БИЛИМ БУЛАГЫ

Орто кылымдар (орто кылым) – бул адамзаттын тарыхында хронологиялык жактан алганда Байыркы дүйнө менен Жаңы тарыхтын ортосундагы мезгил. Орто кылымдардын мезгили биздин эранын V кылымынан тартып ХV кылымга чейинки миңдеген жылдарга созулган.

Орто кылымдын башталышы деп көп учурда 476-жылы Батыш Рим Империясынын кулашын эсептеп жүрүшөт, бул окуяга Элдердин улуу журт которуусу себепчи болгон. Бирок айрым тарыхчылар Рим Империясында христианчылыкка куугунтуктун токтотулушун билдирген 313-жылдагы Милан эдикти Орто кылымдын башталышы деп эсептөөнү сунуштаган.

Орто кылымдын аякташы туурасында тарыхчыларда бирдей пикир жок. Константинополдун кулашы (1453), Американын ачылышы(1492), Реформациянын башталышы (1517), Англия революциясынын башталышы (1640) же Улуу Француз революциясынын башталышы (1789) орто кылымдын акыры деп эсептелип жүрөт.

«Орто кылым» деген аныктаманын өзү италиялык гуманисттерге таандык. Алар өздөрүнүн мезгили XV кылымды Батыш Рим империясынын кулашынан бөлүп турган тарых аралыгын орто кылым деп аташкан.

• 
  
  
  Кампанелла
• 
  
  
  Петрарка

• 
  
  
  Томас Мор
• 
  
  
  Леонардо да Винчи

• 
  
  
  Рафаэль Санти
Орто кылымдардагы миң жыл – мезгилдин кызыктуу жана окуяларга бай кесиндиси. Өзүнүн бардык материалдык жана руханий жашоо турмушундагы өзгөчөлүктөр менен азыркы Европа цивилизациясы анын чегинде калыптанган. Көптөгөн техникалык жана интеллектуалдык ойлоп табуулар – механикалык сааттардын пайда болушу жана адамдын эркиндиги жөнүндөгү учурга ылайык көз караштар, жел тегирмендер жана парламентаризм, ок дары жана көптөгөн адабий жанрлар, китеп басып чыгаруу жана искусстводогу мейкиндик келечектери, көз айнектер жана бир катар башка көркөм сүрөт идеялары Орто кылымдардагы мезгил менен байланышкан. Бул тизмени чексиз уланта берүгө болор эле.

• 

  Басып чыгаруучу

• 

  Күзгү

• 

  Телескоп

• 

  Механикалык сааттар

• 

  Айнегин

Ушул жүз жылдыктарда иш жүзүндө азыркы бардык Европа этностору жана улуттук тилдер калыпанган, Европадагы азыркы мамлекеттердин чек араларынын жалпы белгилери аныкталып калган. Андагы жана бүгүнкү күндөгү шаарлардын басымдуу көпчүлүгү ушул доордон башталат. Орто кылымдагы Улуу географиялык ачылыштардын натыйжасында Жер планетасы жөнүндөгү көз караштар түп тамырынан бери өзгөргөн.

Европа V-ХV к.к.

Орто кылымдардагы мезгилди көп учурда цивилизация деп аташат, анткени орто кылымдардын күнү батып кетиши менен жок болуп кеткен бир катар мүнөздөмөлөр ага мүнөздүү. Сословияларга – социалдык топторго бөлүү орто кылымдагы коомдун негизинде жатат, ал топтор өзүлөрүнүн жасаган ишинин мүнөзү менен айырмаланат.

• 
• 
• 
• 
• 

Орто кылымдардагы коомду көп учурда феодалдык коом деп аташат. Бул жер үлүшүнө – феодго ээлик кылуу орто кылымдардагы мамилелердин негизи болгондугу менен байланышкан. Бара-бара король же кийинчерээк император феоддун негизги ээсине айланган. Өлкөнүн эң башкы феодалы армия түзүп, өзүнүн жерин кызмат кылгандарга таратып берген. Жер алган адамдар дагы армия топтоп, өз жерин тараткан. Ошентип сеньориалдык-вассалдык мамиле калыптанган, аны ошондой эле Феодалдык тепкич деп да аташат – бул светтик феодалдардын өзүнчө бир иерархиясы, башкача айтканда “чиндердин” өзүнчө бир баскычтуу шатысы.

• 
• 

Киев Орустарында феодалдык мамилелердин калыптанышы Батыш Европадагы процесстерден айырмаланган. Киев Орустарында феод – аскердик кызматы үчүн жер болгон эмес. Вассалитет да, вассалдар менен сеньорлор да, келишимдер да болгон эмес. Жер туугандардын/князьдардын ортосунда бөлүнгөн, жер (үлүш) кызматы үчүн эмес, тууган болгондугу үчүн, улуудан кичүүгө өткөн. Тепкич укугу колдонулган: князьдардын биринин өлүмү менен анын ордун ошол уруудагы улуусу ээлеп калган, калган “төмөн турган” князьдар да бошоп калган “тепкичтер” менен жылып отурган. Ал тургай бир князьдын тукумунда өзүнүн князьдык тукуму башкарып келген бытырандылыкка карабастан күрөш жүргөн: алар “жалпы орус” бийлигин, эң оболу – Киевди талашып бир князьдыктын алкагындагы үлүш үчүн күрөш жүргөн. Көп учурда бул мураскорлук талаш-тартыштар менен байланышкан. Феод болсо вассалда кала берген: алгач кызмат кылган, андан кийин – мурас боюнча өткөн. Новгород же Псков сыяктуу боярдык республикалар болгон – бирок бул ээлик эмес, башкаруу болгон. Боярлар эгерде күрөшкөн болсо башка бирөөнүн үлүшү үчүн, башкача айтканда өзүнүн князьдары менен бирге күрөшкөн. Анча белгилүү болбогон князьдарды шаардан кетүүгө мажбур кылышкан. Князьдан кетип жатып, боярин өзүнүн ээлигин сактап калуу менен кызмат үчүн берилген жерди жоготкон.

