Тарых: Эң соңку мезгил – азыркы дүйнө
Бирок мындай мезгилдештирүү шарттуу мүнөзгө ээ, анткени айрым илимпоздор Эң соңку тарыхтын башталышы XIX кылымдын акыры XX кылымдын башы деп аныктап жүрүшөт.
ХХ кылымдын башында дүйнө индустриялык цивилизация дооруна кирген, колониализмдин системасы калыптанып бүткөн. Дүйнөнүн саясий картасы 20- кылымдын башында азыркысынан алда канча айырмаланган. Планетанын көпчүлүк бөлүгү бир нече мамлекеттин ортосунда бөлүнүп калган.
- XIX жана XX кк. чегинде империализм өлкөнүн ичинде төмөнкү таптарды эзүүнү күчөтүү, эл аралык аренада дүйнөнү бөлүштүрүү үчүн күрөштү күчөтүү менен мүнөздөлгөн капитализмдин өнүгүшүнүн өзгөчө стадиясы катары карала баштаган.
Содержание
20-кылымдын башындагы революциялар
Индустриалык цивилизация адамдарга машина өндүрүшүн түзүүгө мүмкүндүк берди, мындан жумушчунун эмгеги жеңилдеди жана товар чыгаруу алда канча өстү. Унаанын жаңы, тез жеткирүүчү каражаттары – аэропландар, автомобилдер, жаңы тез жүрүүчү кораблдер пайда болду. Ошону менен бирге коомчулукта калктын саны өстү, бул болсо жумушсуздуктун өсүшүн шарттады. Экономикалык кризистер өнүгүүнүн ыкчамдашынан келип чыкты. Ири буржуазияга жумушчу күчүн каалагандай колдонуп, жумушчуларды иштен бощотууга мүмкүнчүлүк берди.
- Камсыздандыруу, социалдык төлөмдөр, эмгек шартын жакшыртуу ж.б. жумушчу адамдын – пролетарийдин кыялы болгон. Оор эмгек шарттарынан жана адамга карата негизги нормалар менен эрежелер сакталбагандыктан XX кылымдын башында кесиптик кошундар (профсоюздар) – жумушчулардын укугун коргой турган уюмдар күч топтой баштады
Мындай чөйрөдө социал-демократия идеялары белгилүү болууда. Социализм көпчүлүк үчүн ишке ашпаган кыял сыяктуу көрүнгөнү менен, улам көптөгөн адамдардын өтө оор эмгегин көрүп, социализм жана адилеттик идеяларына жан тарткандар көбөйүүдө.
1864-ж. 28- сентябрда Лондондо жумушчулардын чоң митингисинде эл аралык пролетардык уюмду түзүү үчүн чечүүчү кадам жасалды. Бул митинг жумушчу кыймылынын жалпы өсүшү, ар түрдүү өлкөлөрдүн жумушчуларын баш коштуруу боюнча Маркс менен Энгелстин иши менен даярдалган. Чогулгандар эл аралык жумушчу уюм түзүүнү чечишти; Баардык өлкөлөрдүн жумушчуларына кайрылуу даярдоо үчүн комитет шайлашты. Маркс комитетке немис жумушчуларынын өкүлү катары кирди.Бул комитетте ошондой эле англиялык тред-юниондордун жана француз жумушчуларынын өкүлдөрү жана башка делегаттар – баардыгы 32 адам кирген. Маселен, жумушчулардын эл аралык шериктештиги (I Интернационал) ушундайча пайда болду.
- Конгресс Интернационалдын жогорку жетекчи органы болуп калды.Конгресстердин аралыгында жетекчиликти Генералдык Совет аткарып турду. Шаарларда жана өлкөлөрдө интернационалдын секциялары түзүлдү – Генералдык Совет Лондондо жайгашты.
Париж коммунасы жеңилгенден кийин Интернационалда жарака кеткен. Бул жагдай Биринчи Интернационал үчүн оор болду. АКШда Интернационалга таянып, 1876-ж.ал тараганга чейин иштеди.
XX к. башы революциялык жана коомдук жогорулоо күч алган мезгил болуп калды. Революциялык кыймылдын борбору Батыш Европадан Россияга ооду. Жаңы жүз жылдыктын эң башынан тартып эле өлкөдө революциялык кризис бышып жетилгендиги байкалган. Тартипке нааразы болгондор калктын кеңири катмарын камтыган 1900-1903жж. экономикалык төмөндөө, 1904-жылдагы орус-япон согушу, эл массасынын абалынын начарлашы алардын саясий активдүүлүгүнүн өсүшүнө көмөк көрсөттү.
Россиядагы Революциялар
1905-1907 жж. революция өлкөдөгү экономикалык, саясий жана таптык карама каршылыктарды чечпеген соң, ал 1917-жылдагы февраль революциясынын өбөлгөсү болуп калды. Биринчи дүйнөлүк согушка падышалык Росиянын катышуусу аскердик милдеттерди аткарууга анын экономикасынын жөндөмсүздүгүн көрсөттү. Көп заводдор ишин токтотту, армия курал жабдыктардын, азык-түлүктүн жетишсиздигин байкады. Өлкөнүн транспорт системасы согуштук абалга таптакыр даяр эмес болуп чыкты, айыл чарбасы өз позициясынан тайды. Чарбалык кыйынчылыктар Россиянын тышкы карызын эбегейсиз көбөйтүп жиберди. Россиялык император Николай II февраль революциясынан кийин тактыдан баш тартты. Ушул учурдан тартып жөнөкөй элдин турмушунда өзгөрүүлөр башталды.
