География: Географиялык кабык жана биосфера
- Организмдер 200°С температурада жашап кетеби жана миң жыл жашай алабы?
- Эмне үчүн топурак - бул өзгөчө жаратылыштык тело?
- Географиялык катмар деген эмне жана анын касиеттери кандай?
- Жердин жаратылышын калыптандырууда тирүү организмдер кандай роль ойношот?
- Материктердин жана океандардын жаратылышынын ар түрдүүлүгүнүн себеби эмнеде?
- Адамдар бири - биринен кандай белгилер боюнча айырмаланышат жана алар Жерге кантип жайгашкан?
- Жаратылыш адамдын ден - соолугуна кандай таасир этет?
Содержание
Жердеги организмдер
Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Болжолдуу азыркы учурда Жерде организмдердин бир нече миллиондогон түрлөрү жашашат. Адатта бардык организмдерди төрт топко бөлүшѳт: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.
В. И. Вернадский бардык организмдердин жыйындысын “тирүү зат” деп атаган. Бул заттын жалпы массасы атмосферанын массасынан болжолу 10 миң эсе, гидросферадан - 1 миллион эсе, литосферадан - 10 миллиондон кѳбүрѳѳк аз. Организм менен таралган жана алар тараптан кайра ѳзгѳртүлгѳн Жердин тармагы биосфера деп аталат. Ал ѳзүнѳ атмосферанын тѳмѳнкү бѳлүгүн, гидросферанын бардыгын жана литосферанын жогорку бѳлүгүн камтыйт.
Биосферанын түзүлүшү
Биосферанын чектери
«Биосфера» термини жана биосфера жөнүндө окуу эки белгилүү окумуштуунун изилдѳѳлѳрүнѳн улам пайда болгон.
Бардык организмдер таралган чөйрөсү бири - бири менен байланышкан. Алар жашоо коомчулугун түзүшѳт. Коомчулуктардагы негизги болуп өсүмдүктөр эсептелет.
Организмдер үчүн жашоо чөйрөсү болуп тѳмѳнкүлѳр эсептелет:
| 1 | Суу | Жашоонун бешиги |
| 2 | Аба | Организмдер туруктуу жашабайт |
| 3 | Топурак | Эң жыш отурукташкан чөйрө |
| 4 | Организмдер | Бул чөйрөдө кожоюндун эсебинен тамактанган вирустар, бактериялар жашашат |
Биосферада организмдер Жерде тегиз эмес бѳлүштүрүлѳт. Климатка ылайык органикалык дүйнө экватордон уюлдарды карай жана жээктерден материктердин ичкери жагына жана ачык океандарга карай өзгөрүлөт. Мындай бөлүштүрүү кеңдик зоналуулук деп аталат.
Органикалык дүйнөгө мүнөздөмө
| 1 | Экватордук кендик | Органикалык дүйнөнүн ар түрдүүлүгү жана байлыгы |
| 2 | Тропиктик кеңдик | Органикалык дүйнө жеткиликтүү кедей |
| 3 | Мелүүн кендик | Органикалык дүйнөгө бай, бирок анчалык ар түрдүү эмес |
| 4 | Уюлдук кендик | Өсүмдүктөр дүйнөсүнө жарды, жаныбарлар дүйнөсү – бир түрдүү |
Тоолордо бийиктеген сайын өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн мыйзам ченемдүү алмашылышы – бийиктик алкактуулук дайыма байкалат.
"Жаратылыш зоналуулук" түшүнүгү.
Жаратылыш зоналарынын калыптануусу ...кѳз каранды. – кененирээк FB.ru окугула.
Топурак
Топурак – тирүү (органикалык) жана жансыз (органикалык эмес) жаратылыштын ѳз ара аракеттенүүсүнүн натыйжасында жер бетинде пайда болгон ѳзгѳчѳ жаратылыш телосу. Атактуу орус окумуштуусу – топурак (топуракка киришүү) жѳнүндѳ илимдин негиздөөчүсү В.В. Докучаев топурак – жаратылыштын “күзгүсү” деп жазган.
Бардык территориядагы топурактардын ар түрдүүлүгү жана алардын мейкиндикте таралуусунун мыйзам ченемдүүлүгү топурактык карталарды жакшы чагылдырат. Дүйнөнүн топурактык карталарында топурактардын типтери гана көрсөтүлгѳн, ал эми ири масштабдуу топурактык карталарда айыл-чарбалык ѳндүрүш үчүн маанилүү топурактардын кѳптѳгѳн касиеттери чагылдырылат.
Дүйнөнүн топурактарынын картасы
Ири масштабдагы топурактардын картасы
Топурактар адамдын жашоосунда жана жаратылышта заттардын айланышында чоң роль ойношот. Бирок адамдын ойлонбогон чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында топурактар бузулушат жана булганышат. Бузулган топурактарды калыбына келтирүү үчүн адамдар мелиоративдик иштерди жүргүзүшѳт.
Топурактардын мелиорациясы – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы ден-соолугун жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси. Мелиорация жалпы ландшафтка же анын кандайдыр бир бѳлүгүнѳ тиешелүү болушу мүмкүн: жайыттар, суу сактагычтар, топурактар ж.б.
Мелиорациянын түрлөрү:
| 1 | Суулу | Суу каптоо, сугаруу, кургатуу, туздуу топурактарды тазалоо |
| 2 | Токойтехникалык | Токой алкагын түзүү |
| 3 | Агротехникалык | Катмарды коңторбой айдоо, өсүмдүктөрдү алмаштыруу |
| 4 | Химиялык | Жер семирткичтерди себүү, акиташтоо, кычкылдандыруу |
Географиялык кабык
Географиялык кабык деген эмне?
Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүүнү географиялык кабык деп аташат. Географиялык кабыктар бирдиктүү, бирок бир түрдүү эмес. Бул чоң, Жердин бардыгын каптаган (планеталык) жаратылыштык (географиялык) комплекс. Ал көлѳмү боюнча ар түрдүү аянтчаларга – майдараак жаратылыш комплексине – ландшафтка бѳлүнѳт. Окумуштуулар географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км деп эсептешет. Жердин көлѳмү менен салыштырганда – бул ичке кабык.
Географиялык кабык – бул адамдык коом жашап жана өнүккөн жаратылыштык чөйрө, биздин үйүбүз. Бул чөйрөнү сакташ үчүн, географиялык кабыктын касиетин жана мыйзам ченемдүүлүгүн жакшы билиш керек.
Географиялык кабык төмөнкү касиеттерге ээ:
- андагы бардык кубулуш күн энергиясынан улам жашайт жана өнүгөт;
- органикалык заттар органикалык эместерден фотосинтез процессинде пайда болот;
- анда энергиянын жана заттардын айлануусу дайыма жүрөт;
- ал күн энергиясын топтоого жѳндѳмдүү;
- андагы заттар катуу, газ, эриген абалда болушат.
- бул жерде организмдердин жашоосу үчүн бардык шарттар бар.
Географиялык кабыктын эң маанилүү жалпы мыйзам ченемдүүлүгүнѳ анын бирдиктүүлүгүн, ритмдүүлүгүн, зоналуулугун киргизет.
Ритмдүүлүк
Бирдиктүүл үк
Геологиялык айлануу
Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу
Жердеги адам
Адамдардын материктер боюнча таралышы
Эмне үчүн жана кантип адамдар материктер боюнча тарашкан? Адамзаттын пайда болуу орду жѳнүндѳ суроо – бирден - бир татаал. Биринчи адамдар кайда пайда болгону азырынча ачык эмес. Көпчүлүк окумуштуулар адамзаттын мекени – Африка жана Түштүк-Батыш Евразия деп эсептешет. Ушул территорияда жаныбардан баштап адамга чейин узак жол башталган, ал 3 миллион жылдан кѳп убакытты ээлеген.
Акырындап, адамдар Антарктидадан башка Жердин бардык материктери боюнча жайгаша башташкан. Адамдар адегенде жашоо үчүн ыңгайлуу Евразия жана Африка территориясын, андан соң башка материктерди ѳздѳштүрүштү.
