Биология:Эволюция
Содержание
Биологиялык эволюция
Э волюция термин – ачып жайуу дегенди түшүндүрөт. Термин. швеция зоологу Шарль Боннэ (172-1793), партеногенетикалык мителердин өрчүүсүндө байкаган. Ал жаңы төрөлгөн ургаачыларда келечек муундун башталмасы бар экенин байкаган. Окумуштуу, ургаачы организмдеги жаңы пайда болгон келечек муунда бардык белгилер бар деп аныктаган. Бул, органикалык дүйнө - жаратылыштын төмөнкү формасынан жогоркуга өтүү гипотезасын бүт дүйнөгө тараткан. Илимпоздорго, жандыктардын иштеп чыгуу идеясы дал келип, ошондон бери бул термин пайдаланып келет. Биологиялык эволюция, өзүнөн маанилүү белгилеринин бир катар башка тарыхый жараяндардын айырмаланып турат. Биринчиден, түрдүү организмдерде милдеттүү түрдө, алардын шарттарына ылайык экенин көрсөткөн ылайыкташма мүнөзгө ээ. Эволюциянын бир катар муунунда организмдин ар бир регенерациясы, ал тургай, буга чейинкисине салыштырмалуу айырмаланып турат. Органикалык дүйнөнүн өнүгүүсу кайтарылгыс болуп саналат, ошондуктан, тукум курут болгон жаныбарлар жана өсүмдүктөр эч качан жаралышпайт. Органикалык эволюция – организмдердин, түрдүн, алардын биргелештигинин жана биосферанын бүтүндөй өзгөрүү багыты түрүндөгү жандуу жаратылыштын тарыхый процесси.
Жер бетинде тиричиликтин келип чыгуу теориясы.
Жер жүзүндө тиричиликтин келип чыгышы- заманбап табигый таануу илиминдеги бир кыйла татаал, ошол эле учурда актуалдуу жана кызыктуу суроо. Жер, балким 4,5-5 млрд. жыл мурун ири космостук топурактан, кызыл-ысык бөлүкчөлөрдөн пайда болгондур. Алардан атмосферага суу буусу бөлүнүп чыгып, ал эми атмосферага акырындык менен миллиондогон жылдарда жерди акырындап муздаткан жамгыр түрүндөгү суу пайда болгон. Жер кыртышынын тереңдигинде океан пайда болгон. Анда болжол менен 3,8 млрд. жыл мурда алгачкы тиричилик жаралган.
Алгачкы Жер бети кандай болгон?
4 миллиард жылга артка кайрылалы. Атмосферада эркин кычкылтек жок, ал кычкыл гана болгон. Жер бетинде дээрлик шамалдын үнүнөн башка эч кандай үндөр, метеориттердин жана суунун шарпылдаганы гана угулуп турган. Өсүмдүктөр, жаныбарлар, бактериялар жок болгон. Балким, Жер бетинде тиричилик пайда болоордо ушундай болгондур? Бул маселе көптөн бери көптөгөн изилдөөчүлөрдү тынчыздандырып келген, ошого байланыштуу алардын ойлору өтө айырмаланат. Ошол учурда Жер бетинин шарттарынын күбөсү болуп тоо тектери болмок, бирок алар көп жылдан бери геологиялык жана жер кыртышынын кыймылдарынын натыйжасында кыйраган.