Александр Керенский башчылык кылган убактылуу өкмөт февраль төңкөрүшүнөн кийин бийлике келип республиканы, сөз жана жыйын өткөрүү эркиндигин жарыялады жана саясий туткундарды бошотту. Бирок бүтүндөй алганда бул бийлик өзүн кыйла эле орто саар катары көрсөтө алды. Убактылуу өкмөт Биринчи дүйнөлүк согушка катышууну улантып, союздаштары – Британия менен Франциянын алдында Россиянын милдеттенмесин аткарды.
Октябрь революциясы
Көптөр үчүн 1917-жылдагы Октябрь революциясы – адамзаттын тарыхындагы эң улуу окуя, ал Россияга кылымдык артта калуудан чыгууга мүмкүндүк берген, экономиканын, илимдин өсүү темптерин камсыз кылган. Бирок большевиктик төңкөрүш өлкөнү туңгуюка такаган, деп эсептегендер булардан да көп.
1917-жылы эскиче 25-октябрда, жаңы стиль боюнча 7-ноябрда Октябрь революциясы болуп өттү. Владимир Ильич Ульянов (партиялык ылакап аты Ленин) жана Лев Давыдович Бронштейн (Троцкий)жетекчилик кылган жана башкы демилгечиси идеологу жана негизги катышуучусу болуп саналган РСДРП (Россия социал-демократиялык большевиктер партиясы) Россияда бийликти алмаштырган.Буржуазиялык өкмөттүн ордуна пролетарлар өкмөтү бийлике келген.
1917-жылдагы социалисттик революциянын башкы урааны: «Ар кимге керектөөсүнө жараша, ар кимдин эмгегине жараша».
Дүйнөлүк согуштар
Биринчи дүйнөлүк согуш. (1914-1918-жж.) – тарыхтагы дүйнөлүк масштабдагы биринчи аскердик чыр-чатак. Ага 1,5 млрд. ашык калкы бар 38 мамлекет, б.а. ошол жылдардагы планетанын жалпы калкынын 4/3 катышкан. 4 жыл, 3 ай жана 10 күнгө созулган согуш аракеттери Россия, Австрия-Венгрия, Германия жана Осмон империяларынын кыйрашына алып келген.
Европадагы аскердик-саясий союздар. XIX кылымдын 80-жылдарынын башында эл аралык мамиледе кардиналдуу өзгөрүүлөр болгон. Кандайдыр бир белгилүү атаандашка эмес, гипотетикалык атаандашка каршы багытталган аскердик-саясий союздар түзүлө баштаган. Мындай союздар кандайдыр бир айрым өлкөнүн үстүнөн жеңишке жетишүүгө эмес, дүйнөлүк үстөмдүккө жетүүгө умтулган.
Биринчи дүйнөлүк согуш – бул державалардын эки коалициясынын ортосундагы согуш: Борбордук державалар (Германия, Австро-Венгрия, Турция, Болгария) жана Антанта (Россия, Франция, Улуу Британия, Сербия, кийинчерээк Япония, Италия, Румыния, АКШ ж.б.; баардыгы 34 мамлекет).
- 1882-жылы Германия, Австро-Венгрия жана Италия 5 жылга Үч тараптуу союз түзгөн, бул союз ар бир беш жылга жаңыланып турмак, ал 1915-ж. чейин өкүм сүргөн.
Россия-Германия мамилелери курчуган учурда Россия-Франция жакындашкан. Союз түзүү жөнүндө сүйлөшүү башталган.
1892-ж. өлкөлөр аскердик конвенцияга кол коюшкан. 1904-ж. 8-апрелде Лондондо англиялык-франциялык жашыруун макулдашуу – Антантага кол коюлган. Анда эки мамлекеттин ортосунда Африкадагы таасир көрсөтүү чөйрөсү чектелген. Англия Франциянын Мароккого укугун, ал эми Франция — Англиянын Египетке укугун тааныган. Ал эми 1907–ж. Англия менен Россиянын ортосундагы макулдашууга кол коюлган.
Ошентип, Европада касташкан эки тарап, аскердик-саясий союздар түзүлгөн.
XIX к. акырында Англия дагы эле «эң сонун обочолонтуу» (Европа өлкөлөрүнүн ишине кыйыр киришүү) саясатын жүргүзүп жаткан. Өзүнүн колониялык ээликтерин кеңейтүү жана кармап туруу Англиянын бирден бир камкордугу болгон. Бирок, Англиянын саясий чөйрөлөрүндө Улуу Британия үчүн негизги коркунуч дүйнөнү кайра бөлүштүрүү үчүн согушка даярдык көрүү (кубаттуу океан флотун куруу башталган) жолуна түшкөн Германиядан келип жаткандыгын түшүнүү өсүп бара жаткан.