Көптөгөн миңдеген жылдарда адамдык жандыктардын денелик келбети өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Жерде адегенде адамдар кѳп болгон эмес жана алар бири - биринен алыс ѳзүнчѳ топ болуп, кескин айырмаланган жаратылыштык шарттарда жашашкан. Табигый тандоонун жыйынтыгында расалык белгилер - жалпы тукум куучулук денелик касиеттер менен адамдардын тобу пайда болгон.
Адамдардын расалары
Аралаш расалар
Адамзат планетага тегиз эмес жайгашат. Адамдардын көпчүлүгү Чыгыш жана Түндүк жарым шарда көп отурукташкан, ал эми Батыш жана Түштүк жарым шарда аз отурукташкан. Антарктидада убактылуу жашоочулар ХХ кылымда гана келишкен. Адамдардын көпчүлүгү Дүйнөлүк океандын жээгинде, анын деңиздеринде же ага жакын жайгашкан жерлерде, мелүүн алкактын түздүктөрүндө, субтропикалык жана субэкватордук климаттык алкактарда отурукташкан.
Калктын жайгашуу факторлору
Жайгашуу контрасты
Калктуу пункуттардын негизги типтери
Азыркы убакта Жердин бардык калкы же шаарларда же айылдык калктуу пункттарда жашайт. Мындай бөлүнүү качандыр бир убакта адамдардын чарбалык ишмердүүлүгү кол өнөрчүлүк жана айыл - чарбасына бѳлүнгѳнү менен шартталган. Бул бѳлүнүү кол өнөрчүлүк менен алектенген шаардык калктын дагы, айыл - чарбачылык менен алектенген айыл калкынын да пайда болуусуна алып келген.
Шаар үчүн ондогон жана жүздөгөн адамдардын, ал эми ири шаарлар үчүн - миллиондогон адамдардын жашашы мүнөздүү. Бул жерде калк өнөр - жай тармактарында иштешет, мектептер, музейлер, театрлар кѳп. Кѳп кабаттуу үйлѳр үстѳмдүк кылат, транспорт жакшы ѳнүккѳн. Азыркы күндө шаарларда Жердин бардык тургундарынын 50% жакын адамдар жашайт.
Бишкек шаары
Ош шаары
Айылдын калкын ондон жүз миңге чейинки адам түзѳт. Айылдын тургундары жерди иштетүү жана мал чарбасы менен алектенишет. Айылдар шаарларга тамак - аш азык - түлүктѳрүн жана өнөр - жай үчүн жүн, тери сырьёсун жөнөтүп, шаарлардан айылга өнөр - жай товарларын алып турушат.
Айылдык калк
Кыргызстан айылы
Чүй өрөөнүндөгү үч айыл
Же шаарга же айылга киргизүүгө болбогон айрым калктуу пункттар бар. Аларды шаар тибиндеги посёлоктор деп аташат. Ушундай калктуу пункттарда 12 миңден азыраак адамдар жашашат, ал эми калкынын 85% кѳбү айыл - чарбасында эмгектенет.
Жаратылыш жана адам
Адамды курчаган чөйрө (географиялык чөйрө) – бул адам түзмѳ-түз ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бѳлүгү. Ал адамдардын ден-соолугунун маанилүү булагы, бардык негизги ресурстардын булагы катары, анда жашоо жана жайгаштыруу үчүн территория катары кызмат кылат.
Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуу менен, айлана-чѳйрѳнү активдүү талкалай баштады. Жаратылышка ѳзүнүн “керектөөчүлүк” мамилесинен андан колдон келишинче кѳбүрѳѳк материалдык байлыкты “кысуу” аракети менен, ал жаратылышка кол салып, анын мыйзамдарын бузуп жатат. Жаратылыштын адамга зыян таасир тийгизип баштаганынын себеби адамдын ѳзүбү? Адамдардын кѳптѳгѳн ооруулары, алар таза эмес сууну ичүүгѳ мажбур болуусу, ууланган аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштар менен тамактануусу менен байланыштуу эмеспи.
Адамдын жашоосундагы жана ишмердүүлүгүндѳгү орчундуу кыйынчылыктар ар түрдүү жаратылыштык кубулуштар менен дагы байланыштуу, алар кыйратуучулук мүнөздѳ дагы болушу мүмкүн. Алардын ар түрдүүлүгү Жердин кабыктары менен байланыштуу.
Жердин кабыктарынын табигый кырсыктар менен байланышы
Картадагы табигый кырсыктар
Жердеги адамдын активдүү чарбалык ишмердүүлүгү зор терс натыйжаларга алып келет: ресурстар азайууда, жаратылыш кирдеп жатат, табигый кырсыктардын саны жыл сайын көбөйүүдө жана алар кѳбүрѳѳк кыйратуучу болууда. Жерди сактап калышыбыз керек, ал эми бул үчүн жаратылыш комплекстерин талкалаганды токтотуу зарыл.
Сөздүк:
- Биосфера – организм менен таралган жана алар тараптан жашоо ишмердүүлүгүнүн натыйжасында кайра ѳзгѳртүлгѳн географиялык кабыктын бѳлүгү.
- Бийиктик алкактуулук – тоолордо улам бийиктеген сайын жаратылыш шарттарынын жана ландшафттын алмашылышы.
- Географиялык кабык – Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүү. Географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км.
- Географиялык чөйрө – адам ѳзүнүн жашоосунда жана чарбалык ишмердүүлүктѳ ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бир бѳлүгү.
- Географиялык ландшафт – дайыма жана татаал ѳз ара аракеттенүүдѳ болгон бирдиктүү системаны түзгѳн жаратылыштык компоненттин мыйзамдык айкалышы.
- Географиялык кабыктын бирдиктүүлүгү – жаратылыштын компоненттеринин ѳз ара байлынышы.
- Географиялык кабыктын ритмдүүлүгү – эң башкысы, космостук же геологиялык себептер менен шартталган жаратылыштык кубулуштардын убакыттын өтүшү менен кайталанышы.
- Диатомея – бир клеткалуу балырлар.
- Жаратылыш комплекси – жаратылыштын компоненттеринин: тоо тутумдары, аба, суулар, ѳсүмдүктѳр, жаныбарлар жана белгилүү территориядагы топурактардын айкалышы.
- Жаратылыш ресурстар – адам келечекте ѳзүнүн чарбалык ишмердүүлүгүндѳ пайдалана турган жана пайдаланган жаратылыштын компоненттери, бѳлүктѳрү.
- Жаратылыш шарттары — адамдардын ден-соолугуна, жашоосуна, жайгашуусуна түз таасир эткен жаратылыштын ѳзгѳчѳлүктѳрү жана касиеттери.
- Кеңдик зоналуулук – экватордон баштап уюлду көздөй кеңдиги боюнча жаратылыш комплексттеринин алмашылышы.
- Мелиорация – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы күрдүүлүгүн жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси.
- Табигый жаратылыш кырсыктар – жаратылыш кубулуштарынын кадимкидей жүрүшүнүн адам үчүн ѳзүнүн натыйжасы боюнча коркунучтуу, күтүүсүз бузулуусу.
- Топурак – Жердин жогорку, жука, түшүмдүү катмары.
- Раса - тукум куучулук жолу менен берилген сырткы дене түзүлүшү.
- Шаар – 12 миңден кѳбүрѳѳк адамдар жашаган калктуу пункт, анда тургундардын жарымынан кѳбү өндүрүштөрдө эмгектенишет.
Пайдалуу шилтелмелер:
Адабияттар:
- География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 24-34.
- Сезоны года Общеобразовательный журнал http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%20%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA.html
- Открытый класс http://www.openclass.ru/node/344311
- Сайт География https://geographyofrussia.com/geograficheskaya-obolochka/
- Сайт Geography7 http://geography7.wikidot.com/start
- Сайт Науколандия http://scienceland.info/geography6/geographic
- Сайт obrazovaka.ru http://obrazovaka.ru/geografiya/celostnost-geograficheskoy-obolochki.html
- Сайт maxpark.com http://maxpark.com/community/4057/content/2087641
