География: Литосфера
Содержание
Литосфера жана жер кыртышынын түзүлүшү
Литосфера жер кыртышынан жана ал тыгыз бекитилген мантиянын жогорку бѳлүгүнѳн турат.
Литосферанын калыңдыгы Жердин ар кайсы орундарында бирдей эмес. Алсак, океандын астында ал жукараак, ал эми кургактыкта – 250 кмге чейин жеткен таасирдүү калыңдыгы бар. Калыңдыктагы ѳзгѳрүүлѳр негизинен жер кыртышынан эмес мантиянын эсебинен жетишилет.
Литосферанын алдында мантиянын ийкемдүү катмары – эриген заттар жайгашкан. Ушунун натыйжасында литосфера горизонталдуу дагы жана вертикалдуу дагы кыймылдай алат.
Жердин литосферасынын өзгөчөлүгү анын ѳзү бир бүтүн эмес болуп эсептелгенинде. Ал түрдүү ѳзүнчѳ бѳлүктѳргѳ - литосфералык плиталарга сындырылган. Океандардын баарын же материктерди камтыган абдан чоң жана салыштырмалуу чоң эмес плиталар бар. Литосфералык плиталар мантиянын ийкемдүү катмарында аралашып жана бири-бири менен кагылышып же ажырашы мүмкүн.
Тектоникалык кыймылдар, тоолордун түзүлүшү
Окумуштуулар Жердин бетинде калыптанган баскычында бир гана кургактын аянты бар болгон деп болжолдошкон, аны суперматерикти Пангея деп аташкан. Ал убакыт ѳткѳндѳн кийин, азыркы материктерди түзүү менен ажыраган.
Пангея- Литосфералык плита жана азыркы рельеф
Жер титирөөлѳр жана вулканизм
Жер тирирөө – Жер бетинин үстүндѳгү термелүү процесси. Жер титирөөнүн пайда болуу себептери табигый (көпчүлүк учурда жүрүп жаткан тектоникалык процесстер менен шартталган) жана жасалма (ар кандай жарылуулардын натыйжасында, шахтадагы казуулардын жер астындагы тилкелердин талкаланышы, суу сактагычтардын толушу) болушу мүмкүн.
Жер титирөөнүн борборунда – ал пайда болгон жерде силкинүү эң күчтүү. Андан алыстаган сайын титирөө азыраак байкалат. Жер титирөөнүн натыйжасында талкаланган имараттар жана шаарлар калат. Сейсмикалык активдүүлүк учурунда көчкүлөр, ташкындоолор жана цунами пайда болушу мүмкүн.
Жер титирөөнү каттоого жана аныктоого атайын сейсмограф аспаптары мүмкүнчүлүк түзѳт, бул аспаптар жер кыртышынын термелүүсүн жазышат. Аспап маятник жана каттоочу түзүлүштѳн турат. Сейсмикалык толкундар ѳткѳндѳ барабан чочуйт жана графикти кайрадан чиет.
Жанар тоо – каналдар же жаракалар үстүндѳ жер кыртышында пайда болот, андан жердин бетине эриген тоо тектеринин массасы куюлган, газдар атылып чыккан, ошондой эле суу буулары жана тоо тектеринин жаракалары пайда болгон геологиялык түзүлүш.
Вулканизм – Жер бетиндеги жана жер кыртышында магмалык массалардын аралашышы менен байланышкан процесстер жана кубулуштар.
Магма – лава түрүндѳ жанар тоосунан атылып чыкканда жер бетине аккан жана мантияда жайгашкан, эриген тоо тектеринин массасы.
Тышкы (экзогендик) процесстер
Тышкы (экзогендик процесстер) жер бетинде же чоң эмес тереңдикте жүрѳт. Аларга талкалануу, шамалдын аракети жана суунун аралашкан ишмердүүлүгү (мѳңгүлѳрдү камтуу менен) кирет.