Биринчи дүйнөлүк согуштун себептери
Биринчи дүйнөлүк согушту баштоо үчүн себеп көп болгон. Бирок, анын эң башкысы катары Европадагы ири державалардын атаандашуусун тарыхчылардын көпчүлүгү негизги себеп катары эсептешет.
Инфографикте келтирилген маалыматтар Антантанын куралдуу күчтөрүнүн сан жагынан артыкчылыгын көрсөтөт. Бирок, оор куралдардын саны боюнча Германия менен Австро-Венгрия Россия менен Франциядан алда канча ашып түшкөн.
Согушту баштоого шылтоо
Биринчи дүйнөлүк согушту баштоого Сараеводогу (Босния жана Герцеговина) окуялар шылтоо болгон. 1914-ж 28-июнда «Жаш Босния» кыймылынын «Кара кол» уюмунун мүчөсү Гаврило Принцип эрцгерцог Франц Фердинандды өлтүргөн. Фердинанд Австро-венгриялык тактын мураскору болуп саналгандыктан, бул киши өлтүрүү эбегейсиз чоң чуу жараткан. Ушул окуя Австро-Венгриянын Сербияга кол салуусуна себепчи болгон.
28-июлда Австро-Венгрия Сербияга согуш жарыялаган. Бул Үчүлтүк союздун өлкөлөрүн бир жагынан, экинчи жагынан Антанта өлкөлөрүн согушка тарткан.
1914-жылы 2-августта Германия Люксернбургду басып алган, 4-августта бейтарап өлкө Белгияга басып кирген, ал эми 20-августта Германия Франция менен чек арага чыккан.
Чыгыш фронттогу согуш аракеттери 17-августта башталган. Орус армиясы Пруссиянын чыгыш бөлүгүнө чабуул коюп, алгач ийгиликке жетишкен.
1914-жылдын акырындагы жыйынтыктар боюнча жаңжалга катышкан өлкөлөрдүн бири да койгон максатына жетише алган эмес.
Дүйнөлүк биринчи согуштун хронологиясында экинчи компания 1915-жылы башталган. Батыш фронтто айыгышкан салгылашуулар болгон. Франция менен Германия чоң жоготууга учураганы менен бири-бирин жеңе алган эмес.
1916-жылдагы согуш компаниясынын учурунда немец командачылыгы Англия-Франция коргонуусун бузуп өтүүгө умтулуп Верденде көп күчүн жумшаган чоң салгылашуу болуп өткөн. Бул операциянын жүрүшүндө 21-февралдан 18-декабрга чейин Англия менен Франция 750 миңге жакын, Германия 450 миңге жакын солдатын жоготкон. Верден салгылашуусунда биринчи жолу куралдын жаңы түрү – огнемёт колдонулган.
1917-жылдагы согуштук компаниянын жүрүшүндө Антанта тарапка күч ооп кеткен.
Россия иш жүзүндө согуштан чыккандан кийин Германия чыгыш фронтту жоюуга жетишкен жана Румыния, Украина, Россия менен тынчтык келишими түзүлгөн. Россия менен Германиянын 1918-жылы мартта түзүлгөн Брест келишимнин шарттары өлкөлөр үчүн оордук туудурганы менен, кийинчерек бул келишим алынып салынган.
Германия Прибалтиканы, Польшаны жана жарым жартылай Белоруссиясы окупациялагандан кийин өзүнүн бардык күчүн батыш фронтко жумшаган. Бирок Антантанын техникалык артыкчылыгынын аркасында немец аскерлери жеңилип калган. Австро-Венгрия, Осмон империясы жана Болгария Антанта өлкөлөрү менен келишим түзгөндөн кийин Германия кыйроонун чегинде турган. 1918-жылы 11-ноябрда Германия жеңилгендиги жөнүндө актыга кол койгон.
Дауэс жана Юнга планы
Германия Биринчи дүйнөлүк согушка күнөөлүү деп таанылып, репарациялар дайындалган. 1922-жылга карата дал ушул проблема биринчи планга чыккан. Германия эсептер боюнча төлөй албай, өлкөдө экономикалык кризис башталган. Франция ушундан пайдаланып, Белгиялыктар менен өз күчүн бириктирип, немецтердин оор сырьё өнөр жайы жайгашкан Рур облусун басып алган.
Рур жаңжалы тез эле эл аралык жаңжалга айланып Улуу Британия жана Кошмо Штаттар Европа континентинрде Франциянын күчтүү болуп кетишин каалаган эмес, ошонрдуктан жагдайга дароо кийлигишкен. Франция менен Бельгия аймакты таштап кетүүгө мажбур болушкан. Репарация маселелерин чечүү үчүн конференция чакырылган.
Германияда нацисттик режимдин калыптанышы
1933-жылы 30-январда Адольф Гитлер Германияда канцлер болуп дайындалган. Ушуну менен немец демократиясынын иши бүткөн. Расизм жана авторитаризм идеяларына таянып, нацисттер негизги эркиндикти алып салышкан жана “элдик” мамлекетти курууну баштаган.
1933-жылы январда Германиянын канцлери кызматын ээлеп, Адольф Гитлер тез арада бир партиялуу диктатурага жетишкен жана нацисттик саясатты жүргүзүү үчүн зарыл болгон полициянын күчүн уюштурган. Ал өзгөчө абал киргизүүгө жана басма сөз, чогулуш эркиндигин кошкондо адам эркиндигин алып салууну киргизүүгө министрлер кабинетин ынандырган. Адамдар жеке турмушунун кол тийбестиги укугунан ажыраган.
1936-жылы март айында немец армиясынын бөлүктөрү Рейн демилитализацияланган зонасына кирген. Бул кадам Германияны тандаган саясий багытын улантууга түртүп, Англия менен Франция тарабынан жооп кайтарган активдүү аракеттерди пайда кылган.
Экинчи дүйнөлүк согуш
Экинчи дүйнөлүк согуш адамзаттын тарыхындагы эң ырайымсыз жана кыйраткыч согуш болуп калган.
Бул согуштун жүрүшүндө ядролук курал колдонулган.
Экинчи дүйнөлүк согушка 62 мамлекет катышкан.
Экинчи дүйнөлүк согуш 1939-жылы 1-сентябрда башталган жана 1945-жылы 2-сентябрда аяктаган. 1943-жылдын акырында башталган согуштун төртүнчү этабы Берлинди алуу менен жана 1945-жылы 9-майда фашисттик Германиянын сөзсүз капитуляцияланышы менен аяктаган.
Экинчи дүйнөлүк согуштун себептери
Экинчи дүйнөлүк согуштун келип чыгуу себептери ар түрдүү болгон. Бирок, баарыдан мурда, Биринчи дүйнөлүк согуштун жыйынтыгында келип чыккан аймактык талаш-тартыштар жана дүйнөдө күчтөрдүн тең салмакта болбогондугу себепчи болгон. Англиянын, Франциянын жана АКШнын ортосунда жеңилген тарап (Турция менен Германия) үчүн өтө эле ыңгайсыз шарттарда түзүлгөн Версаль келишими дүйнөдө тынчсыздануулардын күчөшүнө алып келген. Бирок, Англия менен Франция тарабынан кабыл алынган агрессорду тынчтандыруу деп аталган саясат Германиянын аскердик кубаттуулугун күчөтүп, жигердүү аскердик аракеттердин башталышына түрткү болгон.
.jpg)
- Биринчи мезгил.
1939-ж. 1-сентябрында бул кан төгүлгөн чырга негиз салынган. Германия жана анын союздаштары Европа блицкригин жасаган.
-
- Экинчи мезгил
Согуштун 2-этабы 1941-ж.22-июнда башталган жана 1942-жылдын ноябрынын ортосуна чейин созулган. Германия СССРге кол салат, бирок Барбаросс планы таш кабат.
Барбаросс Планы – Германиянын СССРге кол салуу планы, ал чагылгандай тез согуш, блицкриг принцибине негизделген. План 1940-жылы жайында иштелип чыгат, ал эми 1940-ж. 18-декабрда Гитлер планды бекиткен, ал боюнча согуш 1941-жылдын ноябрынан кечикпей бүтүүгө тийиш болгон.
Барбаросс Планы өзүнүн басып алуу жүрүштөрү менен даңкы чыккан 12-кылымдагы император Фридрих Барбаросстун урматына аталган. Мындан символизм элементтери байкалат, Гитлер жана анын айланасы ага ушунчалык көңүл бурган. План өзүнүн аталышына 1941-ж.31-январда ээ болгон.
- Түндүктө Ленинград менен Мурманскини басып ала алган жок. Аскерлердин кыймылы токтоду.
- Борбордо чоң кыйынчылык менен Москвага чыкты. Немец армиясы советтик борборго чыккан учурда эч кандай блицкриг ишке ашпастыгы түшүнүктүү болуп калган.
- Түштүктө Одессаны алып жана Кавказды басып ала алган жок. Сентябрдын акырына карата Гитлердин аскерлери Киевди гана басып алышты жана Харьков менен Донбасска чабуулун баштады.
Үчүнчү мезгил. 1942-ж.ноябрынын 2-жарымынан тартып, 1943-жылдын акырына чейин Экинчи дүйнөлүк согуштун хронологиясында кийинки мезгил болуп калды. Бул мезгилде Германия акырындап, стратегиялык демилгесин жогото баштаган. Сталин, Рузвельт жана Черчилль катышкан Тегеран конференциясында (1943-ж.акыры) экинчи фронтту ачуу жөнүндө чечим кабыл алынган.
Согуштун акыркы этабы 1945-ж. 10-майынан ошол эле жылдын 2-сентябрына чейин созулган. Дал ушул мезгилде АКШ ядролук курал колдонгон. Согуш аракеттери Ыраакы Чыгышта жана Түштүк-Чыгыш Азияда жүргөн.
Кыргызстан СССРдин курмында
Октябрь төңкөрүшүнөн кийинки алгачкы күндөрдө азыркы Кыргызстандын аймагында меньшевиктер, эсерлер жана большевиктер партиясы жергиликтүү калкка дээрлик тааныш эмес болгон, алардын саны көп эмес болчу.
1918-жылдын күзүндө совет бийлиги кан төкпөстөн эле Кыргызстандын бардык аймагында орногон. 1916-жылдагы көтөрүлүштөн жеңилген жана Убактылуу өкмөт тарабынан колдоого ээ болбогон кыргыздар совет бийлигинин тарабына өткөн.
