Физика: Материя деген эмне
Версия от 03:35, 19 августа 2018; Azim (обсуждение | вклад)
Бизди курчаган дүйнө, биздин айланабыздагы нерселер жана биз аркылуу табылган сезимдер материя болуп саналат, анын бүтпөгөн ар кандай формалары көрүнүштөрү, анын баардык касиеттери, байланыштары жана мамилелери менен.
Материя бул өсүмдүктөр, жаныбарлар, планеталар, Ай, Күн, жылдыздар, булар ар кандай нерселер алар түрдүү физикалык телолордон турат: суу, темир, алюминий, аба, радиотолкундар, жарык атомдор ж.д.у.с.
Физика- жаратылыш жөнүндөгү бирден бир алдыңкы илимдерден, эң жөнөкөй жана жалпы жаратылыштын закон ченемдүү кубулуштарын, касиеттерин жана түзүлүштөрүн алардын кыймылынын закондорун окутат.
Материянын структуралык деңгээли 3 деңгээлге бөлүнөт: микродүйнө, макродүйнө, мегадүйнө бири-биринен көлөмү боюнча айрылмаланган материялдык объектилер, ар бир деңгээлдин чөйрөсүн түзүшөт.
Мейкендик
Биздин жашообузда бардык окуялар мейкиндикте убакыттын өтүшү менен жүрөт, ошон үчүн мейкиндикти жана убакытты баяндоону үйрөнүш керек, башкача айтканда “кайда?” жана “качан?” деген суроолорго жооп бериш керек.
Мейкиндиктеги чекиттин абалын аныкташ үчүн, анын абалын башка бир телонун абалына салыштырыш керек. Жолдо бара жаткан велосипедистин абалы ар кайсы километрде салыштырмалуу ар кандай. Ошон үчүн, мейкиндиктеги абалды сураш үчүн отсчеттун телосун көрсөтүү керек- тело, азыркы телонун абалы жана азыркы чекит берилет.
Мейкиндиктеги бардык кыймылдар тегиздикте жана түз аткарылат.
Телонун кыймылын баяндоодо, башкача айтканда анын мейкиндиктеги абалын аныктоо, координаттардын системасын эсебин телосуна байланыштырыш керек, бул жердеги абал үч координаттын жардамы менен берилет.
Тегиздиктеги эсептин телосунун кыймылы менен эки координаттык огу бар координаттардын системасына байланышкан.
Чекиттин кыймылын сүрөттөш үчүн, анын убакыттын каалагандай маалында тандалган эсебин телосуна салыштырмалуу анын абалын аныктоого үйрөнүш керек.
Чекиттин кыймылын ар кандай ыкмаларда берүүгө болот. Координаттык ыкма: анын маңызы координаттардын жардамы менен чекиттин азыркы абалын беребиз. Эгерде чекит өзүнүн абалын өзгөртсө, анда анын координаттары дагы убакыттын өтүшү менен өзгөрөт, же, эгерде башкача айтсак, изилденип жаткан чекиттин координаттары убакыттан көз каранды, ошондуктан алар убакыттын функциялары болушат.
Убакыт
Өзүбүздