География: Түштүк Америка
Версия от 08:05, 22 октября 2018; Admine2 (обсуждение | вклад)
Дүйнөдө Түштүк Американы жашыл материк деп айтышат. Түштүк Америка - бул рекорддордун материги. Силерге анын географиялык абалы, изилдөө тарыхы, жаратылышы, материктин рекорддору жѳнүндѳ маалымат берилет. Андан сырткары, силер кошумча маалыматтарды аласыңар, суроолорго жана тесттик тапшырмаларга жооп бересиңер.
Түштүк Америка Жердин батыш жарым шарында жайгашкан эки материктин бири болуп саналат. Атлантика жана Тынч океандарынын суулары менен курчалып турат. Материктин жээктеринин көрүнүшү Гондвананын башка сыныктары сыяктуу эле эң жѳнѳкѳй: аралдары, жарым аралдары аз. Оттуу Жер архипелагы гана материктин түштүгүндө жайгашкан. 18,3 млн. км² аянты боюнча материк төртүнчү орунда. Материкти изилдөөдө Х.Колумб, А.Виспучи, А.Гумбольттун салымдары чоң.
Түштүк Америка эң жаан чачындуу материк, себеби анын көпчүлүк бөлүгү океандардан нымдуу абалар келген экватордук кеңдиктерде жатат. Материкте Жер шарынын эң нымдуу жери жайгашкан. Анды тоосунун батыш тарабында, алардын түндүгүндѳгү бүткѳнүнѳ жакын жыл бою жааган жаан жер бетин 15 метрге чейин каптап кетмек. Ушул жерге жакын Атакама чөлү жайгашкан. Бул Жер бетиндеги эң кургак жер: анда бир да тамчы жаан жаабайт. Материк экватордук, субэкватордук, тропиктик, субтропиктик жана мелүүн алкактарда жайгашкан.
Амазонка дарыясы
Амазонка суу өсүмдүгү
Түштүк Американын аймагында Жердин эң чоң дарыясы - Амазонка агат. Ал кѳл бассейни аянты боюнча Австралияга барабар. Түштүк Америкадагы маанилүү дарыя системалары Aмазонка, Oриноко жана Парана болуп эсептелинет, алардын жалпы бассейни 9.583.000 км² түзѳт (Түштүк Американын аянты 17.850.568 км²). Түштүк Америкада дүйнөдөгү эң бийик шаркыратма – Анхель жайгашкан. Материкте абдан кубаттуу шаркыратма - Игуасу дагы жайгашкан.
Содержание
Географиялык абалы жана изилдөө тарыхы
Материктин географиялык абалынын өзгөчөлүгү
Түштүк Америка үч бурчтук формага ээ, анын негизи экватордук алкакта жайгашкан, ал эми бийиктиктери түштүк уюлду көздөй багытталган. Материк экватор менен анын түндүк бѳлүгүндѳ кесип өтөт. Түштүк Американы түштүк тропик дагы кесип өтөт. Континенттин аянтынын көпчүлүк бѳлүгү дал ушул параллелдердин ортосунда жайгашкан. Ошондуктан материк жыл ичинде көп сандагы күн радиациясын алат.
Генуэзиялык деңиз сүзүүчүсү Кристобаль Коломбо, испан королунун алдында кызмат кылып, Христофор Колумб деген ат менен тарыхта калган. Эгерде Жер шар формасында болсо, анда батышка сүзүү менен, байлыктардын жана кенчтердин жомоктогудай жери болгон Индия же Кытайга сүзүп барса болот деп божомолдогон. 1492-жылы Христофор Колумбдун экспедициясы Антиль аралдарына жеткен. Ошентип, экинчи жолу Жаңы Дүйнөгө жол ачылган.
ХV кылымдын аягында флоренциялык саякатчы Америго Веспуччи Колумб тарабынан ачылган жерлердин жаратылышын кылдат изилдеген. Бул жерлер Евразиянын бир бөлүгү эмес, жаңы материк болуп эсептелет деген жыйынтыкка келген. Кийин бул материкти Америгия же Америка деп атоону сунушташкан. Мына ошентип, континенттин үчүнчү жана акыркы ачылышы болгон.
Материктин жаратылышын изилдөөдө немец географы жана табият таануучу Александр Гумбольддун ролу чоң, ал 1799-1804 - жылдары Борбордук жана Түштүк Америка боюнча саякаттаган. ХIХ кылымда материктин кээ бир аймактарынын тереңирээк изилдениши башталган. 1821-1828 - жылдары Григорий Иванович Лангсдорф жетектеген орустардын экспедициясы Бразилиянын ички аймактарын изилдеген. Амазонка ойдуңунун геологиялык түзүлүшү, климаты, өсүмдүктѳрү жана жаныбарлары жѳнүндѳ баалуу маалыматтарды англиялык саякатчы Генри Бейтс 1848-1859 - жылдары экспедиция мезгилинде чогулткан.
Түштүк Американы ачуу жана изилдөө тарыхы
Түштүк Американын жаратылышы
Түштүк Америка — кѳлѳмү боюнча тѳртүнчү материк, ал түштүк жарым шарда жайгашкан. Ѳсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын өзгөчөлүгүн беш климаттык алкак аныктайт: экватордук, субэкватордук, тропиктик, субтропиктик жана мелүүн, материктин көпчүлүк бөлүгү жылуу климат менен айырмаланат. Өсүмдүк жана жаныбарлар дүйнѳсү абдан бай, кѳпчүлүк түрлѳр ушул жерде гана кездешет. Түштүк Америка - бардыгынын рекордсмени.
Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнө абдан бай, айрым түрлөрү ушул аймакта гана кездешет. Түштүк Америка-көп жагынан рекорддорго ээ.
Рельеф
Материктин рельефи шарттуу түрдө 2 зонага бөлсѳ болот - бул чыгыш бөлүгүндѳ жалпак түздүк жана батышта тоолуу бөлүгү. Анды тоосу Түндүк Американын – Кордильер тоо массивинин уландысы болуп эсептелинет. Бул биздин планетадагы эң узун тоо чынжырчасы.
Түштүк Американын өсүмдүктөр дүйнөсү
Түштүк Американын өсүмдүктөр дүйнѳсү материктин башкы байлыгына кирет. Бардыгыбызга белгилүү болгон өсүмдүктөр помидор, картошка, жүгөрү, шоколад багы, каучук багы дал ушул жерден ачылган. Материктин түндүк бөлүгүндөгү нымдуу тропикалык токойлор түрлѳрдүн байлыгы менен таң калтырат жана бүгүнкү күндө окумуштуулар өсүмдүктөрдүн жаңы түрлөрүн ачууну улантууда.
Токой абдан жыш болгондуктан, ал боюнча аралап жүрүү абдан татаал, кыймылдар жана лианалар кыйынчылыктарды жаратат. Тропикалык токой үчүн мүнөздүү өсүмдүк болуп сейба эсептелинет. Материктин ушул бѳлүгүндѳгү токойдун бийиктиги 100 метрге чейин жетип жана 12 деңгээлге бөлүнүшү мүмкүн!
Сельвадан түштүктө, өткөөл-нымдуу токойлор жана саванналар жайгашкан, ал жерде квебрахо багы ѳсѳт. Ал абдан катуу жана абдан оор жыгачы, баалуу жана кымбат сырьёсу менен атактуу. Саваннада анча чоң эмес токойлор чөптүү бадалдар, калың дан ѳсүмдүктѳрү, бадалдар, катуу чѳптѳр менен алмашат.
Андан түштүгүрөөк пампастар жайгашкан-түштүк америкалык талаалар. Бул жерден Евразия үчүн дагы мүнөздүү чөптөрдүн кѳп түрүн кездештирсе болот: канат чөп, сакалчан.
Өткөөл-нымдуу токой
Пампасы
Материктин түштүгү - бул чөлдѳр, ал жакта климат өтө катаал болгондуктан өсүмдүктөр дагы азыраак.
Түштүк Американын жаныбарлар дүйнөсү
Жаныбарлар дүйнѳсү өсүмдүктөр сыяктуу эле чоң байлыгы менен айырмаланат, көптѳгѳн түрлөрү дагы деле баяндалган эмес жана квалификацияланган эмес. Эң бай аймак - амазонкалык сельва.
Бизондор
Көк-аяктуу йогой
Окумуштуулардын эсептөөсү боюнча сельвада сүт эмүүчүлөрдүн 125 түрү, канаттуулардын 400 түрлѳрү жана аныктала элек курт-кумурскалардын жана омурткалуулардын түрлөрү жашайт. Амазонканын суу дүйнөсү дагы абдан бай, алардын эң белгилүүсү - пиранья жырткыч балыгы. Башка белгилүү жырткычтар - крокодилдер жана каймандар.
Түштүк Американын саванналары дагы бай фаунасы менен айырмаланат. Бул жерде укмуштуу жаныбарлар, пластинка менен капталган "броненосецтер" жүрүшѳт. Ушул жерде гана кездештирген башка жаныбарлар - муравьеддер, нанду-төө куштар, көз айнектүү аюу, пума, кинкажу.
Бул материктин пампастарында бугу жана ламалар кездешишет, алар ачык мейкиндиктерде жашашат жана алар бул жерден жеген чөптѳрдү таба алышат. Андыда ѳзүнүн өзгөчө жашоочулары бар - ламалар жана альпактар, алардын жүндүү терилери аларды бийик тоолордун суугунан сактайт.
Броненосец
Ламалар
Таштуу топурактарда катуу жалбырактар жана бадал өсүмдүктөр гана ѳскѳн Патагониянын чөлдөрүндө майда жаныбарлар, курт-кумурскалар, кемирүүчүлөрдүн ар түрдүү түрлѳрү жашашат.
Түштүк Америкага Тынч океандык Галапогос аралдары кирет, ал жерде эң чоң укмуштуу таш бакалардын үй-бүлѳлѳрүнүн ѳкүлдѳрү кездешет.
Түштүк Американын чарбасы жана экологиясы
Калктын негизги массасы жана чарбанын негизги тармактары салыштырмалуу чектелген аймактарда жайгашкан: Түштүк Американын жээк жактарында же болбосо Колумбиянын тоолуу ички аймактарында.
Заманбап экономиканын экспорттук сектору - бул, эң алгач, кен казуу ѳнѳр - жайы, түстүү металлургия, ѳндүрүш, айыл-чарбалык продуктыларды биринчи иштетүү жана өндүрүү. Түштүк Американын дүйнөлүк чарбада адистигин чагылдырган товарлар болуп нефть, темир кени, бокситтер, кант, банан, кофе (анын ичинде эригени), какао, пахта, жүн, тропикалык тектеги бактар.
Ошондуктан негизги автомобиль жана темир жолдору, ошондой эле айыл - чарбасы жана ѳндүрүштүн сырьёлук тармактарынын өнүгүү райондорундагы куур түтүктөрү портторго алып келет. Алардан жүктөр АКШга, Батыш Европага жана Японияга ташылат. Өнүккөн мамлекеттерге аймактын товардык айлануусунун 80% чейинкиси туура келет.
Кайра иштетүүчү өндүрүш эң алгач, калктын саны тез кѳбѳйүүдѳн өскѳн ички рыноктогу керектөөнү канааттандырууга багытталган. Ал абдан чоң территориялык кѳңүл буруу (концентрация) менен мүнөздөлѳт: анын 90% кубаттуулугу 50 гѳ жакын латынамерикалык шаарларда топтолгон, анын ичинен 35% 3 ири шаардык агломерацияларда - Сан-Пауло (Бразилия), Буэнос-Айрес (Аргентина), Мехико (Мексика).
Экологиялык көйгөйлөр
Азыркы кылымдын ортосуна чейин Амазониянын дайыма көгөрүп туруучу токойлоруна эч кандай коркунуч жок болчудай кѳрүнчү. Бирок, трансамазонка магистралынын курулушу адамдардын экватордук токойлорунун тереңине баруу мүмкүнчүлүгүнѳ алып келди. Ошону менен жыгач даярдоонун кѳлѳмү кеңейди жана амазонка токойлорунун үстүнѳ жок болуп кетүү коркунучу пайда болду.
Тропикалык дыйканчылык өнүгө баштады, аны менен экосистеманын биринчи абалы талкаланды. Экватордук жана тропикалык кеңдиктерде кофе, какао, банан, ананас, кант тростниги жана башка өсүмдүктөр өстүрүлө баштады.
Пайдалуу кендерди казып алуучу жерлерде дагы жаратылыш комплекстери абдан өзгөрүлгөн. Пайдалуу кендерди ачык жол менен казып алууда карьерлердин кеңдиги бир нече километр түзүшү мүмкүн. Өнөр жайлуу борборлор Сан-Паулу жана Буэнос-Айрес материктин бирден бир булганган шаарлары.
Материктин негизги экологиялык кѳйгѳйү – Трансамазондук магистрал курулушу жана баалуу бактардын тукумун жырткычтык жолу менен кыйылышына байланыштуу нымдуу экватордук токойлордун аянтынын кыскарышы. Экватордук токойлордун азайышы материк үчүн гана эмес бардык планета үчүн да терс таасирин бериши мүмкүн.
Түштүк Американын элдери жана ѳлкѳлѳрү
Түштүк Американын калкы
Түштүк Американын калкын этникалык курамы боюнча үч категорияга бөлсѳ болот: актар, метистер жана индеецтер. Метистер Парагвай, Венесуэла, Эквадор жана Колумбия мамлекеттеринде үстѳмдүк кылышат. Аргентина, Бразилия, Уругвай жана Чилинин жашоочулары теги европалыктарга тиешелүү.
Боливия жана Перу мамлекеттеринде аборигендердин тукумдары - этникалык индеецтер жашашат. ХIХ кылымдын башында Түштүк Америка мамлекеттерин Европадан келген мигранттардын толкуну басып калган.
Азыркы күндө Түштүк Американын ар бир бешинчи жашоочусу испаниялыктардын жана италиялыктардын түздөн түз тукумдары болуп эсептелишет. Калктын дээрлик көпчүлүгү христиан (католизм,протекционизм агымдары) динин тутушат.
Түштүк Америка мамлекеттериндеги урбанизациянын бийик деңгээли жумушчу орундарынын реалдуу санына дал келбейт. Бул кээ бир мамлекеттерде кылмыштуулуктун көбөйүшүнө алып келүүдө. Түштүк Америкадагы калп урбанизациянын ачык мисалы болуп Бразилиядагы урбанизация эсептелинет.
Материктин ѳлкѳлѳрү
Түштүк Америка он беш мамлекеттен турат, алар тикеден тике континентте ошондой эле ага жакын жайгашкан территориялык аймактарда жайгашкан.
Түштүк Америка ѳлкѳлѳрү: Гватемала, Бразилия, Боливия, Уругвай, Тринидад жана Тобаго, Коста-Рика, Парагвай, Перу, Уругвай, Чили, Бразилия, Эквадор, Аргентина, Венесуэла.
Түштүк Американын мамлекеттери өнүгүп келе жаткан мамлекеттердин катарына кирет. Ар бир ѳлкѳ бай жаратылыш ресурстарына, илимий жана адамдык дараметке ээ.
Түштүк Америкалык мамлекеттердин негизги экономикалык ѳнѳктѳштѳрү: АКШ, Кытай, Улуу Британия жана Германия. Түштүк Американын ири шаарлары болуп: Рио-де-Жанейро (6 млн.), Сан- Пауло (11 млн.), Буэнос-Айрес (3 млн.), Лима (7 млн.), Каракас (3 млн.) эсептелинет.
