Тарых: Дүйнөлүк диндер
Байыркы мезгилдерден тартып эле адамдар жогорку күчтөргө ишенип келишкен, мындан миңдеген жылдар мурда жашаган адамдардын өз ишенимдери, кудайлары жана дини болгон. Адамзат цивилизациясынын өнүгүшү менен диндер да өнүгүп отурган, жаңы ишенимдер жана агымдар пайда болгон, ошондуктан дин цивилизациянын өнүгүү деңгээлине жараша же тескерисинче болгон, деген бир беткей тыянак жасоо болбойт, адамдардын ишеними гана прогресстин негизги өбөлгөлөрүнүн бири болгон.
Байыркы диндер
Адамзаттын тарыхындагы ошол алыскы мезгилдерде диний ишенимдердин болгондугу туурасында эң алгачкы адамдарды жерге көмүү практикасы күбө болот. Археологдор ал адамдарды атайын даярдаган жерге көмүшкөндүгүн аныкташты. Мында көзү өткөн адамды жерге берүүгө даярдоонун белгилүү бир ырым-жырымдары алдын ала жасалган. Маркумдардын денесин бир катмар жошо боёк менен жаап, жанына курал-жарагын, үйдө урунган буюмдарын, тагынып жүргөн кооздуктарды жанаша коюшкан. Демек ал кезде көзү өткөн адам жашоосун уланта берет, реалдуу дүйнө менен катар арбактар жашаган башка дагы дүйнө бар деген диний-сырдуу көз караш болгондугу байкалып турат. Маркумду жерге берүү ырым-жырымдары болгондугунун өзү эле, эң алгачкы аңчылар өлүм жөнүндө ой жүгүртүшкөндүгүн, тиги дүйнө, көзү өткөндөн кийинки жашоо тууралуу кандайдыр бир көз караштары болгондугун далилдеп турат. Алар өздөрүнүн көзү өткөн жакындарын таштап салган эмес. Аларды кандайдыр бир алыскы жолго даярдап жаткансып – зарыл болгон эмгек куралдары, тамак-аш, адамды кооздогон буюм-теримдер ж.б. менен жабдыган. Мындан тышкары уруунун көзү өткөн мүчөлөрүн эреже катары алар жашаган жерде же бир аз обочо жерге жашырышкан – башкача айтканда маркум көзү тирүүлөр менен аралаш жүргөндөй сезилген.
Ле-Мустьеде (Франция)16-18 жаштагы уланды көмүү неандерталдык эң алгачкы сөөк коюулардын бири болуп саналат. Бул мүрзө 1908-жылы табылган жана илимий чөйрөдө көптөгөн талаш-тартышты пайда кылган – сөөктү аң сезимдүү түрдө жерге берүү фактысы скептиктерде узак талаш туудурган. Уландын сөөгү бир капталынан коюлган. Ал бир колун жазданып, экинчи колун алдыга сунган абалда жаткырылган, анын сөөгү анча терең эмес чуңкурга көмүлгөн, тегерегинде оттук таш сыныктары, таш куралдар жана жаныбарлардын сөөктөрү (мурдагы кескиленген эттер) жатат.
Мүрзөнүн түбүнө көп учурда күл же акиташ, ал эми үстүнө бир нече сантиметр калыңдыктагы кызыл жошо себеленген. Андан соң өлгөн адамды мүрзөнүн ичине жаткырып жарык тийген жакты каратып (башкача айтканда башын дайыма чыгышка, батышка, түндүккө же түштүккө каратып), көп учурда бүрүшкөн же байланган абалда жаткырылган. Мында азем кийимчен болгон, ага ар түрдүү кооз буюмдарды жана башка көмөкчү шаймандарды: эмгек куралдарын, искусство куралдарын, тамак- ашты жанына коюп коюшкан. Маркумду көп учурда кызыл жошо топурак менен жабышкан. Ал кыязы отту, а балким канды же кандай болгон күндө да көзү өткөндөн кийин ажырап кала турган кандайдыр бир жашоонун белгисин элестетсе керек. Мүрзөнү топурак менен толтуруп, эреже катары үстүнө мамонттун оор сөөктөрүн (мисалы далысын) же таштар менен бастырышкан – “жан кирип туруп кетпесин дешсе керек”.
1938-жылы А. П. Окладников болжол менен деңиз деңгээлинен 1500 м бийиктикте тапкан Тешик-Таштагы (Өзбекстан) 8-9 жаштагы баланын мүрзөсүн эң кызыктуу ачылыштардын бири деп эсептөөгө болот. Болжол менен узуну 20 метр, туурасы да ошончолук болгон анча терең эмес бейитти каскан учурда анча жакшы сакталбаса да Орто Азияда биринчи жолу неандерталдыктын сөөгү табылган.
Кызык жери археологдор баланын мүрзөсүнүн үстүнөн оттун калдыгын, ал эми тегерегинен – учтуу жагы жерге киргизилип каршы-терши сайылган тоо текенин мүйүздөрүн табышкан, бир учурда бул кандайдыр бир тосмо катары коюлса керек. Ушунун өзүн тоо текеге (Орто Азияда бүгүнкү күндө да бул кайберен касиеттүү деп эсептелет) өзгөчө магиялык мамиленин күбөсү жана неандерталдарда күнгө (күнөс жергө) сыйынуунун далили катары түшүндүрүшкөн.
Владимир шаарынан алыс эмес жердеги Сунгирь деп аталган жерден табылган мүрзө өзүнүн ачылыштары менен кызыгуу туудурат. Мүрзөлөрдүн биринде бири-бирине баштарын тийиштирип кыналышып жаткан эки өспүрүмдүн сөөгү чыккан. Алардын бири 7-8 жаштагы кызга, экинчиси 12-13 жаштагы балага таандык. Көргө мамонттун азуусунан жасалган көп сандагы буюмдар, ошондой эле бир нече оттук таш куралдар коюлган, алар баланын жанынан табылган. Алардын жанынан табылган мамонттун аркайган азуусунан жасалган найза эң сейрек табылга катары бааланууда. Найзалардын биринин узундугу – 2 м 46 см, экинчисиники 1 м 66 см. Өтө бекем, оор жана жакшылап учталган бул куралдар аңчынын колундагы кубаттуу аспап болгону көрүнүп турат, мындай курал менен чоң айбанатка коркпостон кол салса да болот. Мындан тышкары кыздын жанынан ошол эле материалдан жасалган сегиз кыска найза жана узундугу 42 см келген эки канжар, ал эми баланын жанынан үч кыска найза жана бир канжар табылган. Алардын билектерине билериктер, манжаларына сөөктөн жасалган шакектер көрк берип турган. Ар биринин моюнуна жакын жерде тыш кийимдерин: плащын же сырт кийимин бүчүлөө үчүн кызмат кылган төөнөгүч жаткан. Мындан тышкары, бала колуна оттук таш саптуу бычакты бекем кармап алган (бычактын экинчиси алыс эмес жерде турат), төшүндө аттын, сол ийининин астында мамонттун фигурасы жатат.
Алгачкы адамдын диний ишенимдери XIX-XX кылымдарда Түштүк Францияда жана Түндүк Италияда табылган аска жана үңкүр живописинин чыгармаларында чыгалдырылган.
Сүрөттөргө талдоо жасаган учурда илимпоздор алгачкы адамдар өздөрү менен жаныбарлардын ортосундагы өзгөчө бир байланышка, ошондой эле айрым сыйкырлуу ыкмалардын жардамы менен айбанатырдын жүрүш-турушуна таасир тийгизүү мүмкүнчүлүгүнө ишенген, деген тыянак жасашкан.
- Ласко (Франция) үңкүрүндөгү аска сүрөттөрү
-
Саймалуу-Таш (Кыргызстан) сүрөттөрү
Тотемизм
Тотемизмди диний көз караштардын эң алгачкы формасы деп эсептөө керек.
Тотемизм — адамдардын (уруу, урук) кандайдыр бир тобу менен жаныбарлардын же өсүмдүктөрдүн белгилүү бир түрүнүн ортосундагы тектештик байланыштын бар экендигине ишеним. Тотемизм адамзат коллективинин биримдигин жана курчаган дүйнө менен анын байланышын таанып-билүүнүн биринчи формасы болуп саналат. Өзү жашаган жамааттын турмушу анын мүчөлөрү аңчылык кылган жаныбарлардын белгилүү бир түрлөрү менен өтө тыгыз байланышта болгон.
Тарыхтын эң алгачкы этабында жаныбарлар адамдын түпкү ата-бабасы жана анын рухий жана жандуу пири болуп саналат деген пикир калыптанган. Жаныбарлар дүйнөсү менен өзүнүн тектештигин баса белгилеп, адам айбанаттардын аталышын өзүнүн ысмына же өз элинин аталышына киргизген. Жандуу тотемди ыйык көрүп – адам өзүн табияттын ажыралгыс бөлүгү катары сезген.
Фетишизм
Алгачкы адамдарга ийгилик алып келип, коркунучтан калкалай турган ар түрдүү буюмдарды ыйык көрүү өзгөчө мааниге ээ болгон. Диний ишенимдин бул формасы «фетишизм» деп аталган.
Адамды таң калдырган ар кандай: формасы адаттан башкача таш, жыгачтын сыныгы, айбанаттын баш сөөгү, металл же чопо буюм фетиш боло алат. Мындай буюмдарга ага таандык болбогон бөтөнчө касиеттер (адамды айыктыруу, коркунучтан куткаруу, аңчылыкта жардам берүү ж.б. жөндөмү) ыйгарылып келген.
Анимизм
Диндин алгачкы формалары туурасында айтканда анимизм жөнүндө эскербей коюуга болбойт.
Өнүгүүнүн өтө төмөнкү деңгээлинде турган карапайым адамдар ар түрдүү оорулардан, табигый кырсыктардан коргонуунун жолун табууга умтулуп, адамдын жашоо-турмушу ага көз каранды болгон табиятка жана бизди курчаган буюмдарга, бөтөнчө касиеттүү күчтөргө ишенип жана аларга сыйынып, аларды бул объектилердин руху катары урматтап келген.
Табияттын бардык кубулуштарынын, буюмдардын жана адамдардын жаны бар деп эсептелген. Адамдын жаны кара санатай жана ак санатай болушу мүмкүн. Арбактарга курмандык кылуу кеңири колдонулган. Адам жанынын өлбөстүгүнө, арбактарга, кара күчтөргө ишеним азыркы учурдагы бардык диндерде сакталып калган. Булардын бардыгы алгачкы доордун көз караштарынан ооп келе жатат. Диний ишенимдердин башка эрте пайда болгон түрлөрү жөнүндө деле ушунун өзүн айтууга болот. Алардын бири мурункулардын ордуна келген кийинки диндерге оошсо, башкалары – тиричиликтеги кирди-чыкты ишенимдердин жана ой жоруулардын чөйрөсүнө өтүп кетти.
Шаманизм
Шаманизм өзгөчө социалдык статуска ээ болгон адамдар пайда болгон өнүгүүнүн алда канча соңку этабында пайда болот. Шамандар белгилүү бир уруу же урук үчүн мааниси чоң болгон маалыматтарды сактап жүрүшөт. Шамандын жасаган ырым-жырымдары зикир чалуу (камлание) (ыр, бий менен коштолгон ырым-жырымдардын учурунда шаман арбактар менен сүйлөшөт) деп аталат. Зикир чалуу (камлание) учурунда шаман көйгөйдү чечүүнүн же бейтапты дарылоонун ыкмасы жөнүндө арбактардан көрсөтмө алат.
Шаманизм элементтери азыркы диндерде учурайт, мисалы дин кызматындагыларга Кудайга кайрылууга мүмкүндүк берген өзгөчө күч ыйгарылат.
Теңирчилик
Зороастризм
Зороастризмдин пайда болушу чыгыш-иран урууларынын (алар өздөрүн арья деп атаган) көчмөн малчыларында (турья) Заратуштра пайгамбары пайда болгон б.э.ч. II жана I миң жылдыктарынын чегине таандык. Гректер пайгамбарды кийинчерээк Зороастр, ал эми анын илимин – зороастриз деп атаган. Бул мифтеги бирөө эмес, Заратуштра деген кадимки эле ирандык аты бар адам болгон. Бул сөз “Эски төөчөн” же “Карган төөчү” деп которулат.
Заратуштранын жашаган учуру жана төрөлгөн жери белгисиз, анткени пайгамбардын көзү тирүүсүндө анын окуусу жазылып калган эмес, көп убакыт өткөндөн кийин гана зороастрийлердин ыйык текстеринин жыйнагы пайда болуп, Авеста аталган. Анткени жазууну байыркы ирандыктар кара санатай күчтөрдүн жана алардын кудайы Анхра-Маньюнун жанданышы деп эсептешкен. Ошондуктан ыйык билимди жрецтер жашыруун сактап жана эске тутуп коюшкан. Заратуштра өзү да теги боюнча дин кызматында болгондуктан, ушундай эле окуудан өткөн. Ал кайсы бир динди реформалаган кайсы бир учурда эки динди рефомалаган жана жаңы илимди үгүттөй баштаган. Анысы мекениниде ийгиликке жетишкен эмес, пайгамбар өзү качууга мажбур болгон жана чыгыш ирандын падышасы Виштаспанын сарайынан колдоо таап, ал пайгамбардын жаңы динин кабыл алган жана аны жайылтууга көмөк көрсөткөн.
Зороастризмдин ыйык китеби – Авеста. Сасаниддердин башкаруусунда, биздин эранын III–V к.к. ыйык сөздү жазып алууга чоң маани берген башка жактын диндеринин таасири менен ирандыктар тарабынан ошол кезде колдонулуп жүргөн пехлевий алфавитинин негизинде атайын жазуу негизделген. Ушул “авеста” менен акыры барып Авеста деп аталган (сөзмө-сөз алганда “насаат”, “мактоо”) деп аталган зороастризмдин ыйык жазуусу жазылган. Сасанид Авестасы 21 китептен турат. Бул китептердин ичинен биздин мезгилге чейин толук сакталганы бирөө гана, ал эми ошол кезде түзүлгөн Авеста канонунун төрттөн бирине жакыны бизге жеткен.
-
- Заратуштра бүткүл жандуунун бардыгын жараткан эң жогорку жана баарын билген Кудай – Ахура-Маздеге сыйынууга үгүттөп, калган кудайлардын бардыгы ошондон келип чыккан деп эсептеген. Кара санатай кудай Анхра-Майнью (Ариман) ага каршы турат. Зороастризимдин этикалык концепцисына негизги көңүл үч нерсеге: жакшы ойго, жакшы сөзгө, жакшы ишке негизделген адамдын ишмердигине бурулат. Ахура-Маздеге сыйынуу биринчи кезекте отко сыйынууну билдирет (мына дал ошондуктан зороастрийлерди кээде отко сыйынуучулар деп аташат).
Дүйнөлүк диндер
Бүгүнкү күндө дүйнөдө дин көп, ошондуктан диндерди классификациялабасак болбойт. Эң оболу дүйнөлүк диндер жана улуттук диндер деп бөлүнөт. Монотеизм дини бар (мында жогорку кудай деп айтылат) жана политеизм дини ( кудайлар көп) бар.
Бүгүнкү күндөгү дин изилдөөчүлөр планетада бардык ишенген адамдардын басымдуу көпчүлүгү тартылган негизги үч динди бөлүп көрсөтүшөт. Буддизим, христианчылык жана ислам ушул диндерге кирет, ошондой эле аталган диндерге негизделген көп сандаган агымдар, тарамдар жана секталар бар. Ар бир дүйнөлүк диндин миң жылдан ашык тарыхы, ыйык жазуусу жана бир катар салттары жана сыйынуучу багыттары бар, динге ишенгендер аларды сактайт. Бул диндердин таралуу географиясын айтсак, мындан 100 жылга жетпеген мурунку учурда кандайдыр бир чек араларын так ажыратып Европаны, Американы, түштүк Африканы жана Австралияны – “дүйнөнүн христиандык” бөлүктөрү деп, Түндүк Африканы жана Жакынкы чыгышты – мусулман мамлекеттери деп, ал эми Евразиянын түштүк-чыгыш жагындагы мамлекеттерди – буддистердики деп келсек, азыркы учурда жыл өткөн сайын мындай деп бөлүштүрүү шарттуу мүнөзгө ээ, анткени Европа шаарларынын көчөлөрүнөн буддистер менен мусулмандарды улам көбүрөөк жолуктурууга болот. Ал эми Орто Азиянын динден тыш мамлекеттеринде христиан храмы менен мечитти бир көчөдөн көрүүгө болот.
Буддизм
Буддизм — ар түрдүү маданий өзгөчөлүктөрү жана салттары бар, бири-бирине такыр окшобогон элдердин дини, бүгүнкү күндө ал бүткү жер шарына тарап, этно-конфессиялык жана этно-мамлекеттик чек аралардан алыс өтүп кеткен. Будда дүйнөсү Цейлондон (Шри-Ланка) Бурятия жана Тувага чейин, Япониядан Калмакияга чейин тараган, ошондой эле Америка менен Европага жайылып бара жатат.
Буддизм — анын мекени болгон Индия жана маданияты кытай цивилизациясынын салтында өсүп чыккан Ыраакы Чыгыш менен тыгыз байланышы бар Түштүк-Чыгыш Азиянын жүз миллиондогон калкынын дини; миңдеген жылдардан бери Тибет буддизмдин бешиги болуп саналат, бул жакка буддизмдин аркасы менен индия маданияты келген, жазуу, адабий тил пайда болгон жана цивилизациянын негиздери калыптанган.
Буддизмдин жаралышы
Буддизм биздин эрага чейинки биринчи миң жылдыктын орто ченинде ал кездеги үстөмдүк кылган брахманизмге оппозициялык агым катары Индиянын түндүгүндө жаралган. “Буддизм” деген сөз хинди тилиндеги Budhi деген сөздөн келип чыгып, “акылмандык” дегенди билдирет. Бул мааниде алганда Будда “Акылмандык” дегенди түшүндүрөт.
Изилдөөчүлөрдүн көпчүлүгү буддизмди реалдуу инсан негиздеген деп эсептейт. Ал б.э.ч. 560-ж. Индиянын түндүк-чыгышында төрөлгөн шак уруусунун башчысынын уулу болгон. Уламыштарда индиялык падышанын уулу Сиддхартха Гаутама түйшүксүз жана бактылуу жаштыктан кийин жашоонун алсыздыгын жана керексиздигин, кайра-кайра жаралуулардын чексиз тизмеги жөнүндө идеялардын алдындагы коркунучту курч сезген. Ал приц болгон, бирок төмөнкү суроолордун жообун табуу үчүн үйдөн чыгып кеткен:
- Эмне үчүн дүйнөдө кайгы жана жоготуу көп?
- Эмне үчүн адамдар карыйт жана өлөт?
- Адам канткенде өз кайгысынан жана оорусунан арыла алат?
Падышанын уулу жети жыл саякаттап жүрүп бир күнү Бодхи дарагынын түбүндө отурганда жан дүйнөсүн жаркыткан ачылыш болуп өткөн. Ал өзүнүн суроосуна жоопту тапкан. Будда деген ат “тазарган” дегенди билдирет. Өз ачылышына таң калып, ал ушул дарактын астында бир нече күн отургандан кийин өрөөнгө, элге түшүп, жаңы окуусун үгүттөй баштаган.
Өзүнүн биринчи үгүтүн Бенареседе окуган. Алгач ага анын беш шакирти кошулган, анан аскетизмден баш тартканда алар андан обочолонушкан. Кийинчерээк өтө көп адамдар анын жолуна түшкөн. Анын идеялары көп адамдарга жакын болгон. Ал 40 жыл бою Түндүк ана Борбордук Индияда үгүт жүргүзгөн.