Совет бийлиги биринчи кезекте Кыргызстандын өнөр жай райондору – Кызыл-Кыя жана Сүлүктү шаарларында орногон, аларда калктын басымдуу бөлүгү айрыкча аң-сезимдүү, революциячыл маанайдагы жумушчу табы болуп саналган. 1917-жылы декабрда жаңы бийлик Жалал-Абадда, 1918-жылдын январында – Ошто жеңген. Түндүк Кыргызстанда Совет бийлиги алгач Таласта, 1918-жылдын 5-январында – Пишпекте, февралда - Токмокто жеңген.
Совет бийлигин орнотуу үчүн ыктыярдуулардан Кызыл гвардия отряддары түзүлгөн. Алардын жардамы менен Ысык-Көлдө жана Нарында Совет бийлиги орногон.
Антисоветтик күчтөр өз армиясын (Ак гвардия) түзгөн. Аларды чет өлкөлүк капиталистер колдогон. Совет бийлигин коргоо үчүн жер жерлерде Кызыл армиянын отряддары уюшулган. 1918-жылы жаш Совет өлкөсүндө Жарандык согуш башталган.
Басмачылык — жарандык согуш мезгилиндеги Орто Азиядагы аскердик саясий жана диний антисоветтик кыймыл. Ал өзүнүн жогорку чегине 1918-1919-жылдарда жеткен. Ал кезде он миңдеген жергиликтүү калк басмачылардын туусун көтөргөн. Басмачылардын негизги кыймылдаткыч күчү мурдагы байлар, падыша чиновниктери, диний ишмерлер, башкача айтканда өз бийлигинен ажырагысы келбеген мурдагы үстөмдүк кылган төбөлдөр болгон. Басмачылардын отряддарына ошондой эле дыйкандар тартылган. Большевиктер улут саясатын жүргүзүүдө жол берген жаңылыштыктар, динге каршы катуу үгүт – насаат жана динге ишенгендерди катуу куугунтуктоо дыйкандарды советтерден кандайдыр бир деңгээлде алыстаткан себептерге кирет.
Басмачылардын тарыхы 1918-жылдан башталат, анда таанылбаган Түркстан автономиясы (Кокон автономиясы) кулаган. Бул мамлекеттик түзүлүш бир нече ай -1917-жылдын ноябрынан тартып 1918-жылдын февралына чейин жашаган жана азыркы Казакстандын, Өзбекстандын. Кыргызстандын Тажикстандын аймагын камтыган. Кокон автономиясын Кызыл армия талкалаган, далай кыйроолор, чоң курмандыктар болгон.
Автономиянын убактылуу өкмөтү негизинен либералдык көз карашта экендигине карабастан (бул интеллектуалдык агым жадизм деп аталат). Окуялар ушундайча өнүккөн.
Жергиликтүү бийлик куралдуу күрөшкө караганда Советтер Өлкөсү менен дипломатиялык кызматташууга, автономия укугунда анын курамына кирүүгө макул болгон. Бирок Өкмөттүн өзүнүн ичиндеги келишкис ажырымдар большевиктер менен мамиле кылуу жагынан эч кандай биротоло стратегияга алып келген эмес жана 1918-жылы январда Советтер бийлигин таануу жөнүндө катуу талапка жооп кылып Өкмөт баш тарткан.
Өз алдынча жарыяланган мамлекеттин башчылары Советтердин бийлигин таануудан баш тарткан. Ага жооп кылып К.Осипов жетектеген жазалоо отряды жөнөтүлгөн. Кокон автономиясы жоюлган жана Түркстан совет республикасы түзүлгөн.
Жарандык согушта басмачылардын мааниси бирдей эмес: изилдөөчүлөрдүн айрымдары аларды “Чабуулчулар” жана “Үчүнчү күчтүн” өкүлдөрү дешет, башкалары аларды чыр чатактын толук укуктуу тарабы деп аташат. Кыргызстан түштүгүндө басмачылардын кыймылы өзгөчө кеңири кулач жайган. Ага Калкожо, Аман палван, Мадаминбек, Эргеш, Курширмат жана башка кор башылар башчылык кылышкан.-
1918-жылдын кыш мезгилинен тартып 1920-жылдын орто ченине чейин Орто Азиянын аймагында кан төгүлгөн согуш жүргөн. Түркстанда Совет бийлигин чыңдоо үчүн өкмөт 1919-жылы 14-августа Түркстан фронтун уюшурган. Биздин жердешибиз М.В.Фрунзе командачы болуп дайындалган.
Басмачылык 1920-жылдардын орто ченинде дээрлик толук жоюлган. Бирок күч менен коллективдештирүүгө байланыштуу ал жаңы күч менен жайылган.
Согуштук Коммунизм саясаты. Согуштук коммунизм – 1918-жылдан тартып 1920-жылга чейин большевиктер жүргүзгөн саясат. Иш жүзүндө ал 1920-жылдын биринчи үчтөн биринде аяктаган жана жаңы экономикалык саясатка (ЖЭП) өтүү жарыяланган. Бул саясат жеке менчик капитал менен күрөш аркылуу, ошондой эле адамдардын турмушунун баардык чөйрөсүнө, анын ичинде керектүү чөйрөсүндө туташ контроль орнотуу менен мүнөздөлөт.
Кыргыз мамлекетинин калыптануу этаптары
1918-жылы 30-апрелде РСФСРдин курамында – Орто Азиядагы биринчи советтик мамлекеттик түзүлүш – Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы (ТАССР) түзүлгөн. Ал 5-советтердин бүткүл Түркстандык сьездинде жарыяланган. Түркстан республикасынын советтеринин 6-чукул чакырылган сьезди (1918-жылдын 5-14-октябры) ТАССРдин конституциясын кабыл алган. Борбору –Ташкент шаары болгон.
1922-жылы 30-декабрда Советтердин I сьездинде РСФСРдин, Украинанын, Белорусянын, Советтик Социалисттик Республикалары, ошондой эле Закавказье федерациясы СССРдин түзүлгөндүгү жөнүнө декларацияга жана Союздук Келишимге кол коюшкан. Декларацияда биригүүнүн себептери жана принциптери көрсөтүлгөн. Келишимде республикалар менен борбордун ортосундагы өз ара мамилелер аныкталган.
1922-жылы Кыргызстандын түндүк бөлүгүндө Кыргыз тоолуу областын түзүү аракети көрүлгөн Түркстан АССРинин курамына кирген кыргыздар Жети-Суу, Сыр дарыя, Фергана жана Самарканд облустары боюнча бөлүнгөн жана өзүнүн өкмөтү болгон эмес. Бул облустарда кыргыздар калктын азчылыгын түзгөндүктөн, алардын кызыкчылыгына көп учурда тийиштүү көңүл бөлүнгөн эмес. Ушуга байланыштуу 1921-ж. Алмата шаарындагы кеңешинде Түркстан АССРдин курамында Тоолуу Кыргыз республикасын түзүү жөнүндө маселе көтөрүлгөн.
- Эки топ – А.Садыков башчылык кылган алардын бири Тоолуу Кыргыз областын түзүүнү жигердүү жактап чыккан, Р.Кудайкулов башчылык кылган экинчи топ каршы болгон. Маселе чечилген эмес, анткени Жети-Суу жана Сырдарыя областарын Казак ССРине берүү сунушталган. Бирок мындай чечим кыргыз элинин саясий абалын татаалдаштырмак. Эгерде мурда кыргыздар бир автономиянын курамына кирсе, эми эл эки республикага бөлүнүп калмак.
Ю.Абдрахманов жана И.Арабаев, А.Сыдыков кирген активдүү кыргыз интеллигенциясы 1922-жылы мартта кыргыздар жашаган уездерди Тоолуу Кыргыз областына бөлүү жөнүндө сунушту кайталап койгон. 1922-жылы декабрда борбордук партия комитети Тоолуу Кыргыз областын түзүү жөнүндөгү документтерди мыйзамсыз деп жарыялап, сьезд чакыруунун демилгечилерин буржуазиялык улутчулдук жана контрреволюциячыл иштер деп күнөөлөгөн. Натыйжада Тоолуу Кыргыз облусу түзүлбөй калган.
СССР борбордук аткаруу комитетинин 2-сессисынын токтому менен 1924-жылы 27-октябрда Бухара, Хорезм советтик республикаларынын жана Түркстан АССРинин базасында Өзбек ССРи, Түркмөн ССРи, Тажик ССРи түзүлгөн, Өзбек ССРинин курамында Каракалпак автономиялуу областы түзүлгөн, РСФСРдин курамында Кыргыз (казак) АССРи, Каракыргыз автономиялуу областы түзүлгөн.
Шайлануучу жетекчи органдарды конституциялык жол жоболоштурууга чейин Совет өкмөтү башкарууну убактылуу революциялык комитетке жүктөгөн, бул орган 1924-жылы 21-октябрда ВЦИКтин токтому менен түзүлгөн.
1929-жылы 30-апрелде Кыргыз АССРинин конституциясы (негизги мыйзамы) кабыл алынган. Конституция республиканын мамлекеттик жана саясий түзүлүшүн, баардык жарандардын тең укуктуулугун бекемдеген. Анда мындай деп жазылган: “Кыргызстанда жашаган баардык элдер тең укуктуу, алар эне тилинде билим ала алат”. Кыргыз жана орус тилдери мамлекеттик тилдер деп жарыяланган. Мамлекеттик кызматчылар эки тилди бирдей билүүгө милдеттүү болгон. Бул кыргыз тилинин ролунун өсүшүнө алып келген. Кыргыз АССРинин конституциясы мамлекеттин символдорунун желекти жана гербди бекемдеген. Фрунзе шаары республиканын борбору болуп калган.
Кыргызстандагы коллективдештирүү
Кыргыздардын отурукташууга өтүүсү негизинен 1931-жылы башталган жана 30-жылдардын акырында бүткөн. Коллективдештирүү жана кулакка тартуу бул жылдардагы эң оор мезгил болгон.
1935-жылы Кыргызстанда коллективдештирүү проецесси негизинен аяктаган. Эң башынан тартып эле колхоздор чарбалык демилгеге жана сарамжалдуулукка жол ачылбаган абалга коюлган. Өндүрүш каражаты жана өндүрүлгөн продукция иш жүзүндө мамлекеттин менчиги болуп калган, мындай абал малды негизсиз азайтууга, айыл-чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмдүүлүгүн төмөндөтүүгө ж.б. алып келген.
1932-ж. Кыргызстанда ачкачылык башталган. Абал 1940-жылы деле оңолүп кеткен эмес. Согуштун алдындагы жылдарда Кыргызстанда өнөр жайынын өнүгүү деңгээли айыл-чарбасындагыдай эле өтө төмөн болгон.
Кыргызстан Улуу Ата Мекендик согуштун жылдарында
Улуу Ата Мекендик согуштун жылдарында Кыргызстан фашизимди жеңип чыгуу үчүн күрөшкө активдүү катышкан. Фронтко биздин 300 миңден ашык мекендештерибиз аттанган. Тылда калгандар активдүү жардам көрсөткөн.
Кыргызстан Хрущовдук “жылуулуктун” жылдарында. 1953-жылы 5-мартта И.В.Сталин дүйнөдөн кайткандан кийин анын шакирттери – Г.М.Маленковдун, В.М.Молотовдун, Л.П.Бериянын жана Н.С.Хрущовдун ортосунда бийлик үчүн күрөш жүргөн. Булардын соңкусу бийликке келип 1964-жылга чейин башкарган.
Ал кезде Исхак Раззаков Кыргызстандын жетекчиси, борбордук комитеттин биринчи секретары болгон. Ал Совет бийлиги орногондон кийин республикадагы жогорку кызматты ээлеген биринчи кыргыз болгон. Раззаков Кыргызстандын өз алдынчалыгын кеңейтүү үчүн көп күч-аракет жумшаганы менен, анын бул демилгеси узакка созулган жок. Ага улутчул деген айып тагып, кызматтан алышкан. Ошол мезгилден тартып Кыргызстанда борбордун алдында жагынуу саясаты өкүм сүргөн.
Кыргызстан 1964-1985-ж.ж.
1963-жылы Орто Азия эл чарба совети түзүлгөн жана бүткүл региондун экономикасына жетекчилик кылуу ага жүктөлгөн. Ошентип, башкаруунун борбордоштурулган системасы кайрадан күч алган. Л.И.Брежневдин бийликке келиши менен ал ого бетер чыңдалган жана бекемделген.
Көз карандысыз Кыргызстан
1991-жылдан баштап, СССР кыйрагандан кийин кыргыз элинин көп кылымдык тарыхында жаңы барак ачылат. 31-августта Кыргызстан өзүн эгемен мамлекет деп жарыялады жана реформалоо этабы башталды
КПССтин мурдагы тоталитардык-авторитардык режими авторитардык-демократиялык режим менен алмаштырылды. Демократиялык башкаруу принциптери киргизилип, жалпы элдик (мамлекеттик) деп аталган менчиктин ордуна жеке менчикке артыкчылык берилүү менен менчиктин ар түрдүү формалары киргизилди.
Пландык экономика базар экономикасына алмашты, мурда социалдык бир түрдүү коом тез эле дифференциялашып калды. Коммунисттик идеология буржуазиялык-либералдык идеологияга жол берип, жамааттык аң-сезим жекече индивидуалдуулук менен четке сүрүлдү.
Бирок базар экономикасынын реформаларынын чийкилиги мамлекеттик бюджеттин өтө таңсыктыгына алып келди да, республика агрардык-индустриалдык өлкө болуп калды, ал эми калктын жарымына жакыны өтө жакырданып кетти.
Коомдук-саясый жагынан республика мамлекеттүүлүктүн бардык атрибуттарына ээ болду, дүйнөлүк коомчулуктун тең укуктуу мүчөсү болуп калды. Бирок мурдагы СССРдин чарбалык байланыштарынын үзүлүп калышы республиканын социалдык-экономикалык абалына терс таасирин тийгизди. Инфляциялык процесстин күчөп кеткендигине байланыштуу 1993-жылы улуттук валюта (сом) киргизилген. Бул өлкөгө өз алдынча каржылык жана акча-насыя саясатын жүргүзүүгө мүмкүндүк берди. Ошол эле жылы эгемен Кыргызстандын биринчи Конституциясы кабыл алынат.
Коррупциянын өтө күчөп кетиши, коомдун тез дифференциялашуусу, криминалдашуу, бийликтин авторитаризми Кыргызстанды иштеп жаткан режимди эки ирет кулатууга (2005-жылдын 24-мартында жана 2010-жылдын 7-апрелинде) алып келди. Өткөөл убактылуу өкмөттөн кийин Кыргызстанда парламенттик республика орнотулуп, Жогорку Кеңешке кеңири ыйгарым укуктар берилген.
Татаал социалдык-экономикалык кырдаалдын айынан Кыргызстан көп вектордуу саясат жүргүзгөнгө аргасыз. Ал республикага инвестицияларды алып келүү максатында зарыл карым-катыштарды түзүп келет.