В начало

Орто кылымдагы рыцарлар жана сепилдер

Рыцарлардын вассалдары болбогону менен алар феодалдык тепкичтин төмөнкү баскычында турган, дал рыцарлар коомдо маанилүү роль ойногон, алар ошондой эле армияда да кыйла деңгээлде бааланган. Рыцарлар эң оболу эң сонун куралданган жоокерер болушкан, анткени алар өздөрүнүн сеньорунун биринчи эле талабы боюнча кызматка келүүгө тийиш болгон.

Рыцардын ар-намысы анын баалануучу эң башкы касиети болгон. Рыцарлар намысты аскердик даңк катары көтөргөн, ошондуктан алардын коомдогу абалы жогорулаган. Күнүмдүк турмушта орто кылымда жүрүш-туруштун өзгөчө тартиби калыптанган. Ал милдеттүү түрдө рыцардык жети касиеттин болушун караган, алар: атта жакшы жүрүү чеберчилиги, кылыч чабышуу, найза саюу, сууда сүзүү, ителги салуу, шахмат оюну, ошол кездеги этикет жана жүрөгүң сүйгөн жарыңдын урматына ыр чыгаруу. – рыцарлык
Тарыхтагы жана адабияттагы эң белгилүү рыцарлар

• 
  
  
  Арстан жүрөк Ричард – Англиянын королу
• 
  
  
  Тамплиерлер орденинин акыркы магистри – Жак де Моле

• 
  
  
  Годфрит Бульонский –Лотарингиянын герцогу, Биринчи крест жортуулунун жетекчиси
• 
  
  
  Дон Кихот – Сервантестин романынын каарманы

• 
  
  
  Король Артур –британ эпосунун каарманы
• 
  
  
  Киевдин улуу князы Святослав Игоревич

• 
  
  
  Улуу князь Александр Невский
• 
  
  
  В. Васнецов. Үч баатыр. Былиналардын баатырлары – Добрыня Никитич, Илья Муромец Алеша Попович

Орто кылымдардагы доорду сепилсиз элестетүү кыйын. Сепил – феодалдын бекемделген имениеси. Сөздүн түз маанисинде “менин үйүм – менин сепилим”

Рыцарлар активдүү катышкан крест жортуулдары орто кылымдагы эң маанилүү окуялардын бири болгон.

• 
• 

Эң “белгилүү” үчүнчү жүрүштү Европанын эң күчтүү башкаруучулары: Франциянын королу Филипп II Август , Англиянын королу Ричард Арстан Жүрөк жана Германиянын императору Фридрих Барбаросса баштаган.

В начало

Борбордошкон мамлекеттерди жана абсолютизмди түзүү

Орто кылымдагы бийлик коомдун мүнөзүнө өтө байланышкан. Бул сеньордун жана вассалдардын, тагыраак айтканда королдун жана жергиликтүү графтар менен маркиздердин чыр чатагына алып келген. Ошондуктан феодалдык бытырандылык мезгили узакка өкүм сүргөн.

• 
• 

Бир катар өлкөлөр аны ийгиликтүү басып өтүп, бирдиктүү державага (Франция, Испания, Англия, Россия) бириге алышкан. Алардын бир бөлүгү ар түрдүү жагдайлардан улам өзүнчө майда-держава бойдон кала беришкен. Алардын айкын мисалы – бул Италия жана Германия мамлекеттери, алар XIX кылымда гана бириге алышкан. Борбордошкон мамлекеттердин түзүлүшү кол өнөрчүлүктүн, сооданын жана маданияттын борборлору катары шаарларды өнүгүүгө түрткөн.

Ошондой эле соңку орто кылым үчүн толук бийлиги болбогону менен монархтын алдында кеңеш берүү милдетин аткарган сословиелик-өкүлчүлүктүү органдардын болушу мүнөздүү. Мындай органдын азыркы адам үчүн эң белгилүү мисалы – Англиядагы парламент. Көп кылымдардын ичинде ал өзүнүн келбетин (облигин) олуттуу өзгөрткөнү менен аталышын сактап калды.

• 

  Францияда Генералдык штаттар болгон

• 

  Английский парламент в Средневековье

• 

  Современный Английский парламент

• 

  Здание Английского парламента. Лондон

• 
• 
• 
• 

Европанын сословиелик өкүлчүлүктүү органдары

Орто кылымдардын доору аяктагандан кийин алгач сословиелик органдар жок болот (бирок абсолюттук монархия) пайда болот. Андан кийин сословиянын өзү да жок болот.
ХV-ХVI к.к. Батыш Европанын өлкөлөрүндө абсолюттук монархия калыптанган – башкаруунун мындай формасында феодалдык мамлекеттин шартында монархка чекчиз жогорку бийлик таандык.
Француз абсолютизми жалпы эле абсолютизмдин акыркы модели болуп саналат, анда Франциянын королдору төмөнкүлөргө жетишкен:
● бардык провинциялардын үстүнөн толук контроль
● бүткүл мамлекет үчүн милдеттүү мыйзамдарды чыгарууга чексиз укук
● туруктуу армия түзүү
● эркин шаарлардын автономиясын жок кылуу
● Генералдык штаттарды чакырууну токтотуу
● чиркөөнүн королго толук көз карандылыгы
Бирок Европада орто кылымдардын доору батып бараткан. Россияда абсолюттук монархия Петр Iдин бакшаруусунда биротоло калыптаган.

• 
  
  
  “Мамлекет - бул Мен!” (Франциянын Королу Людовик XIV)
• 
  
  
  “Падыша мыйзамга моюн сунса, ага эч ким каяша кыла албайт.” (Россиянын Императору Пётр I)

Орто кылымдардын маданияты

Орто кылымдардын руханий жана материалдык дүйнөсү дагы өзгөчө. Ал римдин бийик маданиятынын кыйроосу менен башталган. Анын ордуна варварлардын төмөн, артта калган маданияты келген. Европа Каролинг кайра жаралуусу аркылуу Кайра жаралуу дооруна өтүп мындай “караңгы кылымдардан” абдан көп мезгилде араң чыккан. Орто кылым дүйнөгө роман жана гот архитектурасынын шедеврлерин тартуу кылды.

Андан тышкары, орто кылымдын маданиятында христианчылык өзгөчө орунду ээлейт, демек, анын негизги институту – чиркөө.