Будда ачкан негизги чындык
Адамдын бүт жашоосу – азап тартуу. Бул чындык бардык нерселердин туруксуздугун жана өзгөрүлмөлүүлүгүн таанууга негизделген. Бардыгы жок болуш үчүн пайда болот. Адамдын жашоосу субстанциядан ажырап калган, ал өзүн-өзү жейт, ошондуктан буддизмде жашоо жалын түрүндө көрсөтүлгөн. Ал эми жалындан кайгы менен азапты гана алып чыгууга болот.
Азап тартуунун себеби — биздин каалообуз. Адам жашоого байланып калган, ал абдан жашагысы келет, азап тартуу ошондон келип чыгат. Адамдын жашоосу кайгы менен коштолгондуктан, адам жашагысы келип турганда, азап тартуу боло берет.
Азаптан кутулуу үчүн каалоодон арылуу керек. Бул нирванага жетишүүнүн натйыжасында гана мүмкүн. Ал болсо буддизмде жалындаган каалоону өчүрүү, суусоону токтотуу катары түшүнүлөт. Мунун өзү бир эле учурда жашоону токтотуу эмеспи? Буддизм бул суроого түз жооп бербейт. Нирванага байланыштуу тетири пикир гана айтылат: бул каалоо да, аң сезим да, жашоо да жана өлүм да эмес. Бул адам өзүнүн жанынын көчүп жүрүшүнөн арылган абал. Эң соңку буддизмде нирвана эркиндиктен жана тазалануудан турган башкача жыргал катары түшүндүрүлөт.
Каалоодон арылуу үчүн, кутулуунун сегиздиктүү ийри-буйру жолдоруна түшүү керек. Нирванага баруучу жолдогу бул баскычтарды аныктап алуу Будда илиминдеги негизги талап болуп саналат, аны эки четинен качып чыгууга мүмкүндүк берген жолдун ортосу деп аташат: ага сезимди канааттандырып жана каалоону какшытып баруу керек. Бул жолду куткаруунун ийри-буйру сегиздиктүү жолу деп аташат, анткени ал жол сегиз абалды көрсөтөт, андан өткөндөн кийин адам жогорку абалга – нирванага жетиши жана кайра жаралуулардын чынжырын үзүшү мүмкүн
Буддисттик окуулардын алгачкы жазуулары Будда өлгөндөн кийин үч жүз жылдан соң пайда болуп отурат. Аны Шакьямунинин эң жакын үч шакиртинин оозунан жазып алышкан. Бүгүнкү күндө бул тексттер бизге “Типитака” же “Трипитака” катары белгилүү. Байыркы индия тилинен которгондо бул “Үч себет акылмандыкты” билдирет. Бул жерде аталышы метафоралык мүнөздө. Ал кезде жазуу пальма жалбырактарына түшүрүлгөн, аны адатта себетте сактагандыктан “китеп” деген сөздү ал жазууларга карата колдонуу оор.
«Типитаканын» биринчи варианты индиянын пали сүйлөшмө тилинде жазылган. Муну Будданын өзү каалаган имиш, ал өзүнүн окуусу көп адамдарга түшүнүксүз болгон санскрит өлүк тилинде жазылышын каалаган эмес. Бирок пали мезгили өтүп жалпы кабыл алынган тил болуудан калган. Көптөгөн диалектилер жана тилдер пайда болгон. Китепти алардын бардыгына которуп отуруу мүмкүн болбогон соң, акыры барып ал санскритке которулган.
Бирок санскрит варианты да биздин күндөргө жетпеди. Ал кездеги бардык будда тексттерин жана жазууларын XIII кылымда мусулмандар монастрлар менен кошо жок кылып жиберишкен. Ар түрдүү тилдерге жана диалекттерге котормолор гана калган, алардын тактыгы жана толуктугу жөнүндө азырынча сөз кылуу мүмкүн эмес.
Бүгүнкү күндө Трипитаканын версиялары ал тургай сөзсүз түрдө санскрит канону катары кабыл алынышы да мүмкүн эмес. Ошондой болсо да, бардык версияларда тексттерди төмөнкүчө бөлүштүрүү байкалат:
1. Виная-питака. Бул китепти түзгөн тексттер Будданын учурунда монахтардын общинасында жашаган 227 эрежени билдирет. Бул эрежелердин сакталышы тазалануу жолундагы биринчи баскыч, буддизмдин түздөн-түз атрибуту сыяктанып көрүнөт. Адаттагы жашоо ыңгайынан баш тартуу жана жашоо кандай болууга тийиш экендиги тууралуу жаңы, көз карашты бузган шартты кабыл алуу;
2. Суттана-питака. Будданын окуусунун маңызын камтыган жазуу. Осуяттар, насааттар жана башкалар. Шакьямуни катуу жоболорду жарыялаган эмес. Адатта ал адамга жооп берип жатып, тиги киши анын сөздөрүнөн өзү үчүн, өзүнүн өнүгүү деңгээли үчүн туура жоопту алгандай кылып жооп берген. Будданын окуусунун мындай өзгөчөлүгү “экинчи себетти” түзгөн тексттерде чагылдырылган. Бул сутралардан (трактаттардан) тышкары анда Шакьямунинин өмүрүнүн соңку жалдары жөнүндө маалыматтар бар;
3. Абхидхамма-питака. Китеп (иш жүзүндө ал бир нече томду камтыйт), алгачкы эки томду окугандан кийин гана түшүнүктүү боло баштайт. Буга чейин ишеним менен гана кабыл алынып келе жаткандардын бардыгы эми кең-кесири түшүндүрүлөт. Жаңырган абалдын үчүнчү баскычы мурдагы бардык тексттерге философиялык талдоону билдирет. Ушул жерде ошондой эле Шакьямунинин мурунку жер үстүндөгү бир абалдан экинчи абалган айлануулары жөнүндөгү баяндар бар.
Канондук Трипитаканын көлөмү жөнүндө таасир калтыруу кыйла татаал. Ар түрдүү тилде чыккан ар түрдүү басылмаларда ал 55тен 220 томго чейинки көлөмдү ээлейт. Бул – чыны менен эбегейсиз жазма эмгек.
Христианство
Христианчылыктын тарыхы эки миң жылдан ашкан. Буддизм жана ислам менен катар бул дүйнөдөгү үч диндин бири. Планетанын калкынын үчтөн бирине жакыны христианчылыктын: католицизм, православие, протестантизм түрлөрүн тутушат.
Христианчылыктын пайда болушунун себептери
Христианчылык б.э. I к. Рим империясынын аймагында пайда болгон. Рим, көп элдерди басып алып, алардын үстүнөн адамдар буга чейин биле элек эзүүнү орноткон. Бирок римдин провинциялары – Сирия менен Палестинада жашаган еврейлерге өзгөчө оор болгон.
Эврейлердин мурдагы мамлекети Иудея бул провинциянын бөлүгү болуп саналган. Боштондукка чыгаруу үчүн Римге каршы күрөштүн бардык каражаты сыналды, бирок сезилерлик натыйжа берген жок. Эми соңку үмүт Яхве Кудайда калды. Еврейлер ал Римдин эзүүсүнөн бошотот деп ишенишкен.
Бул диндин негизги идеялары алгач иудей жамаатынын идеяларына жакын болгон. Христоско, кийинчерээк анын окуусуна ишеним – христианчылык деп аталды, ал эми бул ишенимди колдогондор христиандар деп аталышты.
Иисус Христтин төрөлүшү менен жаңы тарыхый “эра” – биздин эра башталды. Биз эми да биздин эрага чейинки же биздин эранын жылдары деп айтабыз. Ал эми эски китептерден Христос (P. X.) төрөлгөнгө чейин же кийин деген түшүнүктөрдү жолуктурабыз.
Христианчылыктын эң башынан тартып абалына карабастан Кудай алдында бардыгынын теңчилиги жарыяланган.
Христианчылыктын догматтары сырдуу иштерден – сыйынуу аракеттеринен көрүнөт, алардын учурунда “бул окууга ишенгендерге кудайдын көзгө көрүнбөгөн жакшылыгы” туурасында айтылат. Башкача айтканда кудайдын пайда болушу алар аркылуу болуп өтөт::
Бара-бара бардык бактысыздыктан адамды куткаруу жөнүндө, анын жаны түбөлүк жашай Тургандагы жөнүндө христиандык идеялар улам көп адамдарды өзүнө тартып отурган. Христиандык сабырдуулукка жана кечиримдүүлүк, кыянатчылыкка каршылык кылбоо идеяларын кембагалдар гана эмес, ошондой эле калктын орто жана ал тургай бай катмары да кабыл алган.
325-ж. император Константиндин тушунда христианчылык Рим имериясынын мамлекеттик дини деп таанылган. Жаңы дин императордук бийликти жана империянын өзүн чыңдоого көмөк көрсөтүүгө тийиш болгон.
1054-жылы чиркөөдө жик кетип, андан кийин христиан чиркөөсү борбору Рим болгон рим-католик чиркөөсүнө жана борбору Константинополдогу православие чиркөөсүнө биротоло эки бөлүнүп калган.
ХV кылымда Реформациянын натыйжасында протестанттык чиркөөлөр
Христианчылыктын негизги жоболору Библияда (Инжил) баяндалган. Библияны Ыйык Жазуу деп аташат. Ал байыркы тексттердин жыйнагын билдирет жана Эски жана Жаңы Осуяттардан турат. Библия эң көп окулган китептердин ичинен биринчи орунду ээлейт.
Эски Осуят – бул байыркы еврей Танахы, анда байыркы еврей элинин тарыхы баяндалат, аларда монотеисттик Яхвеге сыйынуу процесси сүрөттөлгөн. “Осуят” деген сөздүн өзү Кудай байыркы Еврейлер менен түзгөн келишимди билдирет. Келишим боюнча еврейлер Кудайга ишенет, ал болсо бул элдин жердеги турмушун калкалайт.
Жаңы Осуяттын ыйыктыгын христиандар гана тааныган китептер түзөт. Христиандардын ишениминде байыркы еврейлер Кудай менен түзүлгөн Осуятты сактаган жок, анткени Иисус Христти Мессия катары кабыл албады. Бирок Кудайдын Уулу катары Иисус гана Жерге чыныгы Жыргалчылыкты алып келди, чыныгы Кудайдын Сөзүн жеткирди, ошондуктан Ага ишенгендерге гана өлгөндөн кийин Амандык тартууланат. Иисустун окуусу – бул Жаңы осуят, Кудайдын жаңы Сөзү. Бул сөз эми иудейлерге гана эмес, христиандык ишенимдми кабыл алгандардын бардыгына таандык. Ушул жагынан алганда Жаңы Осуят – бул Кудайдын адамга акыркы жана биротоло сөзү.
ИСЛАМ
Араб халифатынын аймагынын кеңейиши исламга улуттук диндердин чек арасынан өтүүгө жана дүйнөлүк динге айланууга мүмкүндүк берди.
Ислам – Аравияда пайда болгон дүйнөлүк үч диндин бири болуп саналат жана дүйнөдөгү кеңири тараган диндерге кирет. 28 өлкөдө Ислам мамлекеттик дин, ал эми 35 өлкөдө мусулмандар динге ишенгендердин көпчүлүгүн түзөт. Араб халифатынын кең мейкиндиги ар түрдүү маданий салттардын өз ара аракетинин жана өз ара баюусунун жаңы борбору болуп калды жана “Мусулман цивилизациясы” деп аталган жаңы феноменди жаратты.
Исламга чейин арабдардын бирдиктүү дини болгон эмес жана көп кудайлуулук гүлдөгөн, ошентип Меке шаары язычниктердин зыяратка баруусунун борборуна айланган. Шаар кербенчилердин жолунда пайда болгондуктан, ар өлкөдөн келген соодагерлердин кербени менен кошо бул жакка ар түрдүү философиялык жана диний идеялар тараган. Арабдар иудейлердин жана христиандардын дини менен жакшы тааныш болушкан. VII кылымда иудаизмдин, христианчылыктын, зороастризмдин, манихейчиликтин жана эски араб осуяттарынын негизинде жаңы дин – ислам жаралган.
Мухаммед (570-632). Диний үгүттү 610-612-ж.ж. Мекеде өзүнүн туулуп өскөн шаарында баштаган. Алгач аны таанышкан эмес, ошондон соң Мухаммед жактоочулары менен Мединага качкан. Бул окуя мусулман календарынын башталышына негиз салган. 622-жылы өзүнүн жолдоочуларынын чакан тобу менен Мекеден Мединага келгенден кийин Мухаммед үгүтчү катары гана эмес, ошондой эле жашоо-турмуштун ар түрдүү тармагында өзүн жолдогондорго жүрүш-туруш нормасын үйрөткөн теократиялык башкаруучу катары чыккан. Мекеге кайтып келгенден кийин Мухаммед мусулмандар жамаатынын башчысына, ал эми Меке шаары – Кааба жайгашкан мусулмандардын ыйык шаарына айланат.
Мухаммеддин милдети жаңы динди түзүү эмес, бир Кудайга чындап ишенүүнү калыбына келтирүү болгон. Дүйнөлүк дин катары Исламды калыбына келтирүү Араб Халифатынын баскынчылык жүрүштөрү менен байланышкан. Мухаммед Пайгамбар өлгөндөн кийин көп араб уруулары жаңы калпага баш ийүүдөн баш тартып, көтөрүлгөн. Биринчи калпа көтөрүлүштү басып, Аравия жарым аралын бириктиргенден кийин, калпалыктын алдында андан аркы басып алуулар жөнүндөгү маселе турган. Бул картадан араб калпалыгынын басып алууларынын негизги этаптарын аласыңар.
Классикалык ислам адамдын жашап турушунун үч статусун: такыба (мусулман) катары, калкалоочу катары (иудейлер менен христиандар ислам дүйнөсүндө – Китептин адамдары, исламда зомбулук менен мамиле жасабай турган Ыйык жазууну кармоочулар) жана кайрылууга тийиш болгон көп кудайлуулар катары.
Исламда духовенство болбогон сыяктуу чиркөөгө кандайдыр бир институционалдык аналог жок. Имам (молдо) — Куранды билген ар бир мусулман баласы башчылык кыла ала турган жалпы намазга чакыра турган адам.
Ишеним, мусулман теологдорунун көпчүлүгүнүн пикирине ылайык, өзүнө негизги беш нерсени камтыйт:
1) бирден бир жана жападан жалгыз Кудайга ишеним;
2) периштелер;
3) Кудайды ачыктаган Китептер (Куранда ушундай беш Китеп аталган: Авраамдын түрмөгү, Моисейдин Торааты, Давидин Псалтыры, Иисустун Инжили, Мухаммеддин Кураны);
4) Кудайдын пайгамбарлары жана элчилери;
5) Кыямат Кайым, бейиш жана тозок, сый жана жаза.
Исламда ар бир мусулман сактоого милдеттүү болгон негизги беш парз (исламдын шарттары) бар:
Зыярат бүткөндөн кийин мусулмандардын үч күнгө созулган Курман айты башталат, анда Авраамдын курмандыкка чалуусу жөнүндө эске тутуп, зыяраттын акыркы күнүндө ар ким курмандыкка мал соёт. Мааниси жагынан мусулмандардын экинчи майрамы – орозо айт, ал бир ай туткан орозонун урматына жасалат.
Исламдын ушул негизги майрамдарында өзгөчө бир рухий касиеттер болгондуктан ага өзгөчө мамиле жасалат.
Исламда дээрлик бардык мусулмандар белгилеген дагы бир нече майрам бар. Мисалы Мавлид (пайгамбардын туулган күнү). Аны Раби аль-Авваль айынын 12 де белгилешет. Пайгамбардын төрөлгөн күнү белгисиз, ошондуктан бул майрамды өлгөн күнүнө туш келтиришкен. Закым майрамы – Мухаммед Пайгамбар асмандан көрүнгөн күн. Куранда Пайгамбар Мекеден Иерусалимге ажайып жомоктогудай көтөрүлүп, андан соң Алла менен аңгемелешүү үчүн Иерусалимден көк асманга көтөрүлгөнү айтылыт. Ражабдын 27сине караган түнү белгиленет. Жаңы жыл – Мухаррам айынын эң биринчи күнү. Мухаммед Пайгамбардын Мекеден Мепдинага келишине арналып мечиттерде намаз окулат.
Жалпысынан ислам адамдын жашоо-турмушунун бардык тарабын, бардык деңгээлин камтыган туташ бийлик жүргүзгөн системадагы диндин, маданияттын жана социалдык-саясий түзүлүштүн ажыралгыс биримдигин билдирет/
Мусулмандар адамдын жанынын өлбөстүгүн жана чын жайдын бар экендигин тааныйт.
Сүннөткө отургузуу ырым-жырымы ар бир мусулман баласынын милдеттүү шарты болуп эсептелет.
Исламда жандуу нерсени сүрөткө тартууга тыюу салынат. X кылымда теориялык кудай таануу системасы – калам түзүлгөн.
IX – XII к.к. даль мусулман маданияты руханий жактан да, материалдык жактан да дүйнөлүк маданияттын деңгээлин аныктап турган.
Ислам эки багытка бөлүнөт:
Суннизм — алгачкы үч калпа – Абу-Бекр, Омар жана Осмонду - Мхаммеддин мыйзамдуу жолун жолдоочулар деп эсептеген исламдын негизги багаты. Жогорку мусулман бийлиги жөнүндө маселе чечилгенде алар “бүткүл жамааттын (анын диний төбөлдөрүнүн) макулдугуна” таянат.
Шиизм (арабдын, ah-shia — «колдоочулар», «партия») — исламдагы багыттардын бири. Пайгамбардын жолун жолдоочу катары анын күйөө баласы Алини тааныган саясий партия түрүндө калыптанган. Шиизмде “жашыруун имам”, башкача айтканда сырдуу жок болуп кеткен он экинчи имам жөнүндө окуу пайда болгон. Бул имам белгилүү учурда жерге кайтып келип адилеттикти калыбына келтирет экен. Шииттер Суннаны тааныбайт жана өздөрүнүн жолу бар.
Глоссарий
Жебреи́л (араб. جبريل ; же Жабраи́л, Жибреи́л جبرائيل Каир Куранынында) — Аллага өзгөчө жакын турган төрт мукаррабун-периштелердин бири, инжилдеги архангел Гавриил менен окшоштурулат.
Зороастризм - бул байыркы ирандыктардын дини. Зороастризмдин ыйык китеби - Авеста. Өмүрдү сактоо жана кыянаттыкка каршы күрөш зороастризмдин эң башкы нравалык талабы.
Иудаизм- Б.э.ч. 1 миң жылдыкта Палестинада пайда болгон байыркы диндердин бири, ал ар түрдүү өлкөлөрдөгү еврейлердин дини, Яхве кудайына сыйынуу бул диндин негизинде жатат.
Курайшиттер (курейшиттер) — байыркы Мекедеги башкаруучу уруу; Мухаммед Пайгамбар ушул уруудагы купецтерден чыккан.
Манихе́йлик же манихеи́зм (грек. Μανιχαϊσμός, кыт. салт. 摩尼教, пиньинь: móníjiào) — III кылымда Сасаниддер мамлекетинде (азыркы Ирактын аймагында) пайда болгон синкреттик диний окуу.
Монотеи́зм (сөзмө-сөз. «бир кудайга сыйынуу» — грек. μονος — бир, θεος — Кудай) — бир гана Кудайдын бар экендиги жөнүндө же Кудайдын жалгыз экендиги жөнүндө диний көз караш.
Байгамбар (бай.-грек. προφήτης, пайгамбар) — жалпы мааниси бөтөнчө же кудайга байланышкан күчтөр менен байланышкан жана алар менен адамзаттын ортосунда арачы катары кызмат кылган адам; табигый күчтөрдөн бөтөнчөлөнгөн эрк берилген даанышман.
Дин — дүйнөнү таанып-билүүнүн өзгөчө түрү, ал өзүнө моралдык ченемдердин жана жүрүш-туруш типтеринин, каада-салттардын, сыйынган аракеттердин жыйындысын жана адамдардын уюшкан биримдигин камтыган табигый күчтөрдөн жогору турган ишенимдер менен шартталган.
Ырым-жырым — кандайдыр бир шаан-шөкөттөрдү өткөрүүнүн салттуу тартиби.
Христианчылык (грек. Χριστός — «майланган», «месси́я») — Жаңы Осуятта сүрөттөлгөн Иисус Христин өмүрү жана окуусуна негизделген дүйнөлүк авраам дини. Христиандар Назареттен чыккан Иисус Мессия, Кудайдын Уулу жана адамзаттын Куткаруучу экендигине ишенет. Христиандар Иисус Христтин тарыхый инсан экендигине шектенбейт.
Пайдалуу шилтемелер
Библиография
10: Шумер дини
Адамдар мындан 70 000 жыл мурун эле динди практикалап келишкен, деген айрым далилдер болгону менен, диндин эң алгачкы калыптанышына анык далил б.э.ч. болжол менен 3500-жылга таандык. Башкача айтканда шумерлер Месопотанияда дүйнөдөгү биринчи шаарларды, мамлекеттерди жана империяны курган мезгилге таандык. Шумер цивилизациясы пайда болгон райондордон табылган миңдеген чопо тактачалардан улам биз шумерлерде кудайлардын бүтүндөй пантеону болгонун билебиз, алардын ар бири өздөрүнүн секторлоруна жана процесстерге башчылык кылышкан, башкача айтканда белгилүү бир кудайдын боорукерлигин же ачууланышын адамдар башкача түшүндүрө алышкан эмес. Шумерлердин бардык кудайлары адамдардын ою боюнча белгилүү астрономиялык телолорду, табигый күчтөрдү: мисалы Күндүн чыгышын жана батышын башкарышкан. Дин шумер коомунун турмушунун борбордук бөлүгүн ээлеген: падышалар кудайдын эрки менен аракеттенип жатабыз деп, диний жана саясий милдеттерди аткарышкан, ал эми ыйык храмдар жана эбегейсиз платформалар кудайлардын турак-жайы деп эсептелген. Азыркы диндердин көпчүлүгүндө Шумер Дининин таасири байкалат. Байыркы шумер адабиятынын бизге жеткен үлгүсү болгон Гилгамеш эпопеясы библияда айтылган улуу топон сууну эске салат. Нух пайгамбарынын тукумун кагыштырган Вавилон мунарасы тууралуу айтылат.
9: Байыркы Египет Дини
Байыркы Египеттин турмушуна диндин таасирине ынануу үчүн региондо жайгашкан миңдеген пирамидаларды кароо жетиштүү. Ар бир курулуш адамдын өмүрү өлгөндөн кийин деле улана берет деген Египеттиктердин ишенимин символдоштуруп турат. Египеттик фараондордун башкаруусу болжол менен б.э.ч. 3100-жылдан 323-жылга чейин созулган. Башкача айтканда 31 өзүнчө династияны камтыйт. Кудайдын статусуна ээ болгон фараондор динди өз бийлигин бекемдөө жана бардык адамдарды баш ийдирүү үчүн пайдаланышкан. Бай адамдардын мүрзөсүнө кымбат баалуу буюмдарды, эмеректи, курал-жарактарды жана ал тургай кулдарын кошо көмүшкөн, себеби өлгөндөн кийин деле толук жашоо бар деп эсептешкен.
Бир кудай түшүнүгү
Бир кудай түшүнүгүн орнотуу аракети Байыркы Египетте болуп өткөн. Фараон Эхнатон б.э.ч. 1379-жылы бийликке келип Күндүн кудайы Атонду бирден бир кудай деп жарыялаган. Фараон башка кудайлар жөнүндө айтылгандардын бардыгын өчүрүүгө жана алардын сүрөттөрүн жок кылууга аракет жасаган. Бирок ал өлгөндөн кийин аны чыккынчы деп жарыялашып, анын храмдарын кыйратышкан жана анын өзүнүн болгондугу жөнүндө жазууларды сызып салышкан.
8: Грек жана Рим Дини
Египет сыяктуу эле грек дини политеизм болгон. Олимпиалык 12 кудай кеңири таанылганы менен, гректер ошондой эле бир нече миңдеген башка жергиликтүү кудайларга сыйынышкан. Грециядагы Рим мезгилинде бул кудайлар Римдин керектөөлөрүнө адатташтырылган: Зевс Юпитер болгон, Венера Афродита болуп алган. Иш жүзүндө рим динин көпчүлүк бөлүгү гректерден алынган. Ушул эки дин тең көп учурда грек-рим дини деген жалпы ат менен эске салынат.
Грек жана рим кудайлары кыйла эле каардуу болушкан. Алар ачуулануу, кызгануу сезимдерине жол беришкен. Кудайлардан ырайым үмтөтүп, зыян келтирүүдөн аларды баш тарттырып, элге жакшы иш жасоону суранып, жалбаруу аракеттери ушуну менен түшүндүрүлөт.
7: Друидизм
Жалаң гана жаратылышка негизделген дин Друидизм байыркы доорлордо шамандардын практикасынан жаралган. Алгач ал бүткүл Европага тараган, бирок кийин Британиянын жээктери тарапка ооп, келт урууларына келген, бул дин бүгүнкү күндө да чакан топтордун арасында практикаланууда. Друидизмдин негизги идеясы адамдын бардык аракети эч кимге, ал тургай өзүнө да зыян келтирбестен жасалууга тийиш. Жерге же башкаларга зыян келтиргенден башка эч күнөөсү жок деп эсептешет друиддер. Адам кудайларга зыян келтирүүгө жөндөмсүз болгондуктан жана алар өзүн коргой алгандыктан, бул динде эч кандай кудайга акарат келтирүү жок. Друиддердин ишенимине ылайык, адамдар – Жердин кыпындай гана бөлүгү, алар жер бетиндеги макулуктардын бардык түрлөрү менен жанаша жашай берет. Алар ой жүгүртүү, сүкүткө отуруп, эч кимге зыянын келтирбей, курмандыкка чалуудан башка аракет жасабайт. Курмандыкка чалынган малдын этин тамакка колдонушат. Табияттын айланасында болуп, алардын ар кандай аземи күндүн токтошу, теңелиши жана айдын циклдери менен байланышта болгон. Христиандар политеисттик ынанымы үчүн бул диндегилерге каршы турушкан.
6: Асатру
Түндүк Европадагы христиандарга чейинки кудайлардын ишеними – Асатру – бутпарастардын викка динине окшоп кетет. Б.э.ч. болжол менен 1000 жылдыкта Скандинавиядагы Коло доорунун башталышына туш келген Асатру викингдердин байыркы Скандинавия диндеринен көп нерсени алып, Асатруну жолдогондордун көпчүлүгү викингдердин кылычташуу сыяктуу адат салттарын улантып жатышат. Диндин эң башкы баалуулуктары – акылмандык, күч, каармандык, кубаныч, ар-намыс, эркиндик, күч-кубат жана бабалар менен кандаштык байланыштын маанилүүлүгүн. Друизм сыяктуу эле Асатру табиятта негизделген жана анын бардык жол-жоболору сезондордун алмашуусу менен байланышкан. Асатру аалам тогуз дүйнөгө бөлүнөт, деп ырастайт. Алардын ичинде Асгард – кудайлардын падышалыгы жана Мидгард (Жер) – бүткүл адамзаттын үйү. Бул тогуз дүйнөнү бириктирүү – Дүйнөлүк дарак. Негизги кудай жана ааламдын түзүүчүсү – Бирөө.
Салыктан бошотуу
Асатранын айрыс аспектилери айрым адамдарга жалгандай көрүнгөнү менен, ал бүткүл дүйнөгө кеңири тарап бара жатат. Мындан тышкары, Исландия менен Норвегияда катталган бул дин Кошмо Штаттарды салыктан бошотулган.
5: Индуизм
Адилеттик үчүн айтып коюучу нерсе техникалык жактан алганда индуизм – бул бир дин эмес. Бул түшүнүктүн астына Инидиядан келген көптөгөн ишенимдер жана практикалар бириккен. Индуизм – эң байыркы диндердин бири, анын тамыры болжол менен б.э.ч. 3000-жылга чейин жетет. Айрымдар бул дин дайыма өкүм сүрүп келген дешет. Индоевропа тилдериндеги диний чыгармаларда, Ведаларда диндин ыйык осуяттары жыйналган. Индуизмдин жалпы таралган идеясы – “Мокшаны”, тагдырга ишенимди жана кайра жаралууну издөө болуп саналат. Индустардын көз карашында адамдын жаны түбөлүк, ал улам төрөлүп, кайра жарала берет. Башка негизги диндерден айырмаланып, индуизм эч бир негиздөөчү жөнүндө сөз кылбайт.
4: Буддизм
Б.э.ч. 6-кылымга жакын Индияда пайда болгон буддизм көп жагынан индуизмге окшош. Аны Сидхардха Гаутама катары төрөлүп, индус катары чоңойгон Будда деп аталган адам негиздеген. Индустар сыяктуу эле буддисттер кайра жаралууга, кармага жана толук боштондукка жетишүү идеясы – Нирванага ишенет. Буддизмдин бардык мектептери колдонгон Төрт Асыл чындык – Төрт Ыйык чындык бар.
1. Жашоонун өзү бүт бойдон – азап чегүү.
2. Бардык азап чегүүлөр адамдын каалоосунан пайда болгон.
3. Каалоодон баш тартуу азаптан куткарат.
4. Азапты токтотуунун жолу бар, ал сегиздик жол
Буддизм кудай таанууга анча көп көңүл бөлбөйт, өзүн тартипке чакыруу, медитация (сүкүт) жана боорукерлик көбүрөөк маанилүү. Натыйжада буддизм кээде динге караганда философияга көбүрөөк жакын.
Жол
Буддизм сыяктуу эле даосизим жана конфуцийчилик динге караганда философияга көбүрөөк жакындайт. Кийинки экөө Кытайда б.э.ч. 5-6-кылымдарда пайда болгон, экөө тең бүгүнкү күндө Кытайда жигердүү практикаланат. “Дао” же “Жол” деген түшүнүктөргө негизделген даосизм жашоону өзгөчө баалайт жана жөнөкөйлүктү, турмушка мажбурланбаган мамилени үгүттөйт. Конфуцийликтик негизинде суйүү, жакшылык жана адамкерчилик жатат.
3: Джайнизм
Индиядан чыккан дагы бир дин руханий эркиндикке жетишүүнү жайнизм башкы сапат катары жарыялайт. Бул окуу билимдин жана түшүнүктүн эң жогорку деңгээлине жеткен руханий окутуучулардан, Жайн жашоо жана окуу илиминен башталат. Жайн окуусуна ылайык бул динди жолдогондор материалдык жашоодон же кармадан эркиндикке жетише алат. Индуизмдегидей эле кайра жаралуудан бошонууну “Мокша” деп аташат. Азап тартууну айыптаган буддизмден айырмаланып жайнизм идеясы – аскетизм, өзүнөн-өзү баш тартуу. Алар зомбулуктан баш тартууну чынчылдыкты, сексуалдык карманууну, элден четтөөнү жарыялашат. Өз алдынча өнүгүү максатында руханий өсүштүн 14 этаптан турган жолун басып өтүшөт.
2: Иудаизм
Дин библия аны кудай менен динди негиздегендердин ортосундагы макулдашуу катары сүрөттөөсүнө негизделген. Иудаизм – б.э.ч. 21-кылымда жашаган патриарх Ибраимден (Авраам) тараган 3 диндин бири. Калган экөө ислам менен христианчылык. Мусанын (Моисей) беш китеби Тоораны түзүп епврейлердин библиясынын башталышына алып келет. Еврей эли – Авраамдын урпактары бир курдай өз өлкөсү Израилге кайтып келет. Андыктан еврейлерди кээде “тандалган эл” деп аташат. Бул диндин негизине Кудай менен адамдардын ортосундагы ыйык макулдашууну түзгөн 10 осуят алынган. Баары бирдей турбаса да дүйнөдөгү негизги 3 дин 10 осуятты негиз катары тааныйт.
1: Зороастризм
Зороастризм перс пайгамбары Заратустранын же Зороастранын окуусуна негизделген. Ал б.э.ч. 1700 жана 1500-жылдардын аралыгында жашаган. Зороастрий динин орчундуу аспектиси этикалык дуализм, бул жакшылык (Ахура Мазда) жана жамандык (Ангра Майнью) ортосундагы тынымсыз күрөш. Жеке жоопкерчилик бул дин үчүн чоң мааниге ээ, анткени алардын тагдыры ушул эки күчтүн ортосунда жасалган тандоого байланыштуу болот.
