KlassChemReKyr
left:20%; top:58%; left:25%; top:88%; left:34%; top:108%; left:48%; top:123%; left:62%; top:108%; left:72%; top:88%; left:76%; top:58%;
Жɵнɵкɵй жана татаал заттардын сандык жана сапаттык курамы ɵзгɵрбɵстɵн жүрүүчү химиялык реакциялар
Аллотропиялык ɵзгɵрүүлɵр жана изомерлешүү
Мисалы: Кычкылтектин озонго айланышы жана изомерлердин пайда болушу.
Бир элементтин бир нече жөнөкөй заттарды пайда кылуусу аллотропия деп аталат.. Аллотропия кубулушу бир эле заттын курамындагы атомдордун саны ар түрдүү болгондо (O2 –кычкылтек, O3 – озон), же кристаллдык торчодогу атомдор ар түрдүү формада болгон учурда пайда болот (алмаз, графит).
3O2 
2O3
Изомерлер – бул сапаттык жана сандык курамы бирдей, бирок молекулаларынын түзүлүшү жана касиеттери ар түрдүү болгон заттар.
Кайталанма реакция
Кайталанма жана кайталанбас реакция
Мисалы: суутектин иод менен болгон реакциясы жана аммонийдин дихроматынын ажыроо реакциясы.
Химиялык тең салмактуулукка алып келген реакция кайталанма реакция деп аталат. Кайталанма реакцияларда эки ылдамдыкты белгилөөгө болот: реакциянын продуктысы пайда болгон түз реакциянын ылдамдыгы. Ошондой эле пайда болгон заттар баштапкы заттарга ажыраган – кайталанма реакциянын ылдамдыгы. Качан гана түз жана кайталанма реакциялардын ылдамдыгы бири–бирине барабар болгондо, химиялык тең салмактуулук пайда болот. Бул, убакыт бирдигинде канча молекула ажыраса, ошончо молекула пайда болоорун билдирет.
H2 + I2 
2HI
Кайталанбас реакцияларда химиялык реакция бир тараптуу жүрɵт жана реакциянын натыйжасында чɵкмɵ, газ абалындагы зат же суу пайда болот.
(NH4)2Cr2O7 2NH3↑ + H2O + 2CrO3
Жылуулук энергиясы
Экзотермиялык жана эндотермиялык реакциялар
Мисалы: магнийдин күйүү жана сымаптын оксидинин ажыроо реакциялары
Экзотермиялык реакция–жылуулукту бөлүп чыгаруу менен жүргөн реакция. Кошулуу реакцияларынын көпчүлүгү экзотермиялык болуп саналат.
2Мg +O2 2МgO + Q
Эндотермиялык реакция– жылуулукту сиңирип алуу менен жүргөн реакция. Ажыроо реакцияларынын көпчүлүгү эндотермиялык реакция болуп саналат.
2HgO 2Hg + O2 – Q
Химиялык реакция убагында бөлүнүп чыккан же сиңирип алынган жылуулуктун саны (Q), реакциянын жылуулук эффекти деп аталат.
Реакцияга кирүүчү заттардын баштапкы абалы
Гомогендүү жана гетерогендүү реакциялар
Мисалы: азоттун кычкылтек менен болгон реакциясы.
Гомогендүү реакция – агрегаттык абалдары бирдей болгон заттардын ортосунда жүргɵн реакция.
Гетерогендүү реакция – ар түрдүү агрегаттык абалдагы заттардын ортосунда болгон реакция. (Гомо – бирдей, гетеро – ар түрдүү).
N2 + O2 
2NO − Q.
Катализатор
Каталитиздик жана катализдик эмес реакциялар
Мисалы: катализатордун таасири астында аммиактын кычкылданышы жана аммиактын суу менен болгон реакциясы.
Каталитиздик реакция – катализатордун таасири астында гана жүргөн химиялык реакция. Реакцияга ар түрдүү катализаторлорду катыштыруу менен ар башка продуктыларды алууга болот.
4NH3 + 5O2 4NO + 6H2O
Катализатор – химиялык реакциянын жүрүшүн ылдамдаткан заттар.
Катализаторлор химиялык реакцияны ылдамдатат, бирок өзү реакцияга катышпайт.
Химиялык реакциянын жүрүшүн акырындаткан катализаторлор ингибиторлор деп аталат.
Катализаторду катыштырбай жүргөн химиялык реакциялар катализдик эмес реакциялар деп аталат.
NH3 + H2O NH4OH
Окистенүү–калыбына келүү реакциясы
Мисалы: Цинктин туз кислотасы менен болгон реакциясы жана кальций карбонатынын ажыроо реакциясы.
Окистенүү–калыбына келүү реакциясы – окистенүү даражаларынын өзгөрүшү менен жүргөн реакция.
Кошулуу жана алмашуу реакциялары көбүнчө окистенүү–калыбына келүү реакциялары болуп саналат.
Zn + 2HCl ZnCl2 + H2↑
Бирок, окистенүү даражасы өзгөрбөй жүргөн да химиялык реакциялар болот.
CaCO3 CaO + CO2↑
Реакцияга кирген жана реакциядан алынган заттардын катышы
Кошулуу, ажыроо, сүрүп чыгаруу жана алмашуу реакциялары
Мисалы: Кɵмүрдүн кычкылтекте күйүү реакциясы, суутектин ɵтɵ кычкылынын ажыроо реакциясы, жездин сымаптын нитраты менен болгон реакциясы жана күмүштүн нитратынын натрий хлориди менен болгон реакциясы.
Кошулуу реакциясы – эки же андан көп заттар кошулуп, жаңы затты пайда кылган реакция.
S + O2 SO2↑
CaO + H2O Ca(OH)2
CaCO3 + CO2 + H2O Ca(HCO3)2
Ажыроо реакциясы – бир татаал заттан эки же андан көп жөнөкөй же татаал зат пайда болгон реакция.
2HgO 2Hg + O2↑
Сu(OH)2 СuO + H2O
2AgNO3 2Ag + 2NO2↑ + O2↑
Сүрүп чыгаруу реакциясы – жөнөкөй жана татаал заттардын ортосунда болуп, жөнөкөй заттын атому татаал заттын атому менен орун алмашкан реакция. Мында, пайда болгон жаңы затта терс электрлүүлүгү жогору болгон атом, терс электрлүүлүгү төмөн болгон атом менен биригет. Ал эми ортодогу терс электрлүүлүктү көрсөткөн атомдор жөнөкөй зат катары бөлүнүп чыгат. Жыйынтыгынды, жаңы татаал жана жаңы жөнөкөй зат пайда болот.
Fe + CuSO4 FeSO4 + Cu↓
Zn + 2HCl ZnCl2 + H2↑
2KBr + Cl2 2KCl + Br2
Алмашуу реакциясы – эки татаал заттын ортосунда болуп, алардын курамдык бөлүктөрү алмашкан реакция. Реакцияга чейин биринчи жазылган бөлүгү, жаңы затта да биринчи болуп жазылат, экинчи жазылган элемент жаңы затта да экинчи болуп жазылат.
AgNO3 + NaCl AgCl↓ + NaNO3
NaOH + HCl NaCl + H2O
FeCl3 + 3NaOH Fe(OH)3↓ + 3NaCl