• 
  
  
  Париж кудай эненин собору
• 
  
  
  Ахен собору

• 
  
  
  Вестминстердик аббатство
• 
  
  
  Ыйык Вита собору

Живопистен баштап философияга чейин баардыгы диний тематикага сугарылган. Кудай бардык жерде катышкан, адам күнөкөр макулук болгондуктан, анын орду жок болгон. Орто кылымдардагы философтордун пикири боюнча, жашоонуну негизги маңызы – бейишке жол болгон. Чиркөө билим берүүнү толук өз колунда кармаган. Бул Европанын “караңгы кылымдардан” чыгуусун татаалдаткан. Бул, медицинанын өнүгүүсүнө катуу тоскоол болгон, анткени өлгөн адамдын денесине тажрыйба өткөрүүгө тыюу салынган. Чиркөөнүн көз караштарына каршы келген ойлорду айткандардын баарын, еретик деп жарыялап, керек болсо өрттөп да салган. Айкын мисал, Джордано Бруно: “Күн – биздин системанын борборунда жана мындай системалар толуп жатат” дегени үчүн ушундай жазаланган.

• 
  
  
  Николай Коперник
• 
  
  
  Джордано Бруно

• 
  
  
  Галилео Галилей
• 
  
  
  Франциск Скорина

• 
  
  
  Фрэнсис Бекон
• 
  
  
  Андреас Везалий

В начало

V-ХV к.к. Чыгыш өлкөлөрү

«Орто кылым» термини жаңы эранын биринчи он жети кылымынын Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхындагы мезгилин түшүндүрүү үчүн колдонулат. Чыгыш азия жана түндүк африка өлкөлөрү үчүн мүнөздүү болгон өнүгүүнүн жүрүшүн үзгүлтүккө учураткан европадагы соода жана колониялык экспансиянын объуктисине айланган XVI - XVII к.к. башталышын мезгилдин табыгый жогорку чеги деп эсептөө кабыл алынган.
Географиялык жактан алганда Орто кылымдагы Чыгыш Түндүк Африканын, Жакынкы жана Орто Чыгыштын, Борбордук жана Орто Азиянын, Индиянын, Шри-Ланканын, Түштүк-Чыгыш Азиянын жана Ыраакы Чыгыштын аймагын камтыйт.
Чыгышта Орто кылымга өтүү бир учурда ага чейинки саясий түзүлүштөрдүн (мисалы, Византия, Сасанид Ираны, Кушан-Гупт Индиясы) негизинде жүргүзүлсө, башка учурларда – ал Кытайдагыдай социалдык кагылышуулар менен коштолгон, жана дээрлик бардык жерде аларга “варвардык” көчмөн уруулардын катышуусунун аркасында процесстер тездеген. Бул мезгилде тарыхый аренада арабдар, түрк-сельжуктар, монголдор сыяктуу ага чейин белгисиз болгон элдер пайда болгон жана өнүккөн. Жаңы диндер жаралып жана алардын негизинде цивилизациялар пайда болгон.
Орто кылымда Чыгыш өлкөлөрү Европа менен байланышта болгон. Византия грек-рим маданиятынын салттарын алып жүрүүчү болуп кала берген. Арабдардын Испанияны басып алышы жана крест жортуулчуларынын Чыгышка жүрүштөрү маданияттардын өз ара аракеттенүүсүнө көмөк көрсөткөн. Түштүк Азиянын жана Ыраакы Чыгыштын Европалыктар менен таанышуусу XV-XVI к.к. гана болуп өткөн.
Чыгышта орто кылымдардагы коомдордун калыптануусу өндүргүч күчтөрдүн өсүшү менен мүнөздөлгөн – темир кенин казып алуу тараган, жасалма жол менен сугаруу кеңейген жана ирригациялык техника өркүндөп отурган. Чыгышта, ошондой эле Европада – феодалдык мамилелердин бекемделиши тархый процесстин жетектөөчү тенденциясына айланган. XX кылымдын акырында Чыгышта жана Батышта өнүгүүнүн жыйынтыктарынын ар түрдүү болушу өнүгүү динамизминин даражасынын төмөндүгү менен шартталган.
Чыгыш коомдорунун “кечигүүсүн” шарттаган факторлорго: феодалдык ыңгай менен катар алгачкы общиналык жана кул ээлөөчүлүк мамилелердин өтө жай баракаттык менен жоюлушун; дыйканчылыктын дифференциациясын создуктурган жалпы жашоонун общиналык формаларынын туруктуулугун; мамлекеттик менчиктин жана бийликтин жеке жер ээлеринин жана феодалдардын жеке бийлигинин үстүнөн үстөмдүк кылышын; феодалдардын шаарлардын үстүнөн чексиз бийлигин, шаардыктардын феодалдарга каршы умтулууларынын басаңдашын көрсөтүүгө болот.
Орто кылымдардагы Чыгыш тарыхын мезгилдештирүү. Ушул өзгөчөлүктөрдү эске алуу менен жана Чыгыштын тарыхында феодалдык мамилелердин бышып жетилүү даражасы жөнүндө көз караштарга таянуу менен төмөнкү этаптарды бөлүп көрсөтүшөт:
Б.э. I-VI к. – феодализмдин жаралышынын өткөөл мезгили;
VII-Х к.к. – эрте феодалдык мамилелердин мезгили, ага экономиканы натуралдаштыруу жана байыркы шаарлардын ыдыроо процесси таандык;
XI-XII к.к. – монголдорго чейинки мезгил, феодализмдин гүлдөй башташы, сословиялык-корпоративдик түзүлүштүн калыптанышы, маданий жактан көкөлөө мезгили;
XIII к.к. – феодалдык коомдун өнүгүшүн үзгүлтүккө учуратып жана алардын айрымдарын артка буруп чоң тоскоолдук келтирген моңгол басып алууларынын мезгили;
XIV-XVI к.к. – монголдордон кийинки мезгил, ал коомдук өнүгүүнүн басаңдашы, бийликтин ырайымсыз түрүнүн консервацияланышы менен мүнөздөлөт.