.png)
Биз кыскача заманбап илимий идеяларды чагылдырган, жашоонун бир нече гипотезаларынын келип чыгышын талкуулап кетели. Стэнли Миллер жашоонун келип чыгуу маселесинин белгилүү адиси катары, жашоонун келип чыгышы жана анын эволюциясынын башталышы боюнча сөз кылсак, анда органикалык молекулалар өздөрүн пайда кылууга жөндөмдүү болгон структурадан пайда болгон деп айткан. Бирок, мындан башка суроолор: бул молекулалар кантип келип чыккан? Эмне учун алар өзун- өзү пайда кылууга жөндөмдүү болгон жана жандуу организмдин башталмасына түрткү болгон структурага топтолушкан? Бул үчүн кандай шарт керек болгон? Деген суроолор туулат. Жер бетиндеги жашоонун келип чыгышы жөнүндө бир нече теориялар бар. Мисалы, гипотезалардын кайсы биринде, тиричилик космостон жерге келген деген, бирок, буга эч кандай далилдер жок. Мындан тышкары, биз билген жашоо жер бетиндеги шарттарда өтө таң каларлыктай ыңгайланышканы.Балким, ал Жерден тышкары жер бети сыяктуу планетада пайда болгон. Бүгүнкү күндөгү окумуштуулар, тиричилик жер бетиндеги сууларда, пайда болгон деп эсептешет.
Биогенез теориясы.
Жашоонун келип чыгышы жөнүндө, биогенез теориясы чоң орунду ээлеп, ал жандуулар өжандуулардан гана келип чыккан дегенди түшүндүрөт. Бирок, көптөр, аны оор деп эсептешип, ал түп-тамырынан жандуулар жансызга каршылыгын жана тиричиликтин түбөлүктүк ойун илим четке кагат. Абиогенез - жашоонун келип чыгышы жөнүндөгү идеясы жана тиричиликтин келип чыгышынын алгачкы гипотезанын заманбап теориясы. 1924- жылы, белгилүү биохимик –А.С.Опарин, мындан 4-4,5 млрд. жылдар мурун жер бетиндеги аммиактан, метандан, көмүр кычкыл газынан жана суунун буусунан жер бетинде атмосферанын күчтүү электр агымынын жардамы менен тиричиликтин келип чыгышына керектүү жөнөкөй органикалык кошулмалардан пайда болгон деген өзүнүн божомолун айтып кеткен. Академик Опариндин алдын ала айтканы негизделген. 1955- жылы, америкалык изилдөөчү, С.Миллер, газдардын жана буулардын аралашмасы аркылуу электрдик зарядды өткөрүү менен жөнөкөй май кислотаны, карбамидди, уксус жана кумурска кислотасын алган. Демек, XX кылымдын ортосунда, белок сыяктууларды абиогендик синтездөө жана башка органикалык заттарды алгачкы замандын шартында экспериментти ишке ашырган.
Панспермия теориясы.
Панспермия теориясы - бул органикалык кошулмаларды, микроорганизмдердин бир асман телосунан башкага өткөрүп берүү мүмкүнчүлүгү. Бирок, бул ааламдагы тиричиликтин жаралуусуна жооп бере албайт. 12-14 миллиард жылга туура Биг Бенг (Чооң жарлуу) теориясы боюнча, чектелген жаш ааламдын-учурунда, жашоонун келип чыгышын негиздеп берүү зарылчылыгы бар. Эгерде, эч кандай ядролор, электрондор жана химиялык заттар болбосо жана бул убакыт келгенге чейин, ал тургай элементардык бөлүкчөлөр да жок болгон. Андан бир канча көз ирмемде протондор, нейтрондор, электрондор пайда болуп, материя эволюция жолуна түштү. Бул теорияны негиздөө үчүн, НЛО нун бир нече жолу табиятта ракеталардын жана космостук объектилердин сүрөттөрүнө окшош пайда болгону, ошондой эле, келгиндер (инопланетяндар) менен жолугушуулар боюнча билдирүү болгон. Метеориттер жана кометалар боюнча материалдарды окууда, алардан көптөгөн тиричиликтин белгилери- цианогендер, синил кислотасы жана органикалык кошулмалардын Жер бетине түшүшүнө мүмкүн чоң ролду ойногондур.
(же заманбап эволюциянын синтези) – заманбап эволюция теориясы, ар кандай окуулардын (дисциплиналар), айрыкча генетика жана дарвинизмди синтези болуп саналат. Эволюциянын синтетикалык теориясы, ошондой эле, палеонтолгия, систематика, молекулалык биология жана башкаларга таянат. Синтетикалык теориянын эволюциясынын негизги жобосу. Синтетикалык теориянын эволюциясы –заманбап дарвинизм -40-жылдардын башында келип чыккан. Ал, заманбап генетиканын, экология жана классикалык дарвинизмдин негизинде иштелип чыккан органикалык дүйнөнүн эволюциясын көрсөтүп турган окуу болуп эсептелет. «Синтетикалык» деген термин, белгилүү англиялык эволюционер –Дж.Хакслинин китебинин «Эволюция: заманбап синтез» (1942-ж.) атынан аталган. Эволюциянын синтетикалык теориясынын иштелип чыгышына көптөгөн илимпоздор салыым кошкон. Эволюциянын синтетикалык теориясынын негизги жоболору төмөнкүлөр көрсөтүлүшү мүмкүн:
- эволюциянын материалы катары – тукум куучу өзгөргүчтүк – мутация (жалпысынан ген) жана алардын айкалыштары кирет.
- жашоо үчүн күрөштүн натыйжасында келип чыккан табигый тандоо – бул эволюциянын негизги кыймылдаткыч күчү болуп эсептелет.
- Эволюциянын эң кичине бирдиги болуп –популяция саналат.
Эволюция –багыттоочу эмес мүнөздө, башкача айтканда, кайсы бир аяккы максатка жетүү багытка баруу эмес. Эволюциянын синтетикалык теориясы, эволюциянын терең механизмин ачып, жандуу организмдердин жаңы фактыларын жана далилдерин топтоп, көптөгөн биологиялык илимдердин айкалыштарын маалымдады. Ошондой болсо да, эволюциянын синтетикалык теориясы (же неодарвинизм) Ч.Дарвиндин идеялары жана жетишкендиктери менен шайкеш келет.
Адамдын эволюциясы
Глоссарий
Пайдалуу шилтемелер
Бибилиография.
Адам төрөлүп, ага ылайык өмүр сүрүүнүн жана жылдызынын ортосундагы байланышты изилдеген илимпоздор тарабынан кызыктуу статистика алынган. Алар 60тан ашуун кишинин төрөлүү жана өлүм жылдыз курма белгилери боюнча маалыматтарды чогултушкан. Окумуштуулар маалыматтарды, китепкана бөлүмүн ачуу түрлөрүнөн, диний китептерден, ал тургай, мүрзөлөрдөн алышкан. Качан, компьютерден алынган 5000 алгачкы мөөнөт менен программаланган, өмүр сүрүүнүн жана зодиакка тиешелүү белгилеринин мамилесин көрсөткөндө абдан таң калышкан. Кийинки алынган маалыматтар эч нерсе берген жок... Бир нече америкалык жогорку окуу жайларынын социологдорунун кайра текшеруусу да, эч кандай жыйынтык берген эмес. Ошонтип:
Төрөлгөнгө чейинки жашоо
Өткөн кылымдын 40-50-жылдарында, илимпоздор, кош бойлуу аялдын башынан өткөргөн сезимдери, төрөлө элек баланын гана эмес, ошондой эле түйүлдүккө да чагылдырарын байкашкан. Бирок, мындай ачылыш, "калем саптын учундай эле." 60-жылдардын аралыгында гана медицинанын жабдуулары жогору боло баштаганда, бул идея эксперимент жолу менен ырасталган. Бул учурда, түйүлдүктүн угуууга, сезүүгө жана башка реакцияларга ээ болгону боюнча маалыматтар алынган.