Талкалануу – атмосферанын тектерине ж.б. жер астындагы жана жер бетиндеги суулардын, ѳсүмдүктѳр жана жаныбарлар организмдеринин жашоо ишмердүүлүгү жана алардын чириген продуктуларынын таасири, атмосфералык жаан-чачындар, шамал, абанын температурасынын термелишинин таасири астында жер бетинде жана жер кыртышынын эң бийик бѳлүктѳрүндѳ тоо тектеринин жана минералдардын химиялык ѳзгѳрүү жана механикалык бузулуу процесси. Анын натыйжасында тоо тектердин касиеттерине карата рельефтин өзгөчө формалары пайда болот. Ал процесстин натыйжасында талкалануу гана жүрбөстөн эритмелер, жаңы минералдар, тоо тектер жана пайдалуу кендер пайда болот.
Чагылгандын астында шамал күчөйт. Алар кумду абага көтөрѳт жана дайыма аларды алыскы аралыктарга алып барат. Жердин айрым райондорунда шамал укмуштуудай чыгармаларды жаратат, мыкты скульптор катары аскаларды аларга-кээде адамдын фигурасын, кээде жаныбарлардын, кээде жомоктогу сарайдын, таң кала турган сызыктардын сѳлѳкѳтүн берүү менен курчутат.
Мына ошентип, шамал талкалоочу аракетин жүргүзѳт - борпоң тоо тектерин учурат, чаңдуу бороондорду пайда кылат жана аскаларды курчутат; транспорттук - ондогон жана жүздөгөн километрлерге кумдарды учурат; түзүүчү-рельефтин жаңы формаларын түзөт.
Рельефке агын суулар, мөңгүлөр жана шамалдар кантип таасир этет?
Агын суулар аларга тиешелүү тоо тектерин талкалашат жана дарыя өрөөндөрүн, жарларды пайда кылышат.
Мөңгү жер боюнча кыймылдаган муздардын топтолушун билдирет. Жылуу менен муз таштарды, кумду жана башка тоо тектеринин сыныктарын камтыйт, тектерди талкалайт.
Шамал бекем тоо тектерин дагы талкалоого жѳндѳмдүү. Шамал кѳптѳгѳн кумдарды камтыган учурда жана алар чоң күч менен катуу тектерди соксо,анда аларды акырындык менен талкалашат жана бул тууралуу курчутат деп айтып коюшат.
Тоолор, түздүктѳр, пайдалуу кен байлыктар
Тоолор (тоо тургузуулар) - орчундуу кѳтѳрүлгѳн жана кѳп бѳлүнгѳн кургактыктын же Океандын түбүнүн кенен аянттары. Айлана тегереги жапыз, негизинен түз же дөңсөө болгон жерлерден көтөрүлүп турган жалгыз тоо, чоку. Ири тоо системасы мисалы Гималай, Кавказ, тоолуу ѳлкѳлѳр же тоо системалары деп аталат. Алар тоо кыркаларынан турат – кыры менен сызыктуу созулган кѳтѳрүлүү. Пайда болушу боюнча тоолорду катталыштуу, келки, бүктѳлгѳн, жанар тоолуу жана бүктѳлгѳн - кесектүү деген негизги түрлѳргө бөлүшөт.
Түздүктөр ойдуңдарга бѳлүнѳт - алардын абсолюттук бийиктиги Дүйнѳлүк океандын деңиз деңгээлинен 200 метрден ашпайт (мисалы, Амазонка, Кара деңиздин боюндагы дөңсөө – 200 дөн 500 метрге чейин), (мисалы, Днепр боюндагы дөңсөө, Волынь, Подоль, бөксө тоо 500 метрден жогору) (Орто Сибирь, Аравия).
Пайдалуу кендер — адам тарабынан чарбалык ишмердүүлүктѳ пайдаланса боло турган минералдар жана тоо тектери. Химиялык составы жана физикалык касиеттери материалдык өндүрүштүн тармагында натыйжалуу пайдаланууга мүмкүндүк берген жер кыртышындагы минералдык түзүлүштөр.
Катуу, суюк жана газ сыяктуу пайдалуу кендерди - Жердин кыртышынан алуу. Аларды алуунун бир нече ыкмалары бар. Катуу пайдалуу кендерди (көмүрлөр, кендер, рудалык жана рудалык эместер) ачык карьердик ыкма менен же жабык шахталардагы жол менен алышат. Суюк (нефть, минералдуу суулар) пайдалуу кендерди жана табигый (инерттүү) газды атайын бургулоонун жардамы менен алышат.
Сөздүк
- Астеносфера (грек. asthenes - алсыз жана сфера-шар) – Литосфераны астына тѳшѳгѳн Жердин жогорку мантиясында төмөндѳлгѳн катуу, бекеми жана жабышчаак катмар. Континенттердин астында 50 км, төмөнкү чеги 250-300км тереңдиктерде жатат. Ал магманын негизги булагы.
- Вулканизм – Жер бетиндеги жана жер кыртышында магмалык массалардын аралашышы менен байланышкан процесстер жана кубулуштар.
- Гейзерлер – мезгил-мезгили менен ысык суу менен бууну (20 метрге чейин жана андан жогору) оргуштатып чыгаруучу булактар.
- Жер кыртышы – калыңдыгы 5 кмден 75 кмге чейин (материктердин астында) литосферанын үстүңкү, катуу бѳлүгү. Жер кыртышы Мохорович бетинен Жердин тѳмѳн жайгашкан мантиясынан алыстатылган. Континенталдык жана океандык жер кыртыштарын, ошондой эле анын ѳтүүчү типтерин: субконтиненталдык жана субокеандык жер кыртыштарын айырмалашат. Континенталдык жер кыртышы “чѳкмѳ” катмардан, "гранит" катмардан жана "базальт" катмардан турат.
- Литосфера – ( грек.Lithos - таш + Sphaira – шар) – астеносферадан жогору жайгашкан жер кыртышын жана Жердин жогорку мантиясынын жогорку бөлүгүн (субстрат) камтыган Жердин “катуу” таштуу катмары. Анын кубаттуулугу 50 дөн 200 кмге чейин жетет. Литосферанын жогорку бѳлүгү чөкмө тоо тектеринен турат. Анын астында гранит жана базальт катмарлары жатат. Литосферанын бетинде топрурак жайгашкан.
Пайдалуу шилтелмелер:
Адабияттар:
- Большой энциклопедический словарь http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/61230
- Влияние ветра на рельеф (разрушительное, транспортное, созидательное) http://worldofschool.ru/geografiya/stati/fizicheskaya-geografiya/geomorfologiya/vliyanie-vetra-na-relef-razrushitelnoe-transportnoe-sozidatelnoe
- Географические загадки http://zanimatika.narod.ru/Nachalka.htm
- Литосферные плиты http://www.grandars.ru/images/1/review/id/3851/00cbf82f50.jpg
- Литосферные плиты http://images.myshared.ru/9/878149/slide_4.jpg
- Полезные ископаемые. Способы добычи полезных ископаемых http://www.yaklass.by/p/geografiya/6-klass/litosfera-i-relef-zemli-6368/ispolzovanie-i-okhrana-nedr-zemli-7129/re-9564798d-688e-4fc6-87a0-68c4f193b9c7
- Строение Земли и земной коры http://cf.ppt-online.org/files/slide/b/bfBxhjsScyuHogaPrvAmMTn5N6kWwzdJVQGX4O/slide-2.jpg
- Сайт Аллатра Наука http://allatra-science.org/monitoring/earthquake
- Статьи по естественным наукам и математике. Что входит в состав литосферы? http://scienceland.info/geography6/lithosphere
Эверест (Джомолунгма) Непал менен Тибеттин чек арасында жайгашкан — Жердеги эң бийик тоо, анын бийиктиги болжол менен дениз деңгээлинен 8848 метрди түзѳт.”Джомолунгма” жергиликтүү тилден которгондо “Жашоонун Кудай энеси” деген маанини түшүндүрөт. Дүйнѳнүн эң бийик тоосуна - Эверестке чыгуу болжол менен 2 айды ээлейт. Тоого чыккандан кийин альпинистер 10-15 кг салмагын жоготот. Непалдык жана кытайлык бийликтер туристерден чыгуу мүмкүнчүлүгү үчүн (12 миң доллар) алышат.