Орто кылымдардагы Чыгыш цивилизациялык жагынан алганда да Европадан айырмаланып, түрдүү көрүнүшкө ээ болгон. Цивилизациянын айрымдары Чыгышта байыркы мезгилде эе пайда болгон; буддисттик жана индустук цивиизациялар – Индостан жарым аралында, даосстук-конфуцийлик цивилизациялар – Кытайда пайда болгон.
Башкалары Орто кылымдарда: мусулман цивилизациясы Жакынкы жана Ортоңку Чыгышта, индо-мусулмандык – Индияда, индустук-мусулманык – Түштүк-Чыгыш-Азия өлкөлөрүндө, буддисттик – Японияда жана Түшүк-Чыгыш-Азияда, конфуцийлик – Японияда жана Кореяда жаралган.

В начало

Кытай орто кылымда

Орто кылымдагы бардык цивилизациялардын тарыхынын жалпы белгилери болгону менен, алар ошол доордогу ар түрдүүлүгү менен айырмаланып турушат.

Кытай цивилизациясы байыркы кылымдардан орто кылымдарга билинбестен, Батыштагыдай бардык негиздерин бузуп жана түп тамырынан бери өзгөрбөстөн акырындык менен өткөн. Ошондуктан орто кылымдагы Кытай көп жагынан байыркы Кытайды эске салат. Кул ээлөөчүлүк акырындык менен жоюлган. Феодалдык мамилелер “чыгыштын” өзгөчө вариантында болуп өткөн. Рухий турмушта гана олуттуу өзгөрүүлөр болуп, мамлекеттин түзүлүш жана анын адептик негиздери жаңыланган. Бул жагынан алганда конфуцианство Кытай тарыхындагы бурулуш мезгил болгон.

Конфуцийдин (б.э.ч. 551-479) идеялары бир караганда реалдуулуктан алыс көрүнгөнү менен, бир нече кылым өткөн соң мамлекеттик динге айланган жана дээрлик эки миң жылдан ашык мезгил өзгөрбөй кытай коомунун рухий турмушунда көрүнүктүү роль ойногон. Чынында Кытай тарыхынын орто кылымдагы мезгилин конфуций цивилизациясы деп атоого болот.

• Идеи Конфуция, на первый взгляд далекие от реальности, спустя несколько веков стали государственной религией и на протяжении более чем двух тысячелетий, почти не изменившись, сохраняли ведущую роль в духовной жизни китайского общества. По сути средневековый период истории Китая можно назвать конфуцианской цивилизацией.
• 

Первой конфуцианской империей Китая стало государство династии Хань с 206 г. до н.э.

Ее основателем был крестьянин Лю Бан, один из вождей восставших. Новая династия Хань вновь объединила страну, отменила многие казарменные законы прежних времен, снизила налоги. В систему управления стали вводиться конфуцианские нормы; ставка была сделана не столько на насилие, сколько на моральные принципы и древние почитаемые традиции. Однако уже с середины II в. н. э. империя вступила в роковую полосу упадка.

III кылымда Кытай өз алдынча үч мамлекетке бөлүнүп калган. III кылымдын акырында Цзинь династиясы бир нече ондогон жылдарга Кытайды бириктирүү аракетин жасаган. IV кылымдын башында Кытайга көчмөндөрдүн ордолору, анын ичинде гунндар басып кирген. Өлкөнүн түндүгүндө баскынчылар түзгөн көптөгөн майда мамлекеттер пайда болгон.

Кытайды борбордоштуруудагы кийинки этап Суй династиясынын тушунда ишке ашырылган, ал VI кылымдын акырында түндүк менен түштүктү бириктиргени менен VII кылымдын башында кулап калган. Кытайдын чындап гүлдөгөн доору Тан династиясы менен байланышкан. Ошол доордо бүткүл өлкөдө жолдор, каналдар жана жаңы шаарлар курулган, кол өнөрчүлүк жана соода гүлдөгөн, искусство, өзгөчө поэзия өнүккөн.

Сун династиясынын башкаруусу көчмөн урууларынын жаңы толкунун баштан өткөрүп Кытай үчүн кайгылуу аяктаган. XIII кылымда империяны моңголдор басып алып, улуу хан Хубилай жаңы Юань (1280-1368) моңгол династиясын негиздеген. Узак согуштан Кытайдын экономикасы талкаланып, эл кулга айланган.

Хотя монголы довольно быстро стали ассимилироваться, недовольство их правлением возрастало. Древняя буддийская секта Белый Лотос, которая к XIV в. превратилась в тайное общество, объединила восставший народ. Руководитель движения, Чжу Юань-Чжан, родом из крестьян, бывший послушник буддийского монастыря, опираясь на свои войска и примкнувших к нему ученых-конфуцианцев, разгромил монголов и в 1368 г. объявил себя императором династии, получившей символическое название Мин (Свет).

Минское правительство сумело восстановить экономику страны; было отменено рабство, сокращены налоги, выходцы из низов получили большие возможности продвигаться вверх по иерархической лестнице. Но в конце XVI в. последовал очередной кризис, закончившийся весьма драматично: в начале XVII в. небольшое племя маньчжуров стало набирать силу и, объединившись с соседними племенами, повело вооруженную борьбу с Китаем, и во второй половине XVII в. в стране снова воцарилась иноземная династия Цин. Маньчжуры со временем удивительно органично вписались в структуру китайской империи и конфуцианскую культуру. Очевидно, именно в этом была причина долголетия династии, которая просуществовала вплоть до начала XX в.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Китеп басып чыгаруу биринчи жолу Кытайда пайда болгон. Бул окуя 10-11-кылымдарга таандык.

Кытайда ойлонуп табылган дары алгач фейерверкдер үчүн пайдаланылса кийин аскер ишинде колдонулган. Кытайлар компасты ойлоп тапкан, анын жардамы менен чөлдө жана деңизде барчу багытын жаңылбай табышкан.

Кытайда көркөм кол өнөрчүлүк өнүгүп отуруп фарфор идиштерди ойлоп табышкан, аны жасоо үчүн өзгөчө чопону пайдаланышкан. Алардын жасаган идиши күзгүдөй жаркырап, кагаздай жука, үнү уккулуктуу, күн тийген көл сыяктуу тегиз жана тунук болгон.

Инидия орто кылымдарда

Индиядагы орто кылым Гуптардын империясынан башталат, алар Кушан империясынын ордуна келген. Гуптардын империясы Индиянын түндүгүндө 4-кылымдан 6-кылымга чейин жашаган. Европада бул мезгилде Батыш Рим империясы кыйраган жана алгачкы варвардык корелевстволор пайда болгон. Гуптардын державасы раджа Чандрагуптанын ишмердигинин аркасында бир нече өз алдынча мамлекеттин ичинен эң чоңу болгон. Бул мезгилде мамлекет маданий жана техникалык жактан жакшы өнүккөн. Алар Борбордук Азиядан келишкен эфталиттер менен согушуп жеңилген. Индияны мусулмандар басып алганга чейин бытырап кеткен. Анын аймагында өз ара кармаша берген майда мамлекеттер түзүлгөн. Индиянын аймагында мусулман мамлекеттеринин түзүлүшү – Дели султандыгынын мезгилине (1206-1526) жана Улуу Моголдордун империясына (1526-ж.-18-кылым) туш келет жана Индиянын социалдык-экономикалык жана саясий турмушунда чоң өзгөрүүлөр болот. . 10-11-кылымдардын аралыгында Махмуд Газневинин башчылыгы менен мсулман аскерлери Борбордук Азиядан жана Афганистандан Түндүк Индияга басып кирген жана бул мамлекетти талап-тоноп, өзүнө кошуп алган. 13-кылымдын башында Индиянын түндүгүндө мусулмандар ээлик кылган аймакта борбору Дели болгон мамлекет – Дели султанаты түзүлгөн.

Общественное устройство Делийского султаната было результатом социального синтеза - взаимодействия индийских и мусульманских традиций. Основание социальной пирамиды - индийская община - осталось неизменным, крестьяне сохранили свой образ жизни и свою религию, индуизм. Государственно-правовая надстройка султаната соответствовала мусульманским государственным традициям. Вся земля считалась принадлежащей государству, и крестьяне-индусы были обязаны платить поземельно-подушный налог ("харадж-джизью"), составлявший до четверти урожая. Большая часть земель ("халиса") находилась в непосредственном ведении правительства и налоги с этих земель шли в казну султана. Другая часть выделялись эмирам и воинам с правом сбора налогов; эти пожалования ("икта") давались на условиях службы и формально не наследовались - но фактически часто передавались по наследству. Так же как во всех мусульманских странах, небольшая часть земель находилась во владении религиозных учреждений ("вакф") или частных лиц ("мульк").

Помимо воинов, получивших "икта", армия султана включала гвардию, состоявшую из рабов-гулямов, а также ополчения перекочевавших в Индию тюркских и афганских племен. Так же как египетские мамлюки, делийские гулямы неоднократно возводили на престол своих командиров, эмиров и маликов, - почти все султаны Дели происходили из предводителей гулямов. .С середины 14 века от султаната одна за другой отделялись независимые области.

Окончательный удар Делийскому султанату нанесло в 1398 году вторжение войск Тимура – правителя Самарканда из Средней Азии. Правители двух последних династий Делийского султаната являлись ставленниками тимуридов. Конец их господству и существованию Делийского султаната был положен в 16 веке Бабуром, тюрко-монгольским правителем. Он разгромил армию последнего делийского султана и основал государство, получившее название империя Великих Моголов.

• 
• 
• 
• 
• 
• {{center-p|[[file:Ист индия2.png|Индиядагы храм]}}
• 
• 

XVI кылымда тимурид Бабур өз аскерлери менен Индияга келген. 1526-жылы Улуу Моголдордун империясы негизделген.

• 
• 

Сүрөттө – Улуу Моголдордун династиясынын алгачкы алты башкаруучусу. Алар мениатюраларда индо-ислам стилинде көпчүлүгү жашап турган мезгилинде көрсөтүлгөн. Жогорку катардан тартып солдон оңго: династиянын негиздөөчүсү Бабур; экинчи император Хумаюн, ал аз жерден империясынан ажырап кала жаздаган; өзүнө баш ийгендердин бардыгына карата калыс саясат жүргүзүп империяны бекемдеген үчүнчү император – Акбар; төртүнчү император жана Шах-Жахандын атасы – Жахангир; Тажы-Махалды курган бешинчи император Шах-Жахан; алтынчы император жана Шах-Жахан менен Мумтаздын уулу, Моголдордун саясатын кескин өзгөрткөн фанат мусулман – император Аурангзеб, ал атасын камакка алган.

Араб дүйнөсү V-XV кк.

Ислам цивилизациясы – Чыгыштагы эң жаш цивилизациялардын бири. Ал б.э. VII кылымында гана калыптана баштаган. Аравия өзүнүн чек арасын кеңейтип жана көп мамлекеттерди кучагына камтып, ислам цивилизациясынын бешиги болуп саналат.

Аянты Европанын төрттөн бирине жакын жерди ээлеген эбегейсиз Аравия жарым аралынын көпчүлүк бөлүгү, - чөл жана талаа болуп саналат. Аравия табигый шарттары боюнча бир нече ар түрдүү облустарга бөлүнөт. На юго-западе полуострова протянулся Йемен с плодородными землями, богатой тропической растительностью, высокой плотностью населения, которое издавна жило с полеводства и садоводства. Середина полуострова - Неджд("Плоскогорье") - огромное, засушливое плоскогорье, где возможно только кочевое скотоводство. Рек здесь нет, только сухие русла, иногда заполняются дождевыми потоками. Животворную воду людям дают исключительно колодца. Длинная полоса вдоль Красного моря - Хиджаз ("Граница") - пригодна разве для полеводства в отдельных оазисах. Безграничные просторы, особенно на окраинах плоскогорья, остаются незаселенными.

Природные условия Аравийского полуострова привели к тому, что большинство арабов были кочевниками -бедуинами("Жителями пустыни"), которые разводили коз, овец и верблюдов.

• 
• 
• 

Глоссарий

Абсолютизм. Абсолютизм саясий мааниде алганда башкаруунун формасы, анда жогорку бийлик конституция менен чектелбейт. Абсолютизм Европанын континенттеги мамлекеттеринде XVII жана XVIII жүз жылдыктарда улантылып, үстөмдүк кылган мамлекеттик форма болуп эсептелген, ага дин кызматындагылар көмөк көрсөтүп, жогорку бийликтин кудай тарабынан бериле тургандыгын айтышкан, ал эми рим юристтери байыркы рим императорлоруна мамлекетти башкарууда абсолюттук бийлик берилиши керек деп эсептешкен.

Вассалитет (vassalité f., нем. Vasalität). Бир феодалдардын (вассалдардын) башкаларга (сюзерендерге) жекече көз каранды мамилелеринин системасы.

Гуманисттер. Кайра жаралуу доорунда светтик интеллигенциянын өкүлдөрү өздөрүн гуманисттербиз деп атаган, бул XIII кылымдын акырынан тарта Европада соода капиталы менен өнүгүп отуруп калыптанган топ. Г. жаңы буржуазиялык коомдун идеологиясын алып жүрүүчүлөр болуп эсептелет, аларды илимпоздор, публицисстер, тарыхчылар, чиновниктер, акындар катары тейлеп келишкен. Классикалык маданиятты реабилитациялоону, “кайра жаратууну” гуманисттер өздөрүнүн негизги милдеттеринин бири катары эсептешкен, ушундан улам бүткүл доор: “Кайра Жаралуу доору” деп аталган.

Реформация – католик чиркөөсүнө жана папанын бийлигине каршы диний күрөштүн формасына ээ болгон Батыш-Евопадагы XVI к. феодализмге каршы социалдык-саясий кыймыл.

Эдикт (лат. edictum — жарыя, от edicere — жарыялоо) — ченемдик акт.

Пайдалуу шилтемелер

Орто кылымдардын кыскача тарыхы: доор, мамлекет, салгылашуулар, адамдар - Александр Хлевов

Бүткүл дүйнөлүк тарых.Энциклопедия. 3-том. Хронологиялык жагынан орто кылым кул ээлөөчүлүк коомдун жок болушу менен аяктаган байыркы тарых менен капитализмге өтүү башталган жаңы тарыхтын ортосундагы мезгилдин кесиндисин ээлейт.

Орто кылымдардын тарыхы М.Бойцов, Р. Шукуров

В.В.Карева Орто кылымдардын тарыхы

Орто кылымдар жөнүндө кызыктуу фактылар.

Орто кылымдардын тарыхы 1 жана 2-том. С.П.Карповдун редакциясы астында

Крест жортуулдары

Библиография

• Бартольд В.В. Сочинения. В 9-ти т. М., 1963-1977.
• Берзин Э.О. Юго-Восточная Азия в XIII-XVI веках. М., 1982.
• Борис Чичерин. Политические мыслители. От Древнего мира до эпохи Возрождения: Либроком; 2010.
• Владимир Мокрынин. Археология и история древнего и средневекового Кыргызстана: портал История Кыргызстана и кыргызов. // Доступно: http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1516
• История средних веков: В 2 т. Т. 1: Учебник / Под ред. С.П.Карпова. — 4-е издание. — М: Изд-во Моск. ун-та; Изд-во «Высшая школа», 2003.
• class="biblio"|
• Поляк, А.Н. Маркова. Всемирная история: Учебник для вузов/ Под ред. –Г.Б. Поляка, А.Н. Марковой. – М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1997.

Орто кылымдар жөнүндө бардыгы чындык деп эсептеп келген 15 миф

---

Орто кылымдар анчалык жакшы болгон эмес, ал массалык түрдө киши өлтүрүүлөр, наадандыктар, оорулар жана согуштар менен коштолгон деген пикир бар. Мындай образ Голливуддун аракети менен калыптаган, бүгүнкү күндө да адамдар Орто кылым менен байланышкан көптөгөн жалган “фактыларга” ишенет.

---

Сабатсыздык

Чынында, андай эмес. Голливуд өзүнүн фильмдеринде мындай идеяны жайылтууга аракет жасаганы менен, тарыхтагы айрыкча таасирдүү университеттердин (Кембриж, Оксфорд) жана ойчулдардын (Макиавелли, Данте) көпчүлүгү дал ошол орто кылымдарда пайда болгон.

---

Караңгы кылымдар

Рим кулагандан кийин Европа маданияты жана экономикасы туңгуюкка кабылган, мындай жагдай италиялык Кайра жаралууга чейин созулган. Буга көпчүлүк ишенет, анткени Орто кылымдарды ошондой эле Караңгы кылымдар деп да аташат. Чынында, алгач бул терминди тарыхчылар пайдаланышкан, алар сөз болуп жаткан доор жөнүндө эч кандай жазуулар сакталып калбагандыктан, ал мезгил жөнүндө дээрлик эч нерсе билбей туруп, ушинтип атап коюшкан.

---

Жер – жалпак

Ал тургай Орто кылымдарда деле айрымдар антип эсептешкен эмес. Илим жана билим берүү кыйла даражада чиркөө тарабынан каржыланганы менен жер тоголок деген теорияны чыгарган илимпоздор болгон.

---

Жер – Ааламдын борбору

Жер Ааламдын борбору деп эсептеген адамдар (негизинен чиркөөчүлөр болгону менен) башка пикирдегилер да болгон. Маселен, Коперник Галилейге чейин эле кыйла мурун бул теорияны төгүндөгөн

---

Зомбулуктун үстөмдүгү

Албетте, Орто кылымдар зомбулуктан эркин болгон эмес, бирок тарыхтагы башка мезгилдерге караганда дал ушул мезгил ашыкча ырайымсыз болгондугуна эч кандай далил жок.

---

Дыйкандарды баш көтөртпөй иштетүү

Ооба, ал кезде дыйкандарга жеңил болгон эмес. Бирок, кеңири тарап кеткен мындай пикирге карабастан, алардын бош убактылары да болгон. Шахмат менен шашки дал ошол мезгилден келген.

---

Саман чатыр

Мындай деп ырастоо чындыкка жакындайт. Чынында эле сепилдердин чатыры самандан салынган. Бирок орулган самандан ой келди салып койгон чатырлар болгон эмес.

---

Туташ ачкачылык

Албетте, ачкачылык, кургакчылык ж.у.с. болгону чын, бирок андай нерселер бүгүнкү күндө деле болуп жатпайбы. Чын чынына келгенде, бүгүнкү күндө адамдар Орто кылымга караганда ачкачылыктан көбүрөөк өлүп жатышат, бул бүгүнкү күндө адамдар ал кездегиге караганда алда канча көптүгүнөн болсо керек.

---

Өлүм жазасы

Андан бери көп деле өзгөрүү болбогон сыяктуу. Өлүм жазасы бүгүнкү күндө Кошмо Штаттарды, Кытайда, Түндүк Кореяда, Иранда ж.б. жерлерде бар. Болгону өлүм жазасынын ыкмасы гана өзгөрүп, бир аз гумандуу болуп калды.

---

Чиркөө билимди жок кылган

Чынында андай эмес. Мурда сөз болуп келген бардык жогорку окуу жайлар (ошол эле Оксфорд иенен Кембриж) чиркөө тарабынан негизделген.

---

Рыцарлар ырайымдуу жана баатыр болушкан

Албетте, рацарлардын бардыгы бирдей болгон деп айтуу, туура эмес. Чынында дворяндар согушта болбогон рыцарларды өздөрүн мас студенттердей алып жүрбөөгө мажбурлоо үчүн XIII кылымда иш жүзүндө “рыцарлык кодексин” кабыл алышкан.

---

Адамдар 35 жашында өлө берген

Бул албетте туура, анткени адамдын өмүр жашынан орточо узактыгы чынында эле 35 жашты түзгөн. Бирок балдардын өлүмүнүн деңгээли эбегейсиз болгондуктан абал ушундай болгон. 20 жашка аман-эсен чыккандардын 50 жашка чыгууга чейин жашоого жакшы мүмкүнчүлүгү болгон.

---

Викингдер мүйүздүү тулгаларды кийишкен

Иш жүзүндө мүйүз XIX кылымдагы скандинавиялык сүрөтчүлөрдүн эмгектеринде пайда болгон, алар муну менен викингдердин тыш кейпин сүрдүү көрсөткүлөрү келген.

---

Бардыгы кол менен жешкен

Кээде чынында эле ушундай болгон. Бирок, ашкана приборлору, атап айтканда аш айрылары Италияда XI кылымда эле пайда болгон.

---

Адамдар саякаттаган эмес

Албетте ал кезде самолёт болбоптур, бирок минип жүргөн унаанын же адамдын бутун эч ким тушап койгон эмес. Башкасын коюп Жибек жолун эске салбайлыбы. Миграция жана орун которуу кыйла кеңири тараган кубулуш болгон.

---

Орто кылымдарда биздин күндөргө чейин көптөгөн каада-салттар келип жетти. Алардын бири – Англиядагы күйгөн челектердин фестивалы

---

Рыцарлар жөнүндөгү кызыктуу он китеп

---

Шарлотта Янг «Кичинекей герцог Эр жүрөк Ришар»

«Самокат» басмасы
XIX кылымдагы белгилүү англис жазуучусу өз китебинде атасы өлгөндөн кийин Нормандиянын герцогу болгон 9 жашар баланын тарыхын жөнөкөй тил менен баяндаган. Ал атасынын керээзин аткарып – өзүн таарынткандарга боорукерлик кылып, аларды кечирүүгө тийиш болгон. Бирок, ушул окуялар болуп жаткан X кылымдын мыйзамдары өч алууну жана кандуу жазалоону талап кылган. “Кичинекей герцог” – инсандын калыптануусу жана түбөлүк баалуулуктардын акмакчылык менен аксымдыктын үстүнөн жеңиши жөнүндөгү баян. 160тан ашык чыгарма (бизде “Бөбөктөр үчүн Германиянын тарыхын” көпчүлүк билет), Шарлотта Янгдын калемине таандык, ал эми Льюис Кэрролл анын чыгармачылыгынын берилген ышкыбоздорунун бири болгон.

---

Марк Твен «Янктар Король Артурдун сарайында»

«Нигма» басмасы
Өзүнүн сатиралык романын Твен 1889-жылы жазган. Бирок советтик окурмандар ал тууралуу кыйла кечигип билишти. Орто кылымдагы рыцарлардын дүйнөсүндө “жолдуу” Янктардын фантастикалык окуяларынын тарыхы Николай Чуковский тарабынан 1949-жылы гана которулган жана ошол эле жерден чыгармаларынын алтын жыйнагына кирген. Цивилизациядан булганган башкы каарман 13 кылым артка кетип, анын жетишкендиктерин феодалдык коом менен бөлүшкүсү келет. Ушундан улам бир катар күлкүлүү окуяларга туш болот, ал окуялар чынында эле анчалык сырдуу болуп чыкпайт. Твендин өзү сыяктуу эле мурутун чыйраткан ак көңүл ага болуп чыкпастан, кыйла эле кыянатчыл жана орой сатирик сыяктуу көрүнөт, ал “кээде бул комедиянын соңуна чыгуу үчүн бүтүндөй адамдардын тукумун асып салгысы келет”.

---

Мэри Стюарт «Король Артур жөнүндө сага»

«Эксмо» басмасы
Стюарт бул циклди ойлоп тапкан учурда алдында кандай оор түйшүк турганын элестеткен эмес. “Сага” чынында - Томас Мэлордун китептеринен тартып орто кылымдардагы манускрипттерге чейинки тарыхый булактар менен тынымсыз иштөөнүн натыйжасы. Аталышына карабастан, чыгармалардын борборлорунда Артур өзү эмес, анын ишенимдүү жардамчысы жана насаатчысы Мерлин турат. Циклдин биринчи китептеринен анын төрөлүү, эресеге жетүү жана улуу шыкка ээ болуу тарыхын билүүгө болот, мунун бардыгы Стюарт тарабынан тарыхый тактык менен эң майда-бараттарына чейин сүрөттөлгөн.

