катмары ультра гулгун кызыл нурланууну чагылдыруучу, организмдердин өлумунө алып келуучу жогорку концентрациясы менен айырмаланат (Жердин бетине караганда 10 эсе жогору).

ООР МЕТАЛЛ – 8 т/м 3 дан ашкан тыгыздыктагы (асыл жана сейрек металлдардан башка). Оор металлдарга:Pb, Cu, Zn, Ni, Cd, Cj, Sb, Sn, Bi, Hg киришет. Прикладдык иштерде оор металлдардын тизмесине көп учурда Pt, Ag, W, Fe, Au, Mn кошушат. Дээрлик бардык оор металлдар уулуу. Оор металлдарды (анын ичинде туз турундө да) биосферада антропогендик таратуу ууланууга же тируу организмдердин коркунучуна алып келет. Метеосезгичтуулук (грек. meteora – атмосфералык кубулуштар) – аба ырайынын өзгөруусунө организмдин сезгичтуулугу.

ОПТИКАЛЫК НУРЛАНУУ (ЖАРЫК) – болжол менен 1 нм (рентгендик нурлар) ден 1 мм (радионурлануунун диапазонунун башталышы) ге чейинки толкун узундугундагы электромагниттик нурлануу.

ПАРАЗИТ (МИТЕ) – башка турдун особунун эсебинен (ага зыян келтируу менен) жашоочу жана өзунун жашоо циклинде ал менен тыгыз байланыштагы организм. П. дененин ширеси, тканы же озунун ээсинин синирилген азыгы менен азыктанат. Кээ бир мителер дайыма же убактылуу ээсинин организмин өзунун жашоо территориясы катары колдонушат. Факультативдик (ээсинин эсебинен тиричилик кылуусу керек эмес) жана облигаттык мителер деп аыйрмалашат.

Паразитизм (грек. parasitos – арам тамактанган) – ар башка турлөргө кируучу эки башка организмдердин өз ара катышуу формасы; алардын бири (мите) экинчисин (ээсин) жашоо чөйрөсу же азыктануу булагы катары колдонот.

Парниктик эффект – жер бетиндеги жылуулук нурлануусунун атмосферага синирилишине алып келген жердин аба катмарынын жылыган жыйынтыгы. Атмосферада парниктик газдардын (комуртектин, метан, азот кычкылынын, озондун, фреондун ж. б. кычкылы) жана суунун бууларынын концентрациянын жогорулашы менен кучөйт. Климаттын жылышына алып келет.

ПЕСТИЦИД – өсүмдуктөрдү, айыл-чарба продуктуларын, жүндөн, пахтадан, териден алынган продуктуларды коргоо, жаныбарлардын эктопаразиттерин жок кылуу жана инфекцияларды алып жүрүүчүлөр менен күрөшүү, өсүмдүктөрдүн өсүүсүн жана өнүгүүсүн (ауксиндер, гибериллин, ретарданттар) жөӊгө салуу, жалбырактарды алып таштоо (дефолианттар), өсүмдүктөрдү жок кылуу (десиканттар), гүлдөрдү алып таштоо (дефлоранттар), жаныбарларды кубалоо (репелленттер), аларды чакыруу (аттрактанттар) жана стерилизациялоо (хемостерилизаторлор) үчүн колдонулуучу химиялык бирикмелер. Жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн башка систематикалык топторун жок кылуу үчүн колдонулуучу пестициддердин аталышы бул топтордун латынча аталышынын аягына «цид» (акарицид, альгицид, афицид, инсектицид ж. б.) мүчөсүн кошуп түзүлгөн.

ПЛАНКТОН – суунун терендигинде пассивдүү кыймылдагы, өз алдынча кыймылдоого жөндөмсүз организмдердин жыйындысы (балырлар, жөнөкөйлөр, кээ бир рак сымалдуулар (криль) моллюскалар ж. б.). Фитопланктон жана зоопланктондорго, кол П. – лимнопланктон жана дарыя П. потамопланктондорго айырмалоого болот. Синоним – биосестон.

