География: Жер
Жер планетасы канчалык чоң жана анын формасы кандай? Эмне үчүн Жерде күн түн менен алмашат жана жыл мезгилдери ѳзгѳрүлѳт? Күндөн ал канча энергия алат жана Жердин бардык чекиттерине бирдей жарык береби? Уюлдук күн деген эмне? Жердин бетинде жана ичинде эмне бар? Геохронологиялык таблица деген эмне? Ушул сууроолорго жооп алуу үчүн биз ушул барактарга барабыз.
Содержание
Жердин формасы, көлөмү жана кыймылы
Жердин формасы жана көлөмү
Жер башка планеталардай эле шар формасында. Ал өз огунда айлануусунун жыйынтыгында ал уюлдардан алсыз жантайыңкы турат. Эгер Жерди шар катары кабыл алса, анда анын кѳлѳмүн түзөт.
Геология, геодезия, гидрология ж.б. сыяктуу Жер жѳнүндѳ илимдердин теориялык суроолорун чечүү үчүн окумуштуулар Жердин формасынын башка түшүнүгүн колдонушат. Аны геоид деп аташат.
Кыймылдаган Жер
Жер Күндүн айланасында жана бир эле убакта өз огунда айланат. Кундүн айланасында Жер айлана орбитасы боюнча (орбиталдык кыймыл) айланат жана бир жылда ѳтѳт. Ушунда январда Жер июлга караганда Күнгө кѳбүрѳѳк жакын келет. Ушул факт Жердин айлануу ылдамдыгына таасир этет: Күндөн канчалык алыс болсо, ылдамдык ошончолук аз. Ошондуктан, түндүк жарым шарда жайдан кыш кыска, ал эми түштүк жарым шарда тескерисинче, жай кыска. Ѳзүнүн жалган огунда (октук кыймыл) Жер суткада толук тегеренүү менен батыштан чыгышка айланат. Айлануу огу орбитанын тегиздигине дайыма 66,5° эңкейген. Ушул кыймылдардын натыйжасында Жерде жыл мезгилдери жана күн жана түндүн алмашуусу жүрѳт. Күн менен Айдын таасири астында жана планетанын ичиндеги заттардын которулушунан жердин огунун абалы өзгөрүп турат. Бирок да ошол себептердин натыйжасында уюлдардын термелиши анча чоң эмес – бир нече ондогон метрден ашпайт.
Жердин огунда айланышы
Күндүн тегерегинде Жердин жылдык айланышы
Жердин кыймылынын географиялык натыйжасы'
Күн жана түндүн алмашылышы
Жыл мезгилдеринин алмашылышы
Жыл мезгилдеринин алмашылышы
Жердеги күндүн энергиясы
Жер тегиз жылыбайт'
Жер бетине күндүн жылуулугунун таралышы Жердин формасынан, анын кыймылынан жана Күнгө карата абалынан көз каранды.
Ар түрдүү райондордо Күн нурларынын тийүү бурчу ар башкача, демек Жердин ар түрдүү аянттары жылуулуктун ар кандай санын алышат. Экватордо күн нурлары тик ылдый түшѳт жана алар Жерди күчтүү жылытат. Экватордон канчалык алыс болгон сайын, тийүү бурчу ошончолук азаят, ошондуктан ушул территориялар азыраак сандагы жылуулукту алышат. Күндүн нурларынын бир эле кубаттуулугу боюнча бир тутам экватордон ѳтѳ эле азыраак аянтты жылытат, анткени ал тик ылдый түшѳт. Андан сырткары, экваторго караганда азыраак бурч боюнча түшкѳн нурлар, атмосферадан ѳтүү менен, анда чоң жолду ѳтѳт, ушунун натыйжасында күн нурларынын бѳлүгү тропосферада чагылышатт жана жер бетине жетишпейт. Мына ушунун бардыгы экватордон түндүккѳ же түштүккѳ жылган сайын абанын температурасы азаят, себеби күн нурларынын түшүү бурчтары азаят.
Бул билимдерди себеп-натыйжа байланыштарынын чынжырын түзүү үчүн пайдаланабыз: Жерге нурлар кандай бурч боюнча түшүшү географиялык кеңдиктен (экватор, тропиктер, мелүүн жана уюлдук кеңдиктер) көз каранды, ушул жерден Жер канчалык жылыйт жана демек, абанын температурасы кѳз каранды.
Жарыктык алкактары
Географиялык кеңдик Жердин жарыктыгынын шарттарына таасир этет. Күндүн бийиктигине жана күндүн созулушуна жараша б.а., Жердеги жарыктыктан жылуулук алкактар (жарыктык алкактар) (суук, мелүүн, ысык) бѳлүп каралат.
