Тарых: Отурукташкан дарыя цивилизациялары
«Дарыя цивилизациясы» түшүнүгүнө аныктаманы тарыхчылар менен археологдор XIX кылымда беришкен. Мындай аталышка биринчи жолу адамзаттын тарыхында мамлекеттер ээ болгон. Алардын баардыгы ал кездеги адамдар үчүн айыл чарбасы бөтөнчө маанилүү болгондугуна байланыштуу ири дарыялардын өрөөндөрүндө пайда болгондугу мыйзам ченемдүү. Илимпоздор ушул өңдүү төрт цивилизацияны: египет, месопотамия, индия жана кытай цивилизацияларын бөлүп көрсөтүшөт. Мындан бир нече миң жыл мурда пайда болгон байыркы дарыя цивилизациялары-табыгый шарттар адамдын өнүгүшүнө кандай таасир тийгизгендигинин айкын мисалы. Айыл чарбасы алгачкы цивилизациялардын экономикасынын негизи болгон. Жер иштетүү жана өсүмдүктөрдү өстүрүү шаарлар менен кыштактардын өнүгүшүнө өбөлгө түзгөн. Дал ошондуктан алгачкы мамлекеттер айлана-чөйрөнүн шарттары аграрийлерге көбүрөөк көмөкчү болгон региондордо пайда болгон. Дарыялардын бойлорундагы өрөөндөр ушундай жайлардан болгон. Нилдин бассейининде байыркы египет цивилизациясы, Тигр менен и Евфраттын жээктеринде – шумер, Инд жана Гангдын айлансында – индия, Хуанхэ жана Янцзынын боюнда – кытай цивилизациялары пайда болгон. Түндүк кеңдиктин 20° жана 40° ортосундагы жерлер алардын бешиги болгон.
Мындан бир нече миң жыл мурда ири дарыялардын боюнда алгачкы цивилизациялар пайда болгон. Байыркы Чыгыш байыркы цивилизациялардын бешиги болуп калган. Бул жерлер көп кылымдардан бери жыйноочулар менен аңчыларды, кийинчерээк алгачкы дыйкандарды азыктандырып келди, бирок мезгил өтүп, калк көбөйдү, эмгекти уюштуруу алда канча татаалдашты. Сазды кургатуу, жерлерди сугаруу жана дамбаларды тургузуу боюнча ирригациялык иштер талап кылынды. Дыйкандар өз алдынча ирригациялык системаны уюштура албай калды. Ушунун натыйжасында коңшу жамааттарды бириктирип бир мамлекет куроо зарылчылыгы туулду. Алгачкы мамлекетттердин пайда болушу адамзаттын өнүгүшү үчүн кубаттуу түрткү берди.
-
Байыркы Кытай.
-
Байыркы Египеттеги сугат системасы
-
Байыркы Кытай.
Содержание
Египет – пирамидалар өлкөсү
Египет – бул баарыдан мурда Нил, эбегейсиз улуу дарыя, Африканын түндүк-чыгышын көздөй түштүктөн түндүк тарапка агып жатат. Эки чөлдүн ортосунан өзүнө жол салып, Нил өрөөндү түзүп, өзүн бойлой созулуп жаткан анык оазисти жараткан. Түндүк тарапта Нил салааланып, куймаларды түзүп өзүнчө бир үч бурчтук сыяктанып кетет.
Байыркы Египет коомунда көп баскычтуу сословиелик иерархия өкүм сүргөн. Анын чокусунда чексиз бийлиги бар, кудайдын жандуу жардамчысы, адамдар менен кудайлардын ортосундагы ортомчулук кылган башкаруучу-фараон турган.
Байыркы Египетте социалдык иерархия узак миң жылдыктарда түзүлгөн. Ал коомдогу абалы жана статусу менен, бийликтин бөлүштүрүлүшү, менчиктин, кирешенин, артыкчылыктардын жана башка байлыктардын бөлүштүрүлүшү менен айрымаланган ар түрдүү сословиелердин түзүлгөндүгө билдирет. Социалдык бөлүштүрүүнүн алгачкы түйүлдүктөрү б.э.ч. 4-миң жылдыкта эле бөлүнүп баштаган.
Байыркы Египетти башкарган фараондор жөнүндө
Фараонго чачын көрсөтүүгө болбогондуктан, ал башына белгилүү бир баш кийим кийип жүргөн. Баш кийимдин өзүнүн милдети болгон. Күнүмдүк турмушта фараон кийме чач менен жүргөн. Ысык күндөрү же, диний майрамдардын учурунда- Немес чаар жоолук салынган. Падышалардын жоолугу көк тилкелүү алтындан согулган. Кээде анын үстүнөн таажы кийген. Кабыл алуу учурунда байыркы Египеттин башкаруучусу кош таажы пшент кийген. Мындай таажы Төмөнкү жана Жогорку Египеттин символу болуп саналган. Аскердик жүрүштөрдө фараон ага ыңгайлуу баш кийим-Хепреш кийген. Хепреш алтын боолуу көк таажы болуп эсептелет.
Ушул баш кийимдердин баардыгы жасалма чачтан (парик) тартып, хепрешке чейин фараондун бийлигинин эң башкы атрибуту – жалжагай жакалуу кобра-урей менен кооздолгон. Бул кооздукту алтындан жана күмүштөн куюп, диадемага же алкака бекитип, маңдайынын орто ченине жайгаштырган. Урейден тышкары фараондун бийлигинин башка да символдору болгон.
Кеп сакал фараондун аземдүү кийиминин милдеттүү белгиси болгон. Аны өрүп жана кеп чач менен эки жеринен байлап коюшкан. Фараондун өзүнүн сакалы эреже катары кырылып алынган же болбосо, кыска кыркма сакал түрүндө болгон.
- Эркектер гана фараон боло алышкан. Бирок, байыркы Египеттин тарыхында өлкөнү жыйырма жылгы жакын башкарып, өзүн фараон деп жарыялаган Хатшепсут аттуу аял болгон. Эркек фараондор жана Египеттик кудайлар сакалчан болгондуктан, Хатшепсут да кеп сакал кийип жүргөн.
Фараондор өзгөчө кооздугу жана көркөмдүгү менен айрымаланган сарайларда жашаган. Бул имараттар искусство чыгармалары жана эң жарашыктуу эмерек менен жасалгаланган. Такты иэроглифтер менен кооздолуп, фараондордун кудай менен байланышы туурасында билдирип турган ушул жерде такты коюлган залда фараондун убактысынын көбү өткөн..
Фараондун коомдук, ошондой эле жеке жашоо турмушу бекем жөнгө салынган. Анын жеке иш менен алек болууга мүмкүнчүлүгү болчу эмес, анткени ар кандай аземдерге катышуу жана ырым-жырымдарды жасоо эң маанилүү милдети болуп эсептелген.
Эртең менен анын сарайындагы айрым тандалмалалрдын бир бөлүгү фараондун эртең мененки жуунуп таранганына катышууга татыктуу болушкан. Фараондун эртең мененки процедурасы вельможалардын турмушунда зор мааниге ээ болгон. Эртең менен фараон өзүнө келген маалыматтарды жана отчетторду окуган. Анын андан аркы убактысы элди кабыл алуу жана сот жыйындары менен өткөн.
-
Фараон чет өлкөлүк элчилерден белек кабыл алууда.
-
Фараондор оюн зоокторду жана шаан шөкөт салтанаттарды көп өткөрүшкөн. Чырайлуу бийчилер фараонду жана анын вельможаларынын көңүлүн ачкан.
-
Фараондор аңчылыкты абдан сүйүшкөн
-
Фараон аскердик жүрүштөрдү баштаган
-
Фараондун арабасы жөө жоокерлердин коштоосунда
-
Египет көп согушкан. Согуш аракеттеринин учурунда Египеттин армиясын фараон өзү баштаган. Аскерлер согуштук арабалардан, жөө аскерлерден жана жалданма отряддардан турган. Жүрүштөрдүн учурунда фараон атайын көк түстөгү согуштук таажыны кийген. Фараон Рамсес II жеке тайманбастыгы жана эр жүрөктүүлүгү менен айырмаланып, согуштук ийгиликтүү жүрүштөрдү барынан көп жасаган.
Вельможалар жана жрецтер
Фараондон төмөн анын башкы сановниги, визири (чати) турган, ал админстрациялык аппаратты башкарып, мыйзамдардын аткарылышын көзөмөлдөгөн. Визирге номархтар баш ийген. Алар өзүнчө областарды – номдорду (грекче аталышы) башкарууга коюлган. Номархтар өз облустарындагы өкүлдөр болуп саналуу менен, тартиптин болушуна жана мыйзамдардын сакталышына көз салып, аскердик бөлүктөрдүн түзүлүшүнө жооп беришкен, салык жыйнап, керек учурда коомдук муктаждык үчүн жумушчу күчүн берген, ошондой эле бул жердеги башкы жрецтин-калкалоочунун милдетин аткарып, жана башка тапшырмаларды да орундаган.
Дыйкандардын жана кол өнөрчүлөрдүн жашоо турмушу
Дыйкандар жана кол өнөрчүлөр Байыркы Египет калкынын эң чоң катмарын түзгөн жана вельможаларга баш ийген.
Дыйкандар менен кол өнөрчүлөр өздөрүн гана эмес, ошондой эле фараондун вельможаларын, жазгычтарын, жоокерлерин багып турган. Дыйкандар менен кол өнөрчүлөрдүн тапкан акысынын көпчүлүк бөлүгү мамлекеттин казынасына түшкөн.
Байыркы Египетте дыйкандардын күнү таң аткандан күн батканга чейин созулган. Анын бардык өмүрү Нил менен тыгыз байланышта болгон. Дарыя ташыган учурда Нилдин айланасындагы талаалар менен жерлер гана эмес, ошондой эле алардан обочо турган жерлер да сугарылып, суу жетип турушуна камкордук көрүшкөн. Бул үчүн сугат системасын: дамбалар менен кудуктарды дайыма жакшы кармоо керек эле.
Кол өнөрчүлөр ар түрдүү иш жасаган: ар кандай кездемелерди токуп, чопо идиштерди жасап, алтындан азем буюмдарды чыгарып жана жаман күчтөрдөн, кырсыктан коргой турган тумарларды жасаган, малдын терисинен кийимдерди чыгарып, өндүрүштө иштешкен.
Байыркы Месопотамия
Алгачкы мамлекеттер эң байыркы Шумер калкы тарабынан түзүлгөн. Месопотамия өрөөнүндө илгертен эле семит-малчылар жашаган. Аларды сырттан келген шумерлер түндүккө сүргөн.Шумерлердин өздөрүнүн семиттер менен жакындыгы жок. Ал тургай алардын кайдан келип чыкканы бүгүнкү күнгө чейин белгисиз. Шумерлердин түп мекени да, кайсы тилге кирээри да белгисиз.
Кош дайранын ортосу (Месопотамия) – жазуу түзүлгөн мезгилден тартып, перстер Вавилонду басып алган б.э.ч. 539-жылга чейин 25 кылымга жакын жашаган дүйнөдөгү эң байыркы цивилизация пайда болгон аймак. «Месопотамия» –демек «дарыялардын ортосундагы жер» ( Евфрат менен Тигрдын ортосу) деген сөз.
Шумерлер менен аккаддар – кош дайранын ортосундагы тарыхты баштаган байыркы эки эл. Бул аймакта шаардын бай цивилизациясы өнүккөн жана көптөгөн номдор , шаар мамлекеттер түзүлгөн. Месопотамиянын аймагындагы ири мамлекеттердин ичинен төмөнкүлөрдү бөлүп көрсөтүүгө болот:
«Шумерлер» деп бул эл коңшу урууларды атаган, өздөрүн болсо, «санг-нгига» — «кара баштуулар» деген.
Өздөрүнүн тилин алар адамдар үчүн жарактуу болгон бирден бир «жакшы тил» деп атаган..
Шумер жери эч убакта бирдиктүү мамлекет болгон эмес. Бул жерлер мамлекет-шаарлардын жыйындысы десе жарашат, алардын ар бири өзүнүн мыйзамы, өзүнүн казынасы, өзүнүн башкаруучусу, өзүнүн армиясы менен жашаган..
Байыркы Месопотамиянын эң ири шаарлары
Шумерлердин Урук шаарынын борборунун көрүнүшү. Сүрөтчү Балаж Балогдун археологиялык реконструкциясы. Урук шаары
Ур шаарындагы тепкичтүү храм (Зиккурат). Сүрөтчү Балаж Балогдун археологиялык реконструкциясы.. Урук шаары
Бул шаарларды тили дини жана маданияты бириктирип турган.
XXIII кылымда Аккад жактан барган агрессивдүү чыгыш семит урууларынын кысымы астында Шумер падышачылыгы кулаган . Орто Месопотамиядагы Аккад шаары туруктуу ордосу болгон Саргон өзүн шумердин жана Аккаддын падышасы деп жарыялаган. Ошону менен бирге кыйла өнүккөн шумер маданияты кеңири аймактагы бирдиктүү мамлекеттин жашоо турмушунун негизин түзгөн. Шумерлердин өздөрү бир топ убакыт өткөндөн кийин ал жердеги башка элдер менен аралашып кетип, кийинки мезгилде Месопотомаияда пайда болгон мамлекеттер үчүн маданий база болуп калган.
Вавилон падышалыгы
- Вавилон падышалыгы
Байыркы Ассирия
Байыркы мезгилде Вавилондун түндүк жагында пайда болгон Ассирия б.э.ч. VIII- VII кк. Алдынкы Азиядагы кубаттуу державага айланган. Тигрдын боюнда жайгашкан Ниневия бул мамлекеттин борбору болгон.
Ассирия мамлекети аскердик чоң күчкө ээ болгон. Ассириялык усталар II миң жылдыктын акырында — I миң жылдыктын башында темир кенин казып алууну өздөштүргөн. Эми коло куралдын ордуна темир курал келген. Вавилиния, Сирия, Палестина ассириялыктар тарабынан басылып алынган, Урарту менен Египет талкаланган. Ассириялыктар Азербайжанга да бир нече курдай кирип келген. Бирок, Маннаны моюн сундура алган эмес. Ассириянын борбору Ниневияны «Арстандардын зынданы» деп атаган.
Байыркы Кытайдын көк мелжиген империясы
Кытай императорунун сырткы көрүнүшү жана жашоосу
Кытай императору бир нече кабаттан турган ханьфу көркөм жибек кийим кийишкен.
Жеңинин жазылыгы анын ак сөөк чөйрөдөн экендигин көрсөтүп, 240 см жеткен. Императордун кийиминдеги саймаланган ажыдаарлардын, ай, күндүн жана тоолордун сүрөтү айырмалап турган символдордон турган. Императордун башына бермет жиптерден таажы кийгизилип, Сары түс кудайдын түсү деп эсептелген жана императордун артыкчылыгын билдирген.
Императорлор сарайларда жашаган. Байыркы Кытайда өлкөнү башкаргандар бийлик жүргүзүү укугун кудайлардын өзүнөн алышат деген бекем ишеним болгон. Император «Көктүн уулу» деп аталып, анын бүткүл бийлиги жогортон корголуп турган. Ага ылайык сарайлары да кудайдын уулунун үйүнө ылайык келүүгө тийиш эле.
Императордун сарайы өзгөчө эрежелер боюнча салынган бак дарактардын курчоосунда курулган
- Мурдагы Падышачылыкты бөлүп турган коргонуучу дубалдар бузулган
- Борбордошкон админстрацияны түзгөн
- Бүткүл өлкөнү аралаган үч тилкелүү жол курган;
- Бирдиктүү акча системасын киргизген,
- Бирдиктүү чен өлчөм жана салмак системасын киргизген;
- Иероглиф жазуусун бирдейлештирген;
- Улуу Кытай дубалы залкар курулушун баштаган,
- Янцзы дарыясынын бассейнинде Линцюй каналын курган.
Хань династиясынын мезгилиндеги шаарлар
ДХань династиясынын мезгилинде Байыркы Кытайдагы үйлөрдүн дубалы жыгачтан салынып, ным өтпөс үчүн лак жабыла турган. Кышкысын ным өтпөс кагаз менен жабылган.
Байыркы Кытайдын шаарларында бийикте күзөт мунаралары боло турган. Бай вельможалардын үйүндө өзүнүн бак дарагы болуп, ал жерде анын үй-бүлөсү эс алчу. Бактын ичиндеги бассейнде алтын балыктар сүзүп жүрө турган. Көчөдөгү соодагерлер азык-түлүк сатып, ал эми чиновниктер адилет баанын болушуна көзөмөл кылышкан. Дыйкандар ар түрдүү товарын өткөрүп, чочколору менен каздарын сатканы алып келе турган. Байыркы Кытайдын шаарларында акробаттар өнөрлөрүн көрсөтүп, чиновниктер ар кандай иш-чараларды уюштуруп туруучу. Алардын жогорку даражалуулары ат чегилген арабалар менен жүрө турган, бай адамдарды кээде замбилге салып, көтөрүп жүрүү адатка айланган.
Байыркы Кытайдагы дыйканчылык
Дыйкандар таруу, мөмө жемиш, жаңгак жана жашылча өстүрө турган. Климаты жылуу жана нымдуу келген Янцзынын жээктеринде шалы өстүрүүчү. Үй чарбасында чочко, ит жана тоок өстүрүп келишкен.
- {{center-p|[[file:000311112.jpg|12]}}
-
-
Байыркы Кытайдын дини
Байыркы Кытайдын калкы тигил же бул аймакта ар түрдүү даражада басымдуулук кылган бүтүндөй үч негизги философиялык мектептерге ишенип келишкен. Аларга жогорку таптын адамдары гана эмес, эң жакыр дыйкандар да ишене турган.
Байыркы Кытайдагы философиялык үч мектеп
- конфуцийчилик;
- даосизм;
- буддизм;
Байыркы Индия
Байыркы Индия – дүйнөдөгү эң байыркы жана табышмактуу цивилизациялардын бири. Өзүнүн аталышын Индия ошол өрөөндө өзү жайгашкан Инд дарыясынын аталышынан алган. «Инд» биздин тилге которгондо “дарыя” дегенди билдирет. Узундугу 3180 километрге созулган Инд Тибеттен башталып, Инд-Ганг ойдуңу, Гималай аркылуу агып өтүп, Аравия деңизине куят..
Ганг жана Инд дарыялары агып өткөн асыл өрөөндө байыртан бери Индиянын калкы жашап келди. Чөлдөр менен чытырман токойлорду асыл өрөөндөр бөлө турган. Байыркы Индия түшүмдүү жерлери менен гана эмес, ошондой эле жаныбарлар дүйнөсүнүн байлыгы менен да айырмалануучу. Жапайы табиятка жакын жайгашкандыктан калк табияттын түрдүү кубулуштары менен гана эмес, ошондой эле жырткыч жаныбарлар: кабылан, жолборстор, аюулар менен да тынымсыз күрөшүп келген.
Б.э.ч. үчүнчү миң жылдыкта Инд өрөөнүндө шарттуу түрдө Харапп (байыркы Харап шаарынын атынан)деп аталган өзгөчө маданияты бар кул ээлөөчүлүк мамлекет пайда болгон.
Индиянын байыркы калкы өңү кара, бою жапыз, чачы катуу жана капкара болгон. Бүгүнкү күндө Индиянын түштүгүндө алардын урпактары дравиддер жашайт.
Түндүк Индияда белгисиз белгилер түшүрүлгөн мөөрлөр табылган. Аны байыркы дравид тилиндеги жазуу деп болжолдошко болот. Байыркы цивилизациянын бул сырдуу тили алиге чейин чечмелене элек.
Байыркы индиялыктар мөөрдү таштан ж. б. материалдардан жасаган. Мөөрлөрдүн көпчүлүгүндө жаныбарлар: буйбол, керик, пил, антилопа ж.б. тартылган. Ар бир мөөрдө кыскача жазуу болот. Бул байыркы жазуулар (б.э.ч.III миң жылдыкта) алиге чейин окула элек.
Окумуштуулар чөлдөн шаарлардын урандыларын таап, ал жерден таштан жана кыштан салынган чоң имараттар чыккан. Б. э.ч.III миң жылдыкта 200дөн ашык чоң жана кичине шаарлар болгон
Байыркы Индиянын малчылары жана дыйкандары.
Бул шаарлардын калкы дыйканчылык кылган жана мал баккан.Харап па цивилизациясынын бардык шаарлары так схема боюнча салынган, аларды инфраструктурасы боюнча эң соңку мезгилдеги шаарлар менен салыштырууга болот. Шаар экиге бөлүнөт: төмөнкү шаар жана цитадель. Төмөнкү шаарда турак үй жайгашат, ал эми цитаделде администрациялык, чарбалык, коомдук имараттар жана башкаруучулардын сарайлары жайгашкан.
- Бекем кыштан алар 2-3 кабат үйлөрдү салган. Бул үйлөрдө суу түтүктөрү болгон.Шаардын борборундагы дөбөдө чеп турат. Анын калың дубалдары душмандан жана бул жакта көп учураган суу ташкындарынан коргойт.
Археологдор Хараппа жана Мохенджо-Даро шаарларын казган. Индиянын байыркы шаарларынан сарайлардын, ири дан кампалардын калдыктары табылган. Бул жерде балким Месопотамиядагы алгачкы мамлекеттердегидей эле бийлик – менчик системасы болсо керек. Башкаруучу жердин эң жогорку кожоюну болгон. Ал жерди өзүнүн букараларына пайдаланууга берген. Башкаруудан ажырып калган адам жерден да ажырап кала турган. Коомдук кампалардан бийликтер эгинди түшүм болбой калган жана ачкачылык жылдарында элге бөлүп бере турган. Калган учурда балдарга оюнчукка жарай турган буюмдар табылган.
Б.э.ч. II миң жылдыкта түндүк батыштан Индияга көп сандаган уруулар кирген. Алар өздөрүн арийлербиз деп атаган. Бул сөз байыркы индиялыктардын тилинде «кайрымдуу» дегенди билдирет. Арийлер көчмөн малчылар болушкан. Арийлердин тили санскрит-индоевропалыктардын биздин күндөргө чейин сакталган эң байыркы формасы болгон. Ушул бир тилден кийинки бардык индоевропа тилдери, анын ичинде орус тили чыккан. Индиялыктардын башкы байлыгы – ири бодо мал, ал эми негизги тамагы –сүт азыктары. Кийинчерээк уй индиялыктарда ыйык жаныбарга айланган. Арийлерге жылкылар белгилүү болгон, камбар ата тукуму Индияда ошол эле мезгилде пайда болгон.
Аттарды тез жүрүүгө жана душман менен салгылашууга ыңгайлуу болгон арабаларга чегишкен. Арийлердин уруусунун башында уруу жол башчылары – раджалар турган. Алардын бийлиги карыялар совети менен чектелген..
Экинчи миң жылдыктын акырынан тартып, темир куралдардын таралышы менен Индустар чытырманды тазалап, сазды кургатып, Ганг өрөөнүн өздөштүрө баштайт.
Алар арпа жана шалы айдап, пахта өстүрөт. Жарым көчмөндөр дыйканчылыкка ордун бошотот. Дыйканчылыктын жана кол өнөрчүлүктүн өнүгүшү, ошондой эле баскынчы согуштар арийлерде мүлк жагынан теңсиздиктин пайда болушуна алып келген. Элди тоногон жүрүштөрдү баштаган раджаларда көп байлык топтолгон.
Жоокерлердин жардамы менен алар өз бийлигин чыңдап, аны мураска калтырган. Раджалар менен алардын жоокерлери туткундарды кулга айландырган.
Дыйкандар менен кол өнөрчүлөрдөн алар төлөм жана өзүнө иштеп берүүнү талап кылган. Раджалар бара-бара майда мамлекеттердин падышаларына айланган. Согуш учурунда бул майда мамлекеттер биригип, мындай учурда башкаруучу махараджа («чоң падыша») болуп калган.
Мүлктүк теңсиздик калктын 4 кастага бөлүнүп калышына көмөк көрсөткөн. «Варна» деген сөз түс дегенди билдирет. Бул система байыркы индуисттик адабиятка таянат жана негизги төрт категорияга бөлүнөт, алардын Веда коомунда өз башаттары болот.
Биринчи каста брахмандардан турган . Брахмандар кара жумуш кылган эмес жана кайыр-садагадан түшкөн киреше менен жашаган. Экинчи каста – кшатрия –жоокерлер болушкан. Мамлекеттик башкаруу алардын колунда болгон. Брахмандар менен кшатриянын ортосунда көп учурда бийлик үчүн күрөш жүргөн.
Үчүнчү каста – вайшьялар – ага дыйкандар, малчылар жана соодагерлер кирген. Арийлерге моюн сунган жергиликтүү эл төртүнчү кастаны –шудраны түзгөн. Шудралар кул болгондуктан, эң оор жана ыплас жумушту жасаган. Кулдар бир да кастага кирген эмес.
Кастага таандык болуу мураска калган. Брахмандын баласы брахман болуп төрөлгөн. Шудранын баласы шудра болгон. Касталарды жана касталык теңсиздикти түбөлүк калтыруу үчүн брахмандар мыйзамдарды түзүшкөн. Аларда брахма кудайынын өзү адамдардын ортосунда теңсиздик орноткон деп айтылат. Брахма, жрецтердин айтканына караганда сөзү менен брахмандарды, колу менен – жоокерлерди, буту менен вайштарды, ал эми чаңда жана чылада жүргөн таманы менен шудраларды жараткан. .
Б.э.ч. IV кылымдын акырында Индиянын бүтүндөй Түндүк тарабы жана Түштүк Индиянын бир бөлүгү Чандрагупта падышанын бийлиги астында бириккен. Ал Маурлар династиясынын негиздөөчүсү болгон. Чандрагупта мамлекетинде жана анын жолун жолдоочуларда жөө аскерлерден, атчандардан, аскер арабаларынан жана пилдерден турган күчтүү армиясы болгон. Падыша чиновниктерге жана аскер башчыларга таянып, өлкөнү башкарган.
Маурлар мамлекети Чандрагуптанын небереси – Ашок падышанын тушунда (б.э.ч.273 –236 жж.) абдан гүлдөгөн. Чандрагуптанын басып алуу саясатын улантып, Ашока бир катар коңшу облустардагы өздөрүнүн жерлерине кошулат.
Орто Азия байыркы учурда
Байыркы Орто Азиянын тарыхый өнүгүшүн мезгилдештирүүнү төмөндөгүдөй бөлүүгө болот:
- Б. э.ч. III миң жылдыктын аягынан — б.э.ч. II-I жылдыктар— коло доорунун цивилизациясы;
- Б.э.ч. II-I миң жылдыктан – эрте темир доорунун башталышы жана жергиликтүү таптык коомду (кул ээлөөчүлүк) жана мамлекеттүүлүүктү калыптандыруу;
- Б.э.ч. VI кылым – Орто Азиянын көп бөлүгүн ахемениддердин басып алышы;
- Б.э.ч. IV кылымдын аягы – Александр Македонскийдин басып алуусу жана эллин доорунун башталышы, анын акыры ар түрдүү райондордо ар түрдүү мезгилдерге туура келет (Парфияда – б.э.ч. III кылымдын ортосу, Бактрияда – б.э.ч. 130-ж. ж. б.). Соңку мезгил калыптанган ири державалардын чегинде, биринчи кезекте Парфияда жана Кушан падышачылыгында Орто Азиядагы элдердин маданияты гүлдөп жана жергиликтүү мамлекеттүүлүгү калыптанган мезгил болгон.
- Б.э. IV–V кылымдарында кризис кулач жаят. Муну менен Орто Азиянын тарыхында кул ээлөөчүлүк доор аяктайт жана феодалдык доор башталат.
Орто Азияда байыркы мезгилден тартып эле региондун табигый жана географиялык өзгөчөлүктөрүнө жараша ар түрдүү өсүмдүктөрдүн өз ара тыгыз аракеттенүүс ү башталат. Мындай ар түрдүүлүк Орто (Борбордук) Азиянын тарыхый өнүгүшүнүн башкы өзгөчөлүгү болуп калат. Бул жерде Алдыңкы жана Орто Азиянын салттуу чыгыш маданияты жана грек эллинизими жолугат.
Мында б.э.ч. үчүнчү миң жылдыгында месопотамия жана Хараппа маданияты менен байланышы бар Алтын-Тепе шаар маданияты пайда болот. Алтын-Тепе борборлорунун бири болгон байыркы Бактрия маданияты байыркы Вавилондун замандашы болгон. Кийинчерээк Орто Азия алгач Элламдын, андан соң Ахеменид Персиясынын күчтүү таасирине кабылат. Б.э.ч.I кылымдын орто ченинде индо-иран, бактра жана согда уруулары бир катар жаңы шаарларды, анын ичинде Самаркандды негиздешкен.
Б.э.ч. IV к. Орто Азияга Александр Макендонский келген. Анын келиши менен бир нече Александриялардын курулушу башталган. Александр Македонскийдин империясы бөлүнгөндөн кийин Орто Азия Селевкид мамлекетинин Парфиянын жана Грек-Бактриянын курамына кирген.
Глоссарий
Пайдалуу шилтемелер
class="biblio"|
Библиография
Мектепте колдонгон дептерлер, документтер же паспортсуз жашоону элестетүү кыйын. Ушунун баары жасалган кагаз б.э. I жана II кылымдардын кошулган мезгилинде Кытайда ойлонуп табылган. Кытай Цай Лунь аны жибек куртунун кабыгынан жасаган. Байыркы кагаздын барагы биздин күнгө жеткени таң калтырбайт! Ал ушунчалык бекем болгондуктан ок өткөрбөгөн жеңил чыптамага окшоштурсак болот. Кагаз жасоонун сырын кытайлыктар 800 жыл бою энчисинен чыгарбай жашырып келген.
Бүгүнкү күндө арабызда аны жебеген адам табылабы? Медициналык мүнөздөгү каршы көрсөткүчү барларга гана жакпаса керек. Ушул балмуздактын өзүн Кытайда ойлоп табышкан. Анын алгачкы рецепти: кар кошулган сүт болгон. Бардыгы ушунчалык жөпжөнөкөй. Аны Европага дагы бир шумдук менен кошо Марко Поло алып келген...
1292-жылы даңазалуу саякатчы табышмактуу жаңы өлкөдөн алып келген экинчи бир шумдук бул-кесме. Италиялыктардын спагеттиси, түтүк кесмелери, тооктун сорпосуна кошулгандагысы – ушунун бардыгы качандыр бир убакта Кытайда ойлонулуп табылган, аны узак сактоого болот, арзан жана даамдуу. Сакталып калган эң байыркы кесмеге төрт миң жыл болуптур. Ал биздин күндөргө чейин жеткени кокусунан, анткени, чопо идишти топурак жел чыгарбай басып калган. Кытайдын өзүндө кесме- узак жашоонун жана күчтүн символу, андыктан аны тойлордо жана жаңы жылдарда коюшат.
…тиричиликте кадырэсе керектүү нерсе. Ал Кытайда ойлоп табылгандан кийин узак мезгил бою даарат кагазды колдонууга императордун үй-бүлөөсүнө гана уруксат берилген. Даарат кагаз биринчи жолу тарыхый булактарда 589-жылы эске салынган, ошентип XIX кылымдын орто ченинде Чжензян провинциясында гана бир жылдын ичинде 10 миллион куту даарат кагаз чыгарылган.
…аны чынында эле кытайлар ойлоп тапкан. Ал эми император Хуан Динин аялы чай ичип жатканда анын чынысына жибек курт келип түшкөнү – жөнөкөй уламыш. Ушул уламышка ылайык суунун ичинен жибек курту ичке жипке айланат, аны кантип колдонууну акылдуу аял ойлоп табат. Чынында эле жибек куртун жибек жипке айландыруу жөнөкөй иш эмес. Ал эми жибекти болсо, Хуан Ди башкарганга чейин эле кыйла мурда ойлоп табышкан. Б.э.ч.3630-жылы жибек болгон.
Кытайлыктар тамакты таяк менен гана жейт деп ойлосоңор керек? Андай эмес экен! 2400-жылы көмүлгөн мүрзөлөрдөн археологдор сөөктөн жасалган аш айрыларды табышкан. Алар Кытайда ойлонуп табылган. Таякча менен тамак жеген орто кылымдарда гана башталган. Көнүп алса, аны алда канча ыңгайлуу деп көпчүлүк эсептешет.
Тиш жууганды биринчи болуп египеттиктер баштаган.Дарактын сабагын алдын ала чайнап тиш жуугуч жасашкан. Бүгүнкү биз колдонуп жүргөн кыл тиш жуугуч ушу бүгүнкүдөй түрүндө Кытайда пайда болгон. Анын тазалай турган бети өтө катуу кылдан жасалган. Ага бамбуктан сап жасап, тишти эч кандай кошумча каражаты жок эле тазалашкан. Бул ойлоп табуу 1498-жылы жасалды деп жүрөбүз, чынында анын абдан коркунучтуу экендигин эми билдик. Ошол мезгилдеги кытайлыктардын тишиндеги издер тиш тазалагычты колдонуунун натыйжасы экенин археологдор кийин барып билишкен..
Биз муну күн сайын көп жолу пайдаланабыз го, же андай эмеспи? Аны да Кытайда ойлоп табышкан! Силер соода кербендери тынымсыз өтүп турган Улуу Жибек Жолу жөнүндө уксаңар керек. Алгач соодагерлер бири-бирине соода дүмүрчөктөрүн (квитанция) жазып беришкен, анткени дүңүнөн соода бүтүмдөрүн жасоо үчүн көп сандагы жез акчаны ташып жүрүүгө туура келген. Бара бара мамлекет кыйын абалга кабылган: жездин жетишсиздиги байкалып, көп шахталар байып, жабыла баштаган. Тыйын чыгарган жердин ишин жеңилдетүү жана тартыштыкты жоюу үчүн соодагерлердин ийгиликтүү тажырыйбасын колдонууга туура келген. 16 банк кагаз акча басып чыгарууга укуктуу болгон. Кийинчерээк банктарга бул ишти жасоого тыюу салынып, бирдиктүү мамлекеттик орган түзүлгөн. Акчаны болсо, мамлекеттик деңгээлде алтын, күмүш менен камсыз кыла башташкан.
"Камо грядеши" — Белгилүү поляк жазуучусу Генрик Сенкевичтин (1846-1916) эң мыкты тарыхый романдарынын бири. Романдын окуясы Нерон башкарган соңку төрт жылдын ичинде (б.э. 64 - 68 жж.) өнүгүп, окурманга Рим жана дүйнө тарыхындагы эң кызыктуу учурларды ачып берет.
"Таис Афинская" романы — Александр Македонскийдин эбегейсиз басып алууларынын доору жана эр жүрөк жана тайманбас адамдын өмүрүндөгү таң калаарлык окуялардын тарыхы...
Бул китеп кулдардын тарыхтагы эң чоң көтөрүлүшү жөнүндө; анын кол башчысы, кара күчү жана кайраты эбегейсиз адам; анын эң бир кызык окуялуу сүйүүсү жөнүндө; достук жана чыккынчылык жөнүндө; жеңиштин кубанычы жана жеңилүүнүн ызасы жөнүндө улуу баян.
Поляк гана эмес, ошондой эле дүйнөлүк тарыхый романдардын ичинен эң даңкы чыккан романдардын бири. Азыр да Европадагы тарыхый блокбастердин эталондорунун бири болуп эсептелген ушундай деп аталган даңазалүү фильмдин негизине алынган китеп. Эң күчтүү жрецтердин бийлигине каршы турууга камырабастан аракет жасаган жана бул күрөштө кайгылуу катуу соккуга дуушар болгон жаш фараон Рамзес тууралуу баян.
XIX кылымдагы эң көрүнүктүү француз жазуучусу Гюстав Флобердин белгилүү тарыхый романы байыркы Римдин Карфаген менен күрөшү жөнүндө баяндайт.
Клавдий тестиер кезинде атасынан ажыраган. Балалыгы жана өспүрүм курагы оору менен өткөн. Ошондон улам, акыл эси жана дене бою алсыз деп эсептешкен. Айланасындагылар аны кандайдыр бир коомдук же жеке ишке жарабайт деп ойлогон. Ал тургай апасы да андан түңүлүп, кутула тажаган. Бирок, ушундай өспүрүмдөн Рим императору чыккан, Клавдий бийлик жоопкерчилигин өз мойнуна алып, державанын чегин кеңейткен. Ал ушунчалык акылман башкаруу жүргүзгөндүктөн, Юлиев-Клавдиевдердин тукумунан чыккан бул эң соңку азамат Кудай колдогон адам деп аталган.
Он эки цезардын өмүрү - европа маданиятына байкалаарлык таасир тийгизген Рим тарыхына жан адабиятына коюлган эстелик. Светоний тыш кейпин, жүрүш-турушун, саламаттыгын, кийимин сүрөттөдөн тартып, ал мезгилдеги эң маанилүү саясий окуяларга катышуусуна чейинки баяндоолор менен он эки императордун таржымалын чагылдырган.
Англис жазуучусу Эдвард Булвер-Литтондун эң белгилүү романы Карл Брюлловдун “Помпейдин соңку күнү” деп аталган белгилүү сүрөтүнүн жана бул байыркы кыйраган шаарга баруудан алган таасирден улам жазылган. Тагдырлардын жана окуялардын жуурулушу: Афиналык улан Главканын жана Грек кызы Ионанын сүйүүсү, сокур күң Мидиянын, кекчил башкы жрец Ар-бактын тарыхы. Сырдуу киши өлтүрүүлөрдүн сериясы жана эң сонун шаарды жок кылган өтө коркунучтуу кыйроо; классикти окуудан алган таасирлер десек болот;
Христ төрөлгөнгө чейинки биринчи кылым. Сенектик доорун баштан өткөргөн Рим республикасынын жашоо турмушунун соңку он жылдыгы. Республиканын түштүк чек арасында жарандык согуш жүрүп жатат. Бузукулукка жана коррупцияга баткан түндүктө Римге варварлардын үйүр-тобу коркунуч келтирүудө. Римдеги Биринчи Адамдын акылы жана кайраты гана мамлекетти өлүмдөн алып калууга жөндөмдүү. Бирок, Римдеги Биринчи Адам болуу үчүн ата-мекендин жыргалчылыгына улуу иштерди гана жасабастан, ошондой эле чыккынчылыктын жана кандын жолу менен да өтүү керек.
Силердин алдыңардагы ЕГИПЕТТИК БАЛАНЫН БИР КҮНҮ тарыхый повестинде, байыркы эң чоң кул ээлөөчүлүк мамлекеттеринин бири болгон Египетте, андан көп кылым мурда адамдар кандай жашагандыгы жөнүндө баяндалат.
Повестте баяндалган окуялар мындан үч миң жылга жакын мурун фараон Рамсес III башкарып турган учурда болуп өткөн.
Урук, Ассур, Ларса, Сузы, Алеппо, Мари, Вавилон – биздин эрага чейинки 4-3 миң жылдыкта байыркы Месопотамияда Тигр жана Евфрат дарыяларынын ортосундагы аймакта мамлекет-шаарлар пайда болгон. Бул шаарлардын эң белгилүүсү Вавилон. Ал эми анын эң кубаттуу башкаруучусу-Хамураппи падыша. Советтик тарыхчы Ревекка Ионовна Рубинштейн Хаммураппи доорунда жашаган эки бала: кичинекей кул Залилум жана бай купец Наби-Синдин уулу жөнүндө тарыхты жазган."Чопо конверт" повестинин аркасында окурман бул мезгилде Вавилон кандай болгондугун, анын эли-купецтер, жрецтер, жоокерлер, жакыр дыйкандар кандай жашагандыгын, Вавилондун мектептеринде балдарды эмнеге окуткандыгын жана Хаммураппинин Мыйзамдары боюнча кул кантип эркин адам боло ала тургандыгын бил алат.
Бул повестинде белгилүү жазуучу К.М.Моисеева мындан дээрлик эки миң жети жүз жыл мурда Армения жана Закавказье жеринде жашаган адамдар жөнүндө баяндаган. Таланттуу таш кескич Габбу өмүрүн тобокелге салып, Ассириялыктардын өкүм падышасы Асархаддон Урартуга каршы даярдап жаткан жүрүш жөнүндө билдирүү үчүн Ассириялык кулчулуктан туулуп өскөн жерине качат...
Василий Ян 4.173 90 окурман 6 рецензия 3 шилтеме В.Яндын «Финикий кемеси» тарыхый повесттер жыйнагында сунушталган.
Любовь Воронкова "Мессен согуштары" - көптөгөн балдар китептеринин жана тарыхый романдардын автору Любовь Федоровна Воронкованын китебинде биздин эрага чейинки VIII-V" кылымдарда кичинекей эллин өлкөсү Мессения өз эркиндигин каармандык менен кандайча коргогондугу жөнүндө баяндайт.
Мындан эки жарым миң жыл мурун балдар биздин бүгүнү өспүрүмдөр сыяктуу эле кызыктуу окуяларды өтө жакшы көрүшкөн. Бирок, биздин эрага чейин V кылымда, грек-перс согуштарынын доорунда байыркы Афинада жашаган күңдүн уулу Алкаменге ошондой кызык окуялар керек болчу, анткени ал эрдик жасагысы жана эркиндикке чыккысы келген. Алкамен ыйык жылаанды уурдап кетүүгө аракет жасайт, театрда чоң актердун оордуна чыгат, кутумчулуктун бетин ачат, варварлар менен салгылашат, акыры душмандардын лагерине билинбей кирип, Саламиндин тушунда эң чоң деңиз салгылашуусуна катышат. Достору – Мика деген кыз жана кызыктуу чал Мнесилох жанында болот.
Грек-перс согушунун тарыхын Р. И. Рубинштейн балдар үчүн башкача формада ачып берген. Айрым аңгемелер жалпы тема менен гана эмес, ошондой эле “тарыхтын атасы”- Геродоттун цитаталары менен да бириктирилген. Байыркы Грециянын жана анын айбаттуу душманы Персиянын мамилеси жыйынтыкта үзүл-кесил эмес, мүмкүн болушунча толук жана жандуу чагылдырылган.