ПЛЕЙСТОН – атмосферанын жана гидросферанын үзгүлтүксүз таасиринин жыйынтыгында пайда болгон океандарда же континенталдык көлмөлөрдө чөйрөнүн өзгөчө шарттарындагы суунун үстүнкү бетинин салыштырмалуу үстүнкү (көбүнчө 15 м терендикке чейин) катмарында жашагандар (көбүнчө пассивдуу сүзүүчүлөр же жарым калкып жүрүүчүлөр). Мисалдар: саргастык балырлар ж. б. организмдер.

ПОЛЛЮТАНТ – жашоо чөйрөнү булгоочу заттар (антропогендик коммуналдык же айыл-чарба булгагычтары). Популяция (лат. populus – эл, калк) – жалпы генофондго ээ жана атайын территорияны ээлеген бир түрдүн особдорунун жыйындысы. Бир популяциянын ичиндеги особдордун ортосундагы контакт ар башка популяциялардын особдоруна караганда көбүрөөк.

ПРОДУЦЕНТ(ТЕР) – (лат.producentis – чыгаруучу, түзүүчү) органикалык эмес бирикмелерден органикалык заттарды чыгаруучу автотрофтор жана хемотрофтор. Суу жана кургактык экосистемасындагы негизги продуценттер – жашыл өсүмдүктөр. Прокариоттор (лат.pro– чек, мурун, чогу жана грек.käryon- ядро) – ядронун чектелген мембранасына ээ эмес организмдер (архебактерияларды жана цианобактерияларды камтыган бардык бактериялар).

РАДИАЦИЯ – энергиянын корпускулярдык (альфа-, бета-, гамма-нурлары, нейтрондордун агымы) жана/же электромагниттик агымы.

РАДИОАКТИВДИК НУРЛАНУУ – альфа-, бета- и гамма-нурларынын берилиши.

Регионалдык (лат. regionalis – областык ) – кандайдыр бир атайын территорияга кирген. Редуценты (лат. redycentis – кайтарып берүүчү) – өлгөн органикалык заттар менен азыктанып жана аларды минерализацияга дуушар кылуучу башкача айтканда, кийин продуценттер аркылуу колдонула турган органикалык эмес бирикмелерге чейин бузуучу организмдер (бактериялар жана козу карындар).

РЕКУЛЬТИВАЦИЯ – жаратылыштын техногендик бузулуусунан кийин топурак катмарынын жана өсүмдүк катмарынын жасалма кайра калыбына келиши.

РЕЛИКТ – мурун геологиялык тарыхта кеӊири таралган, ал эми азыр чоӊ эмес территорияларды ээлеген түр же топ. Р. үчүнчүлүк, плейстоцендик ж. б. деп бөлүшөт. Мисалы: Арктикада черника – токой Р.; Волга жана Урал бассейндеринде калтар чычкан – неоген Р.;

РЕПРОДУКЦИЯ – особдорду иштеп чыгуу. Популяциондук Р. (таза Р.) чоӊдугу жашап кетүү көлөмүнүн суммасы менен аныкталат.

САНИТАРДЫК-ГИГИЕНАЛЫК НОРМА – адамдын тиричилигинде коркунучсуздукту жана оптималдык шарттарга кепилдик берген сапаттык-сандык көрсөткүчтөрдү сактоо (мисалы, үй-бүлөнүн бир мүчөсүнө болгон жашоо аянтынын нормасы, суунун, абанын ж. б. сапатынын нормасы). Синоним – гигиеналык норматив.

САНИТАРДЫК-КОРГООЧУ ЗОНА – өндүрүштүк ишканаларды селитебдик территориялардан (калктуу конуштардын) болуп туруучу жолчо.

САПРОФИТ (Сапротрофтор) (грек.saprös – чириген жана tropbē – азыктануу) – өлгөн денелердин же жаныбарлардын экскременттердин органикалык заттарын азыктануу үчүн колдонгон гетеротрофтук организмдер.

СИНИРУУ ДОЗАСЫ – нурланган чөйрөнүн массасынын синирилген бирдигинин нурлануусунун ар кандай түрүнүн энергиясы. Рад менен, ал эми тирүү ткандар үчүн бэр (рентгендин биологиялык экивалентинде) менен ченелет.