Сөздүк
- Амазо́нка (исп. жана порт. Amazonas) — Түштүк Америкадагы дарыя. Мараньон жана Укаяланын кошулушунан пайда болот. Узундугу Мараньон кѳлүнүн куймасы менен — 6992,06 км, Апачет кѳлүнүн куймасынын башатынан - 7000 кмге жакын, Укаяли куймасынын башатынан 7000 кмден жогору. Амазонка өзүнүн узун куймалары менен эң узун Нил дарыясы менен бирге дүйнѳдѳгү эң узун суу агызгыч деген макамга талап кылышат, ошондой эле дүйнөдөгү бассейн жана толук суу аянты боюнча эң ириси болуп эсептелет.
- Анд – кургактыктагы 9 000 кмден кѳп созулган эң узун тоо системасы. “Анта” - бал тоолор. Түштүк Американын эң бийик чекити Андагы Аконкагуа (6960 метр).
- Атака́ма чөлү (исп. Desierto de Atacama) — Түштүк Американын батыш жээгиндеги Чилинин территориясында ( 22° жана27° т. к.аралыгында) жайгашкан чѳл. Экинчи тынч океандык согушуна чейин (1879 -1883) Боливияга караган. Аянты — 105 000 км².
- Марака́йбо — Венесуэладагы ири туздуу көл (географиялык жактан булуң гана болуп эсептелген). Батышында Сьерра-де-Периха жана түштүгүндө жана чыгышында Кордильера-де-Мерида ойдуңдун ортосунда тоо аралык тектоникалык чуңкурда жайгашкан.
- Титика́ка (исп. Titicaca, кечуа Titiqaqa, айм. Titiqaqa) —таза суунун запасы боюнча эң чоң Түштүк Америкадагы көл жана аянты боюнча Түштүк Америкада экинчи орунда (Маракайбо көлүнөн кийин, кээде аны деңиздик булуң катары эсептешкен), дүйнѳдѳгү бийик кеме жүрүүчү көл. Борбордук Анды кырка тоосунда Альтиплано бөксө тоосунда, Перу жана Боливиянын чек арасында жайгашкан. Пуно - батыш жээгиндеги ири шаар; 19 км аралыкта Тиуанако шаары жайгашкан. Көлдүн жана аралдардын айланасында аймар жана кечуа элдери отурукташкан. Калктын бир бѳлүгү сүзүп жүрүүчү Урос (Uros) тростник аралдарында жашайт.
Пайдалуу шилтелмелер:
Адабияттар:
- Скромницкий А., Талах В. Энциклопедия доколумбовой Америки. Часть 1. Южная Америка. Том 2. Источники XVI-XVII веков по истории Южной Америки: Хроники. Документы.. www.kuprienko.info (А. Скромницкий) (11 февраля 2012). Проверено 11 марта 2012.Архивировано 26 мая 2012 года.
- История древней Центральной и Южной Америки http://www.tula.net/tgpu/resources/history/lec3.html
- ЭНЦИКЛОПЕДИЯ КРУГОСВЕТ: Александр Гумбольдт http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/biologiya/GUMBOLDT_ALEKSANDR.html
- Би-би-си - В мире - В Южной Америке появится региональный парламент http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_7677000/7677446.stm
Анхель – дүйнөдөгү эң ири шаркыратма. Түштүк Американын Венесуэла мамлекетинде жайгашкан. Анын бийиктиги 1000 метр. Бул жаратылыштын керемети, ал адам бара албаган аймакта жана аны ар бир эле адам көрө албайт.
Мачу-Пикчу – бул эң байыркылардын бийик тоолуу шаары. Ал индеялык тукумдары Анды тоосунда Перуга салган. Мачу-Пикчу - азыркы мезгилдеги дүйнөдөгү бирден бир кооз,таң калтырган аймактардын бири.
Түштүк Америкалык Венесуэла мамлекети европалык шаар Венециянын атынан коюлганын билесиңерби? Флоренциялык саякатчы Америго Веспуччи Венесуэланын курулуш принципин карап чыгып (каналдардын системасын, үйлөрдүн сууда курулушун) Венеция менен окшоштурган. Ушундан улам Түштүк Американын бир мамлекетинин аталышы келип чыккан.
Материктин чыгышында,
Тоодон дарыя агат.
Андай толтура эч жерде жок,
Енисейдин он экиси бар.