Түйүлдүктүн өмүрү алтынчы жумада, өтө татаал иш-аракеттерди жасаганга жөндөмдүү болот. Сегиз жумада, башын ийкемдүү гана кыймылдатпастан, тулку бою менен да түрткү берип, ошондой эле жөнөкөй сезимдери болот. Бала эненин курсагында жатканда, көбүн эсе, кол тийгизгенди жактырбайт. Эки жарым айдын ичинде, дарыгер кош бойлуунун ичин басканда, бала кыймылдап баштайт. Төрт айлык ымыркай, кашын серип, көзүн кыса баштайт. Айтмакчы, ушул куракта анын негизги рефлекстери калыптанат. Эгерде баланы көзүн сылап койсо, мурункудай артка кетенчиктебестен, көздөрүн кыса баштайт. Эгер анын оозун сылап койсо, анда ал соруу кыймылдарды жасай баштайт. Бала муздак суудан коркот - энеси аны ичкен болсо, анда ал ошол замат бутунун тез кымылдатуусу менен жооп берет.Эң негизги таң каларлыгы –даам сезүүсү айкын байкалат. Анын тамагына («менюсуна») (түйүлдүк аралык суюктук таттууну аз камтыйт) таттуу кошуп койсо, ал, сууну дагы талап кыла баштайт. Эгерде, тамакка йоддун даамын кошуп койсо, буга каршылык гана көрсөтүп тим болбостон, ага нааразычылык кылганы байкалат.
Баланын 24 жумасынан баштап, тегерегиндеги көптөгөн ызы чууга жооп бере баштайт. Ал тургай, ата- эне үнүн угат. Бирок, эненин ритмикалык жүрөк согуусу, ызы -чууга басымдуулук кылат.Бул ритм өзгөргөнгө чейин, бала өзүн кооптуу сезет.Бала төрөлгөндөн кийин эненин жүрөгүнүн согушун эстеп калат, кыязы, сааттын жебесинин какканы сыяктуу баланы колго алаар замат мемиреп тынчтанат. Төрөлө элек баланын көрүүсү, угуусуна салыштырмалуу, жай өрчүйт, бирок, аны эч нерсе көрбөйт деп айтууга болбойт. Алтынчы жумасынан баштап жарыкка жооп кайтарат, мисалы, күн нуруна. Эненин курсагына багытталган жарыкка, анын көбүнчө башынын кыймылдашы менен билдирет. 1925- жылы, америкалык биолог жана психолог –У.Кэннон, жаныбарларда жана адамдагы коркуу жана тынчсыздануусу, алардын канында өзгөчө химиялык кошулманын –катехоломиндин пайда болушу менен далилдеген. Кош бойлуу аялдарда, бул заттар эненин каны менен тондун ичине кирип, баланы тынчсыздандырат. Ал эми кош бойлуу алтынчы же жетинчи айларда, бала эненин ар кандай реакциясын айырмалай баштайт жана ага карата жооп берет. Эне жана бала төрөлгөнгө чейин эле бир нече айга чейин, алардын ритмдеринин жана өз ара мамилеси мезгилдештириле баштайт. Ал, мисалы, аял «торгойлор» -баланы эртең менен эрте төрөйт, ал эми, аял «үкү» -баланы түнкүсүн төрөйт.
Бардык Жогоруда айтылгандан төмөндөгүдөй жыйынтык чыгарса болот: бала төрөлө электе эле, дүйнөнү кабылдап, анын оң жана терс таасирин айырмалайт деген тыянак чыгарса болот.
Адам эмне болгон? ...
Адамзаттын, башка бардык жандыктардан айырмасы -бир гана органы –мээси.Ал өрчүгөндө, анын маданияты:отту, таш куралдарды пайдалануу, тили, мына ушулардын баары, мисалы, б.з.ч.35 миң жылдар мурун колдонулган. Бул жаш хомо сапиенс далилдеген бардык антропологиялык табылгалар (хомо сапиенс) -1 млн.жыл, адам маданиятынын курагына, болжол менен -10 миң жыл.
Ошондой болсо да, акыркы 150 жылдан бери чогултулган далилдер, жүз миллиондогон жыл мурун,заманбап анатомиясы жана жогорку акылы менен адамдардын көрүнүшү менен сунушталат.Ошондуктан, ал чындык кандай? XIX кылымда, алтын камыш мезгилинде Калифорнияда, тоо-кен казып алуу өндүрүлгөн.Бул жерде, сөөктөрдүн калдыктары жана башкалар табылган. Бул тоо- тектердин жашы -50 млн жыл болгон! Динозаврлар пайда болгонго чейинки таш көмүрдүн бир сындырымынан алтын чынжыр табылган.Ал сындырымга -300 млн жыл болгон. Германиянын түндүгүндө, көчүрмөлөрү заманбап аэродинамикалык түшүнүктөрүнө ылайык, калдык: тартылуу борбор башынын 1/3 аралыкта болгону табылган. Найзаларга -400 мин жыл.
Динозаврлардын жана адамдын издери. XX кылымдын 60-жылдарында, орус окумуштуулары A. Baдер жана П.Ефименко байыркы палеолиттен (1,5 млн жыл) адамдын калдыгын тапкан. Түркмениянын тоолорунан жана Техастан адамдын калдыктарынын издери табылып,адамдар динозаврларды жеп салган деген божомолдоор ойлоп чыгарылган. Киши -динозаврлар жашаган убакта болгон деген божомолдоолор бар. Геолог Л.Рогазани, тоо этегиндеги Калле-де-Вентого жакын, Бреши (Туштук италия Альпы) 3-4 млн жыл мурунку чөгүп кеткен адамдын скелети табылган. Скелетти, анатом, Джузеппе Серджи изилдеген. Ал кылымдар мурун эле, бүт үй-бүлөсү менен жоголгон деп аныктаган. Аялдын сөөгү деңиз түбүндөгү баткакка түшүп калган, ошондуктан, сөөк, болжол менен 3-4 млн жыл мурун Чыгыш Түштүк Альпыда сакталып калган. Азыр бул баткак, метрдик чопо катмар жана сары таш кумдун астында жатат.Терең чопо, толугу менен катмарларды сактап калган. 1850-жылы, Савона (Италия), адамдын скелети, мурдагы кыпындардын алдында ылайга кирип калган калдыгы табылган. Эң кызыктуусу - денеси, кере жайылган абалда, колу алдыга сунулуп,башы –алдыга созулуп ал эми тулку бою сууга түшкөн адамга окшоп –бутунун жогору жагында жайгашканы болгон. Айтыш кыйын эң байыркы убакта, адамдарды ушундай абалда коюлганы. Учурдан пайдаланып, илимий адамдардын айткандарына таянып, адамдын сөөктөрү заманбапка таандык, анткени, алар теги боюнча азыркы болуп саналат, деп билдиришти. Бирок, алар байыркы катмарга келип калганы –башка суроо.У.Буллос, Рокке Эстл конушунда (Кентукки) жана доктор К.Джилморо, Пенсильвани жана Миссуринин жогорку карбон катмарларынан, 320 млн. жыл мурунку арткы буту менен ары- бери басып жүргөн адамдарга окшошгон жандыктардын калдыктары табылган. Бул -жерде-сууда жашоочулар доору болгон. Буллос, ар бир издин беш манжасын жана өзүнчө бармактары бар экенин жазган. Бармактары, адамдардыкы сыяктуу,манжалары жайылган, бут кийим эч качан кийбегени аныкталган. 1856-жылы, Штрекенин алтын кен шахтасынын, Туолама аймагынын 55 метр тереңдигинен, таш идиш табылган. Анын жашы 33-55 млн. жыл болгон лава аба мейкиндигинин астындагы шагыл катмарынан табылган. Акыркы 150 жылдарда мрамор кесиндилери (АКШ), девон кумдуктарында (Шотландия), мык табылган ж.б. Жогорудагы айтылгандардан, төмөнкүдөй жыйынтыктан жалгыз гана: адамдын жаралышы боюнча, Ч.Дарвиндин буга чейинки теориясында -бир нерсе туура эмес деп айтуу гана калат. Эмне туура эмес? - бул маселе изилдөөчүлөрго калат.