Ал Бириккен Улуттар Уюмуна (БУУ), Дүйнөлүк Соода Уюмуна (ДСУ), Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык боюнча Уюмуна (ЕККУ), ЮНЕСКОго, Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине (КМШ), Жамааттык Коопсуздук жөнүндө Келишим Уюмуна (ЖККУ), Шанхай Кызматташтык Уюмуна (ШКУ), Ислам Кызматташуу Уюмуна (ИКУ), Экономикалык Кызматташтык Уюмуна (ЭКУ), Түрк тилдүү мамлекеттердин Кызматташтыгынын Кеңешине (ТМКК) мүчө болду, Бажы союзуна, Евразиялык экономикалык коомдоштукка интеграцияланууга кадам таштап, жакынкы эле эмес, алыскы да чет өлкөлөр менен байланыштарды жөнгө салууда.
Демократиялашуу процессинин аркасында эгемен Кыргызстандын руханий турмушунда да маанилүү өзгөрүүлөр болуп өттү. Ушуга байланыштуу аны базар мамилелерине ыңгайлаштыруу үчүн билим берүү чөйрөсүндө бир катар мыйзамдар кабыл алынууда.
Экономикалык кризистин кесепеттери илимий мекемелердин иштерине да терс таасирин тийгизди. Бирок, алар, анын ичинде Илимдер академиясы да ушул татаал шарттарга ыңгайлашууга жана илимди өнүктүрүүнүн артыкчылыктуу багыттарын илгерилетүүгө аракетин аяган жок. Коомдун руханий кайра жаралуусу үчүн маданий мураска, атап айтсак, оозеки эл чыгармачылыгынын шедеври – “Манас” эпосуна аяр мамиле жасоо зор мааниге ээ.
Глоссарий
- Аннексия – агрессиянын бир түрү, башка мамлекеттин же элдин бүткүл аймагын же бир бөлүгүн зомбулук менен кошуп алуу (басып алуу).
- Ве́рмахт— нацисттик Германиянын 1935—1945-жж. куралдуу күчтөрү. Тарыхый жагынан герман тилдүү өлкөлөрдө “вермахт” деген сөз ар кандай өлкөнүн куралдуу күчтөрүн билдирет.
- Аймакты демилитаризациялоо – эл аралык укукта белгилүү бир аймактагы аскердик чыңдоолорду жана курулуштарды эл аралык келишимдин негизинде жоюу, ошондой эле ал жерде согуштук базаларды жана аскерлерди күтүүгө тыюу салуу.
- Демография — [фр. demographic < гр. demos эл + grapho жазуу] калктын жайгашуусу жана андагы өзгөрүүлөр жөнүндөгү илим.
- Иммиграция – башка мамлекеттердин жарандарынын өлкөгө убактылуу же туруктуу жашоого келиши.
- Ка́нцлер (нем. kanzler) 1) Европанын бир катар феодал мамлекеттеринде – король канцеляриясынын башчысы, мөөрдү сактоочу ж.б. 2) падышалык Россияда – мамлекеттик к., - жогорку жарандык чен; 3) Германияда 1871-1945-жж. - рейхсканцлер, өкмөт башчысы; Германия жана Австрияда - федералдык к. – өкмөт башчысы; 4) Улуу Британияда - казына - финансы министри; лорд-канцлер - лорддор палатасынын башчысы жана кабинет мүчөсү.
- Контрибуция – жеңилген мамлекет жеңүүчү мамлекеттин пайдасына төлөй турган төлөм.
- «Мандаттык система» — Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин Улуттар Лигасы мандаттын негизинде жеңип чыгуучу өлкөлөргө башкарууга берген Германиянын мурдагы колонияларынын жана Турциянын айрым ээликтеринин жалпы аты.
- Репарации – согуш чыгарууга күнөөлүү болгон жеңилген мамлекет тарабынан жеңүүчү мамлекет тарткан чыгымды өндүрүү. 1919-ж. Версаль тынчытк келишиминде алгачкы репарациялар нормаланган.
- Сабота́ж (фр. Sabotage- saboter деген сөздөн — башмак менен ургулоо) — белгилүү бир милдетин атайлап аткарбай коюу же этибарсыз аткаруу, кандайдыр бир нерсени жасоого байкатпай каршылык көрсөтүү.
- Страйк – англисчеден Strike — «сокку»
- Тоталитардык [фр. totalitaire < жаңы латынча - totaliter – бүт бойдон, толугу менен, баарын камыган] – саясий т. – ачык диктатура жана оюу бөлөктөрдү кысуу менен мүнөздөлгөн мамлекеттик режим.
Пайдалуу шилтемелер
Библиография
- Официальный сайт Президента Кыргызской Республики. // URL: http://www.president.kg/ru/kyrgyzstan/istoriya (Дата обращения: 15.05.2018г.)
- Военно-Исторический портал посвященный Второй Мировой войне.// http://ww2history.ru/)
- Информационный портал Кыргызстана. http://www.kginform.com/
- Гречко А.А., Устинов Д.Ф. История второй мировой войны, 1939-1945: Итоги и уроки второй мировой войны. - М.: Военное изд-во Министерства обороны СССР, 1982)
- Онлайн подготовка к урокам истории. // URL: https://i100rik.com.ua/ (Дата обращения: 18.03.2018г.)
- Пономарев М. В. История стран Европы и Америки в Новейшее время. — М., 2010
- Султанов С.А., Кашкинбаева А.Т. Распад Cоветского Cоюза в контексте демократизации представительных институтов (на примере Казахстана и Кыргызской Республики) // URL: https://articlekz.com/article/18222 (Дата обращения: 06.06.2018г.)