СИНОЙКИЯ – организмдердин тыгыз эмес симбиоздук чогу жашашы, чогу жашагандардын экөөнө теӊ кайдыгерлик.

СИНЭКОЛОГИЯ – популяциянын, коомдун жана экосистеманын чөйрө менен болгон өз ара катышын изилдөөчү экологиянын бөлүмү.

СТАЦИЯ – популяциянын жашаган орду. Стено – кууш

Стенобионт – экологиялык факторлордун маанилуу термелуулөрунөн же кууш экологиялык валенттуулүгүнөн өтуугө жөӊдөмсүз организм.

СУУНУ ТАЗАЛОО – механикалык, физика-химиялык (хлорлоо, озондоштуруу ж. б.) жана биологиялык методдордун жардамы менен суудагы бөлөк аралашмалардан арылтуу.

СУУНУН КАТУУЛУГУ – жердин жегич металлдарынын – кальций, магний ж.б. эрүүчү туздарынын кармалышы. 1 л сууда кармалган кальций жана магнийдин иондорунун эквиваленти миллиграммдын суммасы менен ченелет. Жалпы катуулук (суудагы камтылган кальций жана магнийдин жалпы саны), четтетилген жана туруктуу деп бөлүнөт. Суунун катуулугунан көз каранды абдан жумшак (1,5 мг-экв.), жумшак (1,5-3 мг- экв.), бмр аз катуу (3-6 мг-экв.), катуу (7-9 мг-экв.), абдан катуу (7-9 мг-экв.) деп айырмалашат. 1953-жылга чейин суунун катуулугу 100 л сууда канча грамм кальцийдин кычкылын кармалышын көрсөтүүчү катуулук градусу менен өлчөнгөн. 1 градус катуулук кальций жана магнийдин иондорунун 0,35663 мг-экв. барабар. Кээ бир мамлекеттерде азыр деле суунун катуулугун градус менен өлчөшөт.

СУУНУН ТУНУКСУЗДУГУ – салмактык бирдикте (г/м 3 , мг/л) же көлөмдүн бирдигинде суунуну аралашмасынын жана бул заттардын көлөмүнүн бирдигинде калкыган заттардын камтылышы. Суунун тунуксуздугу эреже катары колмолордо жээкке жакындаган сайын көбөйөт (жээкке келген толкундардан көз каранды), ал эми суу агымдарында анын бетинен түбүнө (суунун түбүндөгу чөкмөлөрду жуп кетүүчү агым аркылуу жогорулайт). Максималдык С. т. суу аз болгондо байкалат. Көбүнчө С. т. суунун азайышында өсөт: Россиянын европалык бөлүгүнүн токой алкагындагы дарыяларында ал 50 – 100 г/м 3 чегинде, токойлуу талааларда – 100 – 200 г/м 3 , талаа жана жарым чөлдөрдө – 250 – 500 г/м 3 чейин жетет. Дуйнөдө тунук эмес дарыя - Хуанхэ (35 – 40 мин. г/м 3 ).

ТАЛАА БУЛГАНУУСУ – тирүү организмдердин абалына тескери таасир этүүчү элементардык бөлүкчөлөрдүн (электромагниттик нурлануунун кванттарын кошуп) агымы түрүндө энергетикалык булгануу.

ТАШТАНДЫЛАР – өндүрүш үчүн керексиз, колдонулбаган калдыктары же технологиялык процесстердин жүрүшүндө келип чыккан, утилизациялоого болбогон (анын ичинде айыл-чарбадагы жана курулуш иштериндеги) заттар (катуу, суюк жана газ түрүндөгү) жана энергия.

ТАШТАНДЫЛАРДЫ КОМУУ – таштандыларды жер астына жайгаштыруу. Терм – жылуу (температура) Термалдык (жылуулук) булгануу – табигый деӊгээлге каршы чөйрөнүн температурасынын мезгилдик же узакка жогорулашын мүноздоочү физикалык булгануунун формасы.

ТЕРМИКАЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ – атайын реакторлордо аларды 600 – 1000 о С температурада иштетүү.

ТИРУУ ЗАТ – элементардык химиялык курамында, салмагында, энергияда көрсөтүлгөн; курчап турган чөйрө менен атомдордун биогендик тогу, дем алуусу, азыктануусу жана көбөйүшү менен байланышкан бардык тирүү организмдердин жыйындысы.

ТОКСИКАЛЫК ЗАТ (грек. toxikon - уу) – уулуу зат.

ТОЛЕРАНТТУУЛУК (лат. tolerantia - чыдамдуулук) – чөйрөнүн тигил же бул факторлорунун жагымсыз таасирлеринен өтүүдөгү организмдин жөндомдүүлүгү.

Топ – орун.

ТОПУРАКТЫН ШОРЛОНУШУ – топуракта оӊой эрүүчү туздардын (натрий, хлорид жана сульфат карбонаты) жогору кармалышы. Тыгыз калдыкта (гипссиз топурак учун) 0,25 % дан ашык туздун кармалышында топурак туздуу болуп эсептелинет. Торолуу – ар кандай организмдердин торолушобу, жумурткадан чыгабы, уруктан өнүп чыгабы же бөлүнүүнүн натыйжасында келип чыгабы – жаны особдорунун жарыкка келиши. Т. популяциядагы, ошондой эле жашоо чөйрөсүндөгү особдордун көлөмүнөн жана жашынан көз каранды өзгөрөт.

Трансчектик булгануу – бир нече мамлекеттердин же бүтүндөй континенттердин территориясын курчаган жана булганууларды трансчектик алып журуунун эсебинен калыптанган чөйрөнүн булганышы.

ТҮРДҮК КӨП ТҮРДҮҮЛҮКТҮН ИНДЕКСИ (КӨРСӨТКҮЧ) – түрлөрдүн санын жана ар кандай көрсөткүчтөрүнүн (особдордун саны, биомассасы, продуктивдүүлүгү ж.б.) ортосундагы катышы. Трофикалык топтун түрдүк көп түрдүүлүгү негизинен сейрек кездешүүчү түрлөр менен аныкталынат, анда көрсөткүчү катары – аз түрлөр- доминанттар көрсөтүлөт.

ТҮРДҮН ЖАШАГАН ОРДУ – особдордун, популяциялардын же бүтүндөй турдун бардык өөрчүү циклдерин камсыз кылуучу абиотикалык жана биотикалык чөйрөлөрүнүн шарттарынын мейкиндиктик чектелген жыйындысы, түр жашаган, атайын шарттары бар орун (территория, акватория).

УЛУТТУК ПАРК – өзгөчө коргоого алынган жаратылыштык (адам жактан таасир көрсөтүлбөгөн) ландшафтарды же алардын бөлүктөрүн камтыган кенири территория. Парктын бардык территориясындагы же анын корукка алынган зоналарында жерди колдонууну ишке ашыруучу өзгөчө административдик башкарууга ээ. У. п. зоналанат.

УЛУТТУК ПАРКТАРДЫ ЗОНАЛОО – эксплуатациянын ар түрдүү режимдери менен парктын территорияларын участокторго бөлүү. Эреже боюнча, 3-4 зонага бөлунөт: коруктук, чарбачылык жана рекреациондук (аталгандарга кошумча дагы буфердик зона).

УЛЬТРАГҮЛГҮНКЫЗЫЛ НУРЛАНУУ – 400-10 нм толкун узундугунун чегиндеги көзгө көрунбөгөн электромагниттик нурлануу.

УУЛАНУУ ДОЗАСЫ – организмдин белгилүү уулануусуна алып келүүчү зыяндуу агенттин минималдык саны.

ҮӉ АРКЫЛУУ НУРЛАНУУ – чыналган (катуу, суюк, газ) чөйрөдө үӊ толкундарынын козголушу. Угулуучу ун – 16 Гц – 20 кГц, инфраун – 16 Гц ден аз, ультраун – 21 кГц – 1 ГГц жана гиперун – 1 ГГц ден жогору. Фаг – азыктануу

ФИЗИКАЛЫК БУЛГАНУУ – температура-энергетикалык, толкундук, радиациондук ж. б. физикалык касиеттердин нормасынын өзгөрүшүн мүнөздөөчү чөйрөнүн булганышы.

ФИЗИКАЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ – коркунучтуу жана зыяндуу компоненттерди жок кылуу максатында физикалык агенттер менен – радиация, жарык ж. б. у. с. таасир берүү.

Хемосинтез (грек. cbëmeia – химия, syntbesis – бирикме) – органикалык эмес бирикмелердин кычкылданышынын эсебинен СО 2 өздөштүрүүгө негизделген бактериялардын азыктануу тиби.

ХЕМОТРОФ – сууда, топуракта жана топурактын теренинде кездешкен аммиактын, күкүрттүү суутек ж. б. заттардын кычкылдануусунун эсебинен органикалык эмес заттардан органикалык заттарды синтездөөчү организм.

ХИМИЯЛЫК БУЛГАНУУ – табигый химиялык касиеттердин өзгөрүүсүнүн натыйжасында калыптанган же чөйрөгө тиешелүү эмес химиялык заттардын келишинде, ошондой эле фондук (табигый) концентрациядан жогору болгон курчап турган чөйрөнүн булгануусу.

ХИМИЯЛЫК ТАШТАНДЫЛАРДЫ ЗЫЯНСЫЗДАНДЫРУУ – химиялык реакциялар- дын жүрүшүндө зыянсыз бирикмелерден зыяндуу заттарды байланыштыруу.

ЧЕКТЕН АШКАН ДОЗА (ЧАД (ПДД)) – организмге (дем алуу, тамак-аш ж.б. аркылуу) же анын тобуна кирген зыяндуу агенттин максималдык саны. Бир убактагы ЧАД жана атайын убакыт аралыгындагы ЧАД (саат, кун ж.б.) деп көрсөтүлөт.

ЧЕКТЕН АШКАН КАЛДЫКТАРДЫН САНЫ (ЧАКС (ПДОК)) – балыктарда ж.б. организмдерде топтолууга жөндөмдүү азык продуктуларындагы зыян заттардын саны.

ЧЕКТЕН АШКАН КОНЦЕНТРАЦИЯ (ЧАК (ПДК)) – курчап турган чөйрөдөгү зыяндуу заттардын саны, дайыма контакт болгондо же кандайдыр бир убакыт аралыгында адамдардын ден соолугуна таасирин тийгизбейт жана анын тукумдуулугун жагымсыз натыйжа алып келбейт. Акыркы убактарда ЧАК аныктоодо адамдардын ден соолугуна зыян келтирүүчү булгагычтардын деӊгээлин гана эмес, ошол булгагычтардын жапайы жаныбарларга, өсүмдүктөргө, козу карындарга, микроорганизмдерге ошондой эле бүтүндөй жаратылышка тийгизген таасири да эсепке алынууда.

ЧЕКТЕН АШКАН ТАШТАНДЫ (ЧАТ (ПДВ)) – калк, жаныбарлар жана өсумдуктөр дуйнөсу учун жер катмарындагы абанын сапаты нормадан ашпаган кармалышын көрсөтуучу илимий-техникалык норматив (башкача айтканда чектен ашкан концентрация

– ЧАК (ПДК)). Ченөө бирдиги – г/с, т/жыл (убакыттын бирдигинде атайын булактардан ташталган булгоочу заттардын көлөму (саны)).

ЧӨЙРӨНҮН САПАТЫНЫН НОРМАЛДАШЫШЫ (суу, аба, топурак) – табигый касиеттердин өзгөрушунөн ашкан чектин көрсөтулушу. Көбунчө норма организмдердин турлөрунун (индикатор-организм) чөйрөсунун өзгөруусунө болгон реакциясы боюнча аныкталат, ошондой эле санитардык-гигиеналык жана экономикалык болуп да көрсөтулөт.

ШУУЛДАГАН БУЛГАНУУ – жаратылыштык денгээлдин тышкары дүрүлдөөн интенсивдуулугунун жогорулашынын жана кайталанышынын натыйжасында келип чыккан физикалык булгануунун формасы, бул адамдардын чарчоосунун жогорулашына жана алардын ан-сезиминин активдуулугунун төмөндөшунө алып келет, ал эми 90 — 100 дБ жеткенде акырындап отуруп угуу жоголуп баштайт. Эври – кенен

ЭКИНЧИЛИК КОНСУМЕНТ (ЭКИНЧИ КАТАРДАГЫ) – жаныбарлар менен азыктануучу организмдер. Экология (грек. oikos – уй жана logos – сөз, окуу) – тируу организмдердин бири бири менен жана курчап турган чөйрө менен болгон катышын окутуучу илим.

ЭКОЛОГИЯЛЫК ВАЛЕНТТУУЛУК – чыдамдуулук денгээли же чөйрөнүн ар түдүү шарттарында жандуу организмдердин жашоо жөндөмдүүлүгүнүн мүнөзу.

ЭКОЛОГИЯЛЫК КОРКУНУЧ ЗОНАСЫ – адамдардын ишмердүүлүгү коркунучтуу экологиялык ситуацияларды түзүшү мүмкүн болгон кургактыктын бети жана дүйнөлүк океандардын акваториялары, мисалы, дениз шельфинде суу астынан нефти казып алуу зонасы, ал жерде нефтинин агып аварияга учуратышы мүмкүн болгон участоктор ж.б.

ЭКОЛОГИЯЛЫК КРИТЕРИЙ – экологиялык системалардын, процесстердин жана кубулуштардын аныктамасы же классификациясынын баасын жүргүзүнүн негизиндеги белги.Э. к. жаратылышты коргоо (бүтүндөй экосистеманы, түрлөрдү, анын жашаган ордун коргоо), антропоэкологиялык (адамга, анын популяциясына тийгизген таасири) жана чарбалык («коом-жаратылыш» бардык экосистемага таасир тийгизишине чейин) болушу мүмкүн.

ЭКОЛОГИЯЛЫК НИША – мейкиндикте түрдүн абалын гана эмес, анын топтогу (мисалы, трофикалык статус) функционалдык ролун жана салыштырмалуу тиричилигинин абиотикалык шарттарынын (температура, нымдуулук ж. б.) абалын камтуучу түрдүн жаратылыштагы орду. Эгерде жашаган орду – организмдин «адреси» болсо, анда Э. Н. – анын «профессиясы» болот.

Экологиялык пирамида – ар түрдүү трофикалык деӊгээлдердин катышынын графикалык суроттолүшү. Пирамиданын негизинде продуценттердин деӊгээли кызмат кылат. Үч типте болушу мүмкүн: сандардын пирамидасы, энергиянын пирамидасы.

Экотоп – жашоо чөйрөнүн абиотикалык компоненттеринин жыйындысын камтыган тирүү организмдердин тобунун жашоо орду.

ЭЛЕКТРОМАГНИТТИК БУЛГАНУУ – электромагниттик касиеттердин бузулушу менен байланышкан курчап турган чөйрөнүн физикалык булганышынын формасы.

ЭЛЕКТРОМАГНИТТИК НУРЛАНУУ – электромагниттик толкундарды кое берүү процесси жана бул толкундардын алмашуу талаасы.

Эндемик (грек. endemos - жергиликтүү) – бир гана региондо жашоочу жана башка жерлерде кездешпеген жергиликтүү түр.


В начало

Библиография

Левитин М.Г., Левитина Т.П. Общая биология. Санкт- Петербург. 1999, 350 с.(дата обращения 17,04,18)
экологические законы. https://multiurok.ru/files/priezientatsiia-osnovnyie-zakony-ekologhii-1.html (дата обращения 17,04,18)
12 интересных фактов об экологии http://xn--80aexocohdp.xn--p1ai/12 (дата обращения 17,04,18)
Экология: факты и цифры http://www.vitamarg.com/eco/article/857 (дата обращения 17,04,18)
Материал с сайта http://worldofschool.ru (дата обращения 17,04,18)
Популяция https://studopedia.ru/3_184714_ekologicheskie-harakteristiki-populyatsii.html (дата обращения 17,04,18)
Викторина http://kladraz.ru/viktoriny/igra-viktorina-s-otvetami-yekologija-i-zdorove-9-klas.html (дата обращения 17,04,18)
Викторина http://ped-kopilka.ru/vneklasnaja-rabota/viktoriny/viktoriny-dlja-starsheklasnikov-tema-yekologija.html викторина (дата обращения 17,04,18)
Экологические характеристики вида https://studopedia.ru/3_18471популяции 4_ekologicheskie-harakteristiki-populyatsii.html (дата обращения 17,04,18)
Биосфера Биосфера (дата обращения 17,04,18)
Экологическая_пирамида http://ekol-ush.narod.ru/02.htm (дата обращения 17,04,18)
Трофические уровни https://natworld.info/raznoe-o-prirode/troficheskie-urovni-tipy-znachenie-shemy-i-opredelenie-pishhevoj-cepi (дата обращения 17,04,18)
Продуценты, консументы http://estnauki.ru/ekologiya/7-ekologiya/849-producenty-konsumenty-reducenty.html (дата обращения 17,04,18)
Словарь экологических терминов. Составители: Красногорская Н.Н., Легушс Э.Ф. Уфа 2005 (дата обращения 17,04,18)



В начало

Экологический лайфхак

О том, как человеческая деятельность может негативно влиять на окружающую среду, знают многие. Но не все знают, какие простые шаги можно предпринять, чтобы это изменить.

Полный спектр экологического образа жизни

Большинство людей уверены, что начать вести экологичный образ жизни сложно, дорого и время затратно. Проект #РосЭко создал уникальную инфографику «Полный спектр экологичного образа жизни», которая наглядно доказывает: сделать быт безвредным для окружающей среды гораздо проще, чем может показаться со стороны. Активисты #РосЭко в своем Живом Журнале детально прошлись по всем направлениям спектра и проиллюстрировали каждое действие личными фотографиями — экологичный образ жизни они ведут уже несколько лет. В инфографике аспекты эко-образа жизни расположены в порядке возрастания: от самых простых шагов до наиболее сложных. Тем, кто пока еще далек

от экологии, но очень хочет снизить свою личную негативную нагрузку на окружающую среду, следует начинать с малого: сменить одноразовые пакеты и тару на многоразовые эко-сумки и кружки. Цифры говорят сами за себя. За полгода одна семья тратит около 100 полиэтиленовых пакетов, время использования которых обычно не превышает 17 минут, зато период разложения на свалке составляет от 100 до 200 лет. Не менее вредны и якобы экологичные бумажные пакеты, на производство которых уходит огромное количество лесных ресурсов. Эко-сумки рассчитаны на куда более длительное использование. А еще они не занимают много места в дамской сумочке или мужском портфеле и выглядят эстетично и стильно.

Эко-сумки

Эко-сумки так же, как и многоразовые бутылки и кружки, экономят как ваши личные, так и природные ресурсы.

«Вторая жизнь вещей»

За первым шагом на пути к экологичному образу жизни следует второй под названием «Вторая жизнь вещей». Ежегодно в утиль отправляют примерно 120 миллионов работающих мобильных телефонов только потому, что они надоели своим обладателям. Грузовиками с этими гаджетами можно целиком опоясать земной шар. Поэтому гораздо эффективнее передаривать надоевшие вам вещи, в том числе, через интернет, выставлять их на ярмарках и фримаркетах, обменивая на то, что приглянется вам.

«Вторая жизнь вещей»

Изменить свой подход желательно и к транспорту. Учитывая, что доля загрязнения автотранспортом составляет 70−80% от совокупного количества выбросов вредных веществ в атмосферу, более разумно пользоваться общественным транспортом или личным, вроде самокатов и велосипедов. Но если острая необходимость в автомобиле всё же возникнет, воспользуйтесь им по принципу «каршеринга»: кооперируйтесь с друзьями, коллегами, соседями. Это не только более экологично за счет сокращения количества авто на дорогах, но и веселее. При покупке автомобиля отдавайте предпочтение набирающим сегодня популярность гибридным и электрокарам, а во время дальних путешествий — делайте выбор в пользу поезда, а не самолёта.

Изменить свой подход и к транспорту

Еще один пункт — использование бытовой «НЕхимии». Ежегодно около 300 тысяч тонн фосфатов, содержащихся в стиральных порошках, через канализацию поступают в водоемы страны. Для рек и озёр это практически приговор: загрязненная фосфатами, хлором и подобными веществами вода быстрыми темпами превращается в болото. Достойной заменой «ядовитой» бытовой химии могут стать традиционные народные средства: горчичный порошок для мытья посуды, сода и уксус для очищения любых поверхностей. Важный факт: многие компоненты «обычной» бытовой химии опасны не только для окружающей среды, но и для здоровья человека, особенно, детей, так что это еще одна причина отказаться от них.

Использование бытовой «НЕхимии»

Не менее вредны для человека и окружающей среды привычные нам всем косметика и средства по уходу. Воздействие на природу практически такое же, что и от моющих средств. Поэтому в качестве альтернативы тому же шампуню можно использовать смесь ржаной муки, трав и воды, а дезодорант заменить безопасным природным камнем алунитом или выбрать из множества этичных и экологичных брендов на рынке.

Использование бытовой «НЕхимии»

Экологичным можно сделать и свой дом. Например, путем покупки распылителя на кран, техники с высоким классом энергоэффективности (самый высокий из них — А++) или соблюдением простейших правил вроде «уходя гасите свет в комнате», «закручивайте кран с водой до конца» или «не оставляйте в розетке уже заряженный телефон». Поскольку, например, из-за одного неисправного подтекающего крана каждую неделю теряется 100 литров воды, а чистка зубов без выключения крана обходится в 17 литров еженедельно. Гораздо эффективнее заменить и энергосберегающие лампочки светодиодами.

Экологизировать можно и офис. Например, использованием сертифицированной бумаги или эко-канцтоваров, которые либо производятся из переработанных материалов, либо состоят из частей, которые можно заменить (допустим, стержень в ручке). А в выборе продуктов питания лучше руководствоваться наименьшим транспортным следом и выбирать по возможности товары местного производства. Чем короче след, тем меньше ресурсов будет затрачено, прежде чем продукты дойдут до конечного потребителя.

Техника с высоким классом энергоэффективности

Отдельного внимания заслуживает и верхняя одежда. Производство шуб из натурального меха оказывает наихудшее воздействие по 17 из 18 экологических показателям, среди которых изменение климата, заболачивание почв и токсичные выбросы. Однако согревают эти шубы в холода ничуть не лучше, чем их искусственные заменители.

Шубы в холода ничуть не лучше, чем их искусственные заменители

Принципам экологичности можно следовать и при выборе домашнего питомца. Как говорится, друзей находят, а не покупают. Поэтому правило в этом спектре достаточно простое: не покупайте домашних животных, а берите из приютов и с улицы.

Друзей находят, а не покупают

Не менее важно понимать свои экологические права, под которыми мы подразумеваем не просто знание законов, но и небезразличие к окружающему миру: выявляйте нарушения экологического законодательства, среди которых, например, чрезмерное использование реагентов или незаконные свалки, и сообщайте о нарушениях в ответственные органы.

Жкх

Отдельный вред окружающей среде, который в силах каждого значительно сократить, наносят всевозможные празднества и гуляния. Небесные фонарики становятся не только причиной большого пожара, но и просто загрязняют среду. Так же как и огромные связки воздушных шаров или груды одноразовой посуды.

вред окружающей среде, который в силах каждого сократить,

Ну и, пожалуй, один из самых важных аспектов инфографики — раздельный сбор отходов. Ужасающие цифры уже давно пугают своим размером: 180−200 лет необходимо для разложения пластиковой бутылки на свалке, 500 — для алюминиевой банки и 1000 (!) уйдет на стеклянную бутылку. Но если начать разделять мусор у себя в быту, отходы не просто не принесут вреда, но еще и вернутся к нам в виде других полезных продуктов из переработанных материалов. Контейнеры не займут много места в квартире, зато вам удастся значительно сократить негативное воздействие на окружающую среду.

раздельный сбор отходов

Поэтапное введение всех несложных шагов, отраженных в инфографике, в свою жизнь максимально экологизирует ее, что станет полезным не только для природы, но и для вас самих.


Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Биология:Экология&oldid=19211»