География: Океандар
Версия от 08:06, 22 октября 2018; Admine2 (обсуждение | вклад)
Силер Дүйнөлүк океан менен таанышасыңар, ал гидросферанын негизги бөлүгү болуп эсептелет, үзгүлтүксүз, бирок Жердин толук эмес суу кабыгы, материктер жана аралдар курчалган жана туздуулук курамынын жалпылыгы менен айырмаланат. Географиялык абалы, изилдөө тарыхы, жаратылышы, ресурстары жана аларды пайдалануудагы кѳйгѳйлѳрү боюнча маалыматтар берилген.
Континенттер жана чоң архипелагдар дүйнөлүк океанды төрт чоң бөлүккө бөлөт (океандар):
Атлантика океаны
Инд океаны
Тынч океаны
Түндүк Муз океаны
Айрым убактарда алардан Түштүк океан дагы бөлүнѳт
Содержание
Географиялык абалы жана изилдөө тарыхы
Океандардын биринчи изилдөөчүлөрү деңиз сүзүүчүлөрү болушкан. Географиялык ачылыштардын доорунда континенттердин, океандардын жана аралдардын сүрѳттѳлүшү изилденген. Фернанд Магелландын ( 1519 – 1522) саякаты жана Джеймс Куктун (1768—1780) кийинки экспедициясы европалыктарга биздин планетанын материктерин курчаган зор суу мейкиндиктери тууралуу маалыматтарды алууга жана континеттердин сүрѳттѳлүшүн жалпы жонунан аныктоого мүмкүнчүлүк берди. Дүйнөнүн биринчи карталары түзүлгөн. ХVII жана ХVIII кылымдарда жээк сызыктарынын сүрѳттѳлүшү такталган жана дүйнөнүн картасы азыркы абалга ээ болгон.
Бирок океандардын тереңдиктери абдан начар изилденген. ХVII кылымдын ортосунда нидерландиялык географ Бернхард Варен Жердин суу мейкиндигине карата “Дүйнөлүк океан” деген терминди колдонууну сунуштаган.
1872-жылдын 22-декабрында англиялык Портсмут портунан биринчи океанологиялык экспедицияга катышуу үчүн атайын жабдылган “Челенджер” аттуу парустук-буу менен аракеттенген кеме чыккан.
Орусиялык жана советтик географ, океанограф, картограф Юлий Михайлович Шокальский (1856-1940) ХХ кылымдын башында Дүйнөлүк океандын заманбап концепциясын түзгөн. Ал биринчилерден болуп бардык - Инд, Атлантикалык, Түндүк Муз, Тынч океандарды - Дүйнөлүк океандын бөлүгү деп эсептѳѳ менен, “Дүйнөлүк океан” деген түшүнүктү илимге киргизген.
ХХ кылымдын экинчи жарымында океандардын тереңдиктерин активдүү изилдөөсү башталган. Эхолокациялык усул аркылуу океандардын тереңдиктеринин так карталары түзүлгөн, океандын түбүнүн рельефинин негизги формалары ачылган. Бул маалыматтар геофизикалык жана геологиялык изилдөөлөрдүн жыйынтыктары менен бириктирилип, 1960-жылдары литосферанын кыймылы жѳнүндѳ заманбап геологиялык - плиталардын тектоникасынын теориясын түзүүгѳ алып келген. Океандардын кыртышынын түзүлүшүн изилдѳѳ үчүн океандын түбүн бургулоо боюнча эл аралык программа уюштурулган. Программанын эң бир негизги жыйынтыгы болуп теориянын тастыкталышы эсептелген.
Океандардын жаратылышы
Дүйнөлүк океандын бетинин орточо жылдык температурасы
Жалпы физикалык - географиялык маалыматтар:
- Орточо температура: 5 °C;
- Орточо басым: 20 МПа;
- Орточо жыштыг: 1,024 г/см³;
- Орточо тереңдик: 3711 м;
- Жалпы салмак: 1,4·1021 кг;
- Жалпы көлөм: 1370 млн км³;
- pH: 8,1±0,2.
Океандын эң терең жери болуп Тынч океанда Түндүк Мариан аралдарына жакын жайгашкан Мариан кобулу эсептелет. Анын эң терең жери - 11 022 метр. Ал 1951-жылы Улуу Британиялык суу астындагы «Челленджер II» кемеси тарабынан изилденген, анын атынан ойдуңдун терең бѳлүгү «Челленджердин ирими» деп аталган.
Дүйнөлүк океандын суулары
Дүйнөлүк океандын суулары Жер гидросферасынын негизин - океаносфераны түзүшѳт. Океандын суусуна 96% (1 338 млн. км³) Жердин суусу туура келет. Океанга куюлган таза суунун көлөмү 0,5 миллион м³дан ашпайт, ал океандын үстүндѳгү 1,25 метрге жакын калыңдыктагы суунун катмарына дал келет.
Океандын түбүнүн рельефи
Дүйнөлүк океандын үстүнүн бардык жери тегиз эместиги чындыгында көрүнүп турат мисалы, Инд океанынын түндүгүндѳ - болжол менен 100 метрге ылдыйлаган, ал эми Тынч океандын батышында – болжол менен 70 метрге көтөрүлгөн.
Океандын түбү
Океандардын түптѳрүнүн кѳп бѳлүгү үстү тегиз болуп кѳрүнѳт, алар абиссалдык туздүктөр деп аталат. Алардын орточо тереңдиги – 5 км. Бардык океандардын борбордук бөлүгүндө 1-2 км ортоңку-океандык кыркалар - сызыктуу көтөрүлүүлѳр жайгашкан, алар бирдиктүү торчолорго байланышкан. Кыркалар рельефте тѳмѳнкү кѳтѳрүңкү катары кѳрүнгѳн кыркаларга перпендикулярдуу трансформдук жаракалар менен торчолорго бөлүнгөн.
Климат
Океан Жердин климатын калыптандырууда зор роль ойнойт. Күн радиациясынын таасири астында суу бууланат жана континенттерге ѳтѳт, ал жакта ар кандай атмосфералык жаан-чачындар түрүндѳ түшѳт.
Суу зор жылуулук сыйымдуулукка ээ, ошондуктан океандын температурасы аба же кургактыктын температурасына караганда жайыраак ѳзгѳрѳт. Океанга жакын райондордо температуранын суткалык жана мезгилдик термелүүсү аз кездешет.
Өсүмдүктөр дүйнөсү
Моллюскалар
Голожабералык моллюска
Кургактыктагы өсүмдүктөр дүйнѳсү сыяктуу эле океандын жана деңиздин флорасы өтө бай жана ар түрдүү. Биомассанын көпчүлүк бөлүгү Тынч океанга туура келет (50% жакын). Ѳсүмдүктөрдүн көпчүлүк саны Австралия жана Азия жээктеринин ортосундагы райондо, тропикалык жана субтропикалык алкактарда ѳсѳт.
Жаныбарлар дүйнөсү
Океандардын жана деңиздердин жаныбарлар дүйнөсү 20% дагы изилденген эмес. Азыркы күндө биологдор 1,5 млн. жаныбарлардын түрлөрүн табышты жана классификациялашты. Бирок эксперттердин баа берүүсү боюнча океандарда дагы изилдене элек деңиз жандыктарынын 25 млн. түрлөрү бар.
Дүйнөлүк океандын ресурстары жана аларды пайдалануу
Дүйнөлүк океан биологиялык, химиялык, минералдык жана энергетикалык ресурстарынын ири өлчөмдөгү байлыктарына ээ. Дүйнѳлүк океандын биологиялык ресурстарынан башкасы дээрлик пайдаланбайт.
Деңиз суусу – жашоонун өнүгүүсү үчүн абдан жагымдуу чѳйрѳ. Адамдын канынын химиялык курамы деңиз суусунун курамына жакын. Дүйнөлүк океандын сууларында абдан ар түрдүү деңиз организмдери жашашат. Алар жыл сайын абдан чоң сандагы биологиялык продукцияларды берет.
Фитопланктон – бул зоопланктондун негизги тамагы. Биомассасы анча чоң эместигине карабастан күн сайын жаңыланып турат. Фитопланктондун жылдык продукциясы аябагандай кѳп. Зоопланктон – балыктардын жана киттердин негизги тамагы. Анын продукциясы дагы абдан зор. Адамзат үчүн океандын сууларында эркин сүзгөн организмдер маанилүү, мисалы нектон. Нектондун жылдык продукциясы 0,2 млрд. тонна же 200 млн.тонна. Адам үчүн пайдалуу балыктар жана башка организмдер болжол менен 50% , же болбосо 100 млн.тоннаны түзѳт. Азыркы күндѳ деңиз балыктарын уулоо жылына 70-75 млн. тоннаны түзѳт. Алардын 80-85% балыктарга туура келет. Балык уулоочу флоттордун акырындык менен көбөйүшүнѳ жана Дүйнѳлүк океандын кээ бир аймактарында уулоо каражаттарынын жакшыртылышына байланыштуу балыктардын баалуу түрлѳрүнүн саны азайууда, ал эми айрым түрлѳрү ѳнѳр-жайлык маанисин жоготууда.
Нефтини казып алуу
Дүйнөлүк океандын булганышы
Дүйнөлүк океан адамзатка көптөгөн продукцияларды берет. Азыркы убакта балыктарды уулоо коркунучтуу чегине жакындады - адамзат дарыя балыктарынын жылдык иштетүүсүн жоготуп алуу коркунучунда турат. Убакыт ѳткѳндѳн кийин бул кылымдык байлыктарга дагы б.а. негизги биомассага тиешелүү болот. Эгерде ушундай болсо, анда кайтарылгыс процесстер болушу ыктымал - адамзат деңиз продукциясыз калат. Дагы бир Дүйнөлүк океандын биологиялык ресурстарын коркуткан фактор – бул океан сууларынын булганышы. Океан сууларынын, алардын биологиялык ресурстарынын таза сакталышы, Дүйнѳлүк океандын жылдык биопродукциясынын кѳлѳмүнүн стабилдүүлүгү - эң маанилүү глобалдык көйгөйлөрдүн катарына кирет.
Сөздүк
- Атланти́ка океа́ны - өлчөмү жана тереңдиги боюнча Тынч океандан кийинки экинчи орундагы Дүйнѳлүк океан, түндүктө Гренландия жана Исландиянын, чыгышта Европа жана Африканын, батышта Түндүк Америка менен Түштүк Американын, түштүктө Антарктиданын ортосунда жайгашкан. Деңиздери менен аянты - 91,6 млн км², орточо тереңдиги – 3 332 метр, эң терең жери – 8 742 метр, кѳлѳмү боюнча экинчи орунда.
- Инд океа́ны — Дүйнѳнүн суу үстүнүн 20 % жакынын камтыган аянты жана тереңдиги боюнча үчүнчү океан. Түндүк жарым шарда Евразия менен Түндүк Американын ортосунда жайгашкан. Анын аянты 76,174 млн км², көлөмү— 282,65 млн км³. Океандын орточо тереңдиги— 1225 м, эң терең жери Зонд кобулунда жайгашкан (7729 м).
- Мариа́н кобулу(же Мариа́н ойдуңу) —Тынч океандын батышындагы океандык терең суусу бар кобул. Дүйнө жүзүнө эң тереңдиги менен белгилүү. Мариан аралдарынын жанында жайгашкандыгы боюнча аталган.
- Түндүк Муз океа́ны — Дүйнѳлүк Океандын аянты жана тереңдиги боюнча эң кичине океан, толугу менен Түндүк жарым шарда Евразия жана Түндүк Американын ортосунда жайгашкан. Океандын аянты 14,75 млн.км², суунун көлөмү— 18,07 млн.км³. Орточо тереңдиги— 1 225 метр, эң терең жери Гренландия деңизинде - 5 527 метр.
- Тынч океа́ны - аянты жана тереңдиги боюнча эң чоң жана терең Дүйнѳ океаны. Батышында Евразия, Африка жана Австралия, чыгышында Түндүк жана Түштүк Америка, түштүгүндө Антарктида материктеринин ортосунда жайгашкан. Деңиздери менен аянты - 178,6 млн. км², орточо тереңдиги - 3 984 метр, эң терең жери эң байыркы – 11 022 метр.
Пайдалуу шилтелмелер:
Адабияттар:
- Основная информация об океанах https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BA%D0%B5%D0%B0%D0%BD
- Географический энциклопедический словарь / Гл. ред. А. Ф. Трешников. — 2-е изд., доп. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — 591 с.
Укмуштуудай созулган, узунунан 2500 кмге жакын жеткен Чоң Тоскоол деңиз астындагы аска - дүйнөдөгү эң чоң экосистема, аны космостон дагы көрүүгө болот.
Улуу Британиянын жээгинен 460 км аралыктагы океандан чыккан диаметри 30 метрге жакын Роккол аскасынын чокусуна аны тапкандан бери жыйырмага жетпеген адам гана көтөрүлгөн.
Организмде суунун жоктугу абдан тез жүрѳт жана шексиз начар натыйжага алып келет. Бирок Ален Бомбар туздуу сууну азыраак өлчөмдө ичсе болоорун далилдеген. Башкысы - муну беш күн катар созуп ичүүгө болбойт. Суунун экинчи булагы балык болушу мүмкүн, анын 80% таза суудан турат. Эң акырында, эң мыкты, бирок туруктуу эмес булак - бул атмосфералык жаан-чачындар.