---

Вальтер Скотт «Айвенго»

«Нигма» басмасы
Окуялары Шотландиянын чегинен тышкары жерде болуп өткөн Скоттун биринчи романы “автордон “Уэверли” деген ат менен анонимдүү чыгарма катары жарыяланган. Жазуучу ушундай жол менен чыгарманын белгилүүлүгүн жогорулаткысы келген, бүгүнкү күндүн сөзү менен айтканда көбүрөөк сатылышына жетишүүнү көздөгөн. Бирок тез эле мындай маркетингдик айла-амалдын зарылчылыгы жок экендиги айкын болгон: бүткүл тиражы 10 миң нускасы менен эки жуманын ичинде толук сатылып кеткен. Пушкин өзү Шотландиялык сыйкырчы деп атаган Скот XII кылымдагы окуяларды эң сонун сүрөттөгөн, Крест жортуулунан кайтып келген бечара рыцарь Айвенго өзүнүн намысын коргоп, Ай чырайлуу Айымдын махабатына татыктуу болгон.

---

Тэренс Хэнбери Уайт «Азыркынын жана келечектин королу»

«Рипол-классик» басмасы»
Артурдун жана анын айланасындагылардын тарыхын ондогон түрдө жазып чыккандардын арасында Уайттын пентологиясы рыцардык Орто кылымдын дүйнөсү менен таанышуу үчүн эң сонун шарт түзөт. Циклге кирген ар бир роман – Артурдун жашоо турмушундагы кезектеги жөнөкөй этап эмес, келечектеги королдун кичинекей курал ташуучудан тартып чоң адамга чейинки эресеге жеткен, жеңиштүү жолун баяндаган тарых. Уайт түзгөн дүйнөдө баланын шумдуктарга ишеними, көп нерсени билүүгө умтулуусу жана балалык аңкоолугу салтанат курат. Ал эми котормочу Сергей Ильин циклдин орус тилдүү версиясында сыйкырлардын бардыгын жоготпой сактаган. Айтмакчы бул китеп диснейлик “Таштагы кылыч” мультфилиминин негизине алынган.

---

Сэр Артур Конан Дойл «Ак отряд»

«Азбука» басмасы
Англис жазуучусуна атак-даңкты Шерлок Холмс алып келгени менен Дойл дал “Ак отряд” анын сүйүктүү чыгармасы экендигин бир нече жолу моюнга алган. Романдын сюжетинин негизине феодалдык Англиянын тарыхынан реалдуу эпизод алынган, анда 1366-жылы Жүз жылдык согуштагы жымжырттыктан пайдаланып, ыктыярчылар жана жалданмалар бүткүл өлкө боюнча отряддарды уюштура баштаган. “Ак отряд” – орто кылымдагы Англиянын тиричилигин жана каада-салттарын чеберчилик менен сүрөттөө гана эмес, ошондой эле ал кезде унутула баштаган рыцарлыкка кызыгуу туудуруунун да аракети десе болот.

---

Роберт Льюис Стивенсон «Кара жебе»

«Мещерякова ИД» басмасы
Стивенсондун романын шарттуу түрдө рыцарлык мезгилге таандык кылууга болот: “Кара жебеде” сүрөттөлгөн окуялар Жүз жылдык согуш бүткөндөн кийин дароо эле болуп өткөн, бул учурда Англия Йорктор менен Ланкастерлердин ортосунда кандуу кармаштын талаасы болуп калган. 18 жаштагы Ричард Шелтон атасыз калып ар кандай кутумчулуктун жана куйтулуктун очогуна кабылат, алгачкы сүйүүнү башынан өткөрүп адилеттикти калыбаны келтирүү жана өзүнүн сүйүктүүсүн куткаруу үчүн эрдиктерди жасайт. Романды Чуковскийдин классикалык котормосунда окуу керек – Репинанын революцияга чейинки котормосу бүгүнкү күндө ага коюулуучу талапты аткара албайт жана зериктирип жиберет.

---

Сергей Лукьяненко «Кырк аралдын рыцарлары»

«АСТ» басмасы
Фантасттын биринчи жарыяланган романы – тандалган өспүрүмдөрдүн ролун аткарган “жолдуулардын” жоболоңдуу окуяларынын темасына вариация. Чыгарманын сюжети “Чымындардын куугунун” алыстан эске салат, Лукьяненко “Рыцарлар” жазылганга чейин эле Голдингдин чыгармачылыгы менен тааныш болгон эмесмин деп моюнга алган. Ал эми өспүрүмдөр жөнүндө фантастикалык повесттерди жазган Владислав Крапивин менен Лукьяненко “Рыцарларда” “Балдардын ырайымсыздыгы кайдан башталат?”, “Балдар табияттан күнөөсүз жана айыпсыз болуп жаралабы?”, “Согуштун бизге кандай кереги бар?” деген сыяктуу татаал маселелерди көтөрүп, талаш баштаган сыяктуу. Роман бир катар атактуу адабий сыйлыктарга арзыган жана немец тилине которулган.

---

Эдуард Шендерович «Согуштар жана салгылаштар тууралуу»

«Самокат» басмасы
Роман болбогону менен, рыцарлар жана алардын окуялары тууралуу ырлар топтолгон өтө маанилүү китеп. Жазуучу Марина Аромштам бул ырлар жаңы адабий тил менен жазылган рыцардык балладага окшоп кетет, деп жазган. Китеп 0+ деп маркаланганы менен аны 5-6 жаштан өткөн бала менен окуу керек: анткени анын беттеринен кан жыттанган ырлар жана сүрөттөр учурайт.

---

Анн Робийар «Изумруддун рыцарлары»

«Шиповничек» басмасы
Канадалык жазуучу Анн Робийардын бөтөнчө кызыктуу тарыхынын мотивдери боюнча тартылган комикстер абдан сапаттуу жана кооз чыккан. Жөндөмү өтө ашынган балдар Изумруд Королдугуна чогулуп курт-кумурскаларга окшогон келгиндердин чабуулунун мизин кайтарууга даярданат. Көп томдуу басылманын ичинде сыйкырдуу карта, башкы каарманрдар боюнча жол көрсөткүч жана башка сүрөттөр бар, алар китепке эң кош көңүл окурмандардын да кызыгуусун ойгото алат.

---

Тестти өтүңүз