Биз жыл мезгилдери даана байкалган (жаз, жай, күз, кыш) мелүүн алкакта жашайбыз. Ал эми планетанын башка жерлеринде адамдар уюлдук күн жана уюлдук түн болгон учурларда, же эки гана жыл мезгили (кургак жана нымдуу) бар шартында жашашат.
Жердин түзүлүшү. Геохронологиялык таблица
Жердин түзүлүшү
Бардык Күн системасынын жашы сыяктуу эле Жердин жашы байыркы тоо тектерин түзүп 5 млрд. жылга жакын. Жер шары чачыранды материядан – протопланеталык булуттан – тумандын коюлушунан пайда болгон жана адегенде муздак болгон. Андан соң кандайдыр бир орбитанын тегерегинде айланган газ, чаң, булуттар (жарылган чоң жылдыздын калдыктары) тартылуу күчүнүн натыйжасында анча чоң эмес денелер – астероиддер пайда болгон. Астероиддер тегерегиндеги газдарды жана чаңдарды өздөрүнө тартып алып, өсүп, планетага айланган. Жер шарынын химиялык курамы, агрегаттык абалы, касиеттери ар кандай катмарлардан – геосфералардан (атмосфера, гидросфера, литосфера, ядро) турат.
Жердин түзүлүшү
Жердин ядросу
Жердин ички түзүлүшү- Жер кыртышынын түзүлүшү. Тоо тектеринин түрлөрү.
Геохронологиялык таблица
Жердеги байыркы тоо тектеринин жашы 4,1 млрд. жылды түзѳт. Метеорит жана айдын тоо тектери боюнча изилдөөнүн негизинде Жердин жашы 4,55 млрд. жыл деп бааланууда. Тоо тектеринин абсолюттук жашын аныктоо үчүн окумуштуулар радиометриялык усулдарды пайдаланышат, ал дайыма изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгына негизделген. Ушул эле усулдардын жардамы менен геохронологиялык шкала(таблица)дагы түзүлгөн.
Геохронологиялык шкала – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхынын бардыгы көрсөтүлгөн анын пайда болгон мезгилинен баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин. Ал заманга, заман - мезгилге, мезгил - доорго бөлүнөт.
Жердин өнүгүү тарыхын замандарга жана мезгилдерге бѳлүштүрүү капысынан эмес. Бир замандын аякташы кийинки замандын башталышы адатта Жер бетинин сѳлѳкѳтүнүн өзгөрүүсү, кургактык жана кѳлдѳрдүн мамилелештигин кайра бөлүштүрүү, тоолордун пайда болуу процесстеринин ылдамдыгы, органикалык дүйнөнүн өнүгүүсүнүн ѳзгѳрүүсү менен тыгыз байланышта.
Таблицадагы бардык көрсөткүчтөр ѳтѳ эле шарттуу жана эл аралык деңгээлде илимий коомчулукта жалпы кабыл алынган таблица болуп эсептелет. Геохронологиялык таблица мурунку кылымда кабыл алынган. Ал Жердин тарыхын изилдѳѳгѳ мүмкүнчүлүк берет, ал эми алынган маалыматтар болжолдоолорду жана жалпылоолорду жасоого жардам берет. Таблица ѳзүнүн ѳзгѳчѳлүктѳрү менен планетанын тарыхынын табигый мезгилдик таблицасы болуп эсептелет.
Жердин бети
Жердин бети Күн системасындагы бардык башка планеталардан айырмаланып турат. Жердин деңиздери жана океандары суюк суудан турат. Алар Жер бетинин 71% ээлейт, бул 360 млн. км² түзѳт жана ушуга байланыштуу Жер планетасында жашоо бар. Жер бетинин калган 29% кургактык ээлейт. Мына ушул чоң эмес бардык аянтты алты материк жана аралдар түзөт.
Жер бетинин бардыгы Түндүк жана Түштүк жарым шарга бөлүнөт. Түштүк жарым шардын 80% суу менен капталган, азыраак гана бөлүгүн кургактык ээлейт. Түндүк жарым шарында абал кичине башкача. Суу 60% гана түзсө, кургактык калган 40% орун алган.
Түндүк жана түштүк жарым шар
Деңиз булуңу
Океандагы аралдардын жалпы санын эсептеп чыгуу татаал. 18 аралдардын аянты гана 100 миң км² түзөт.
Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү
Эки океандын жолугушуусу
Сөздүк
- Афелий – жер 5 - июлда ѳткѳн орбитанын Күндөн эң алыс чекити.
- Геоид (грек. geoeides, geо - Жер жана eidos - түр) - фигура, планета катары Жер бети жѳнүндѳ жалпыланган маалыматты берген фигура.
- Геохронологиялык шкала – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхынын бардыгы көрсөтүлгөн анын пайда болгон мезгилинен баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин.
- Жердин мантиясы (грек. Mantion - жабуучу, плащ) - жердин ядросун курчаган геосфера. Сырткы тараптан Жердин мантиясы жер кыртышы менен мамилелешет; анын тѳмѳнкү чек арасы 2900 км жакын тереңдикте жайгашат. Мантия Жердин көлөмүнүн 83% жана анын салмагынын 2/3 жакынын түзѳт. Температурасы 2000-2500° С ден ашпайт.
- Жердин огу – элестетилген сызык, анын тегерегинде айлануу жүрѳт. Жердин айлануу огуна параллелдүү жана дүйнөнүн Түндүк жана Түштүк уюлдарынан кесип өткөн асман сферасынын диаметри.
- Зенит – байкоочунун башынын үстүнѳн вертикалдуу жайгашкан асман сферасынын чекити.
- Күн менен түндүн теңелүүсү – жыл ичинде күндүн узактыгы менен түндүн узактыгы бирдей болгон күн.
- Күндүн турушу – жыл ичинде бир жарым шарда күндүн жана башкадагы түндүн узактыгы максималдуу болгон учур.
- Надир (араб. зениттин маңдайында) – горизонттун алдында жана зенитке карама-каршы жайгашкан асман сферасынын чекити.
- Перигелий – жер 3-январда ѳткѳн Күндѳн абдан жакын орбитанын чекити.
- Радиометриялык усулдар - дайыма изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгына негизделген усулдар.
- Скафис – байыркы татаал эмес бурчту өлчөөчү курал, жарым шар формасында чыны түрүндө, анын борборунда тик ылдый ийне бекилген. Ийненин көлөкөсү скафистин ички бетине түшөт.
- Уюл – элестетилген жердин огу менен Жер бетинин кесилишкен чекити.
Пайдалуу шилтелмелер:
Адабияттар:
- Аргументы и факты http://www.aif.ru/archive/1696318
- Возраст Земли и геохронология http://old.kpfu.ru/f3/bin_files/3!177.pdf
- Географический справочник http://rui-tur.ru/raspredelenie-tepla-i-sveta-na-zemle.html
- География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 6 - 14.
- Геосайт Пояса освещенности http://www.geo-site.ru/index.php/2011-01-21-10-59-05/106-2011-01-21-10-54-52/770-pojas-osvecshennosti.html
- Инфоурок Форма и размеры Земли https://infourok.ru/geograficheskaya-zadacha-dlya-klassa-po-teme-forma-i-razmeri-zemli-406553.html
- Инфоурок Тест по географии на тему "Форма и размеры Земли" https://infourok.ru/test-po-geografii-na-temuforma-i-razmeri-zemli-klass-1184301.html
- Как измерили Землю и узнали ее форму? http://www.aif.ru/archive/1696318
- Площадь суши увеличилась на 58 тысяч квадратных километров за последние 30 лет http://tvkultura.ru/article/show/article_id/155828/
- Строение Земли http://prosto-o-slognom.ru/astronomia/16.html
Эгер силер караңгы бѳлмѳдѳ ар кандай формадагы нерселерди (мисалы: үч бурчтук, тарелка, картошка салгыч, топту ж.б.) жарык кылсаңар жана алардан дубалга кандай көлөкө пайда болгонуна байкоо жүргүзсѳңѳр, анда экранда топ гана дайыма тегерек түрүндө көлөкөнү пайда кылганына ишенесиңер. Биздин заманга чейин IV кылымда эле улуу Аристотель – Жер - бул шар формасында деген чечимге келген. Ага ушунда Ай жардам берген, тагыраак айтканда - Айдын тутулушу, анын учурунда Айда Жердин тегерек кѳлѳкѳсү дайыма кѳрүнүп турат.
Жалпысынан биздин планетанын жашы 4,5 – 4,6 миллиард жыл деп белгиленет. Мындай мѳѳнѳттүн минералдары жана тектери литосферада табылган эмес, бирок Жердин жашы Күн системасында табылган ѳтѳ эрте пайда болуулар менен аныкталган. Бул алюминий жана кальцийи камтылган заттар, алар биздин планетадан табылган байыркы метеорит Альендеде байкалган.
Геологиялык мезгилдердин өнүгүүсүнүн алмашуусунун тарыхый ырааттуулугун ийгиликтүү ѳздѳштүрүү үчүн ушундай методика сунушталат.
Замандар айтылат. Ири убакыттык аралыктарда биздин планетанын геологиялык тарыхындагы маанилүү окуялар менен мезгилдер дагы айтылат. Мезгилдердин ири аралыгында биздин планетанын тарыхый геологиялык окуялар болуп турган.
Андан соң палеозой, мезозой жана кайназой мезгилдеринин ырааттуулугун айтууга мүмкүнчүлүк берген жыйынтыктоочу фраза айтылат. Жыйынтыктоочу сунуш.
Фраза: Командадагы Окуучулар Сүрѳттѳрдү Даярдашып Картага Памирди Торонто Югославияны Москва Петербург Нальчикти Чапташты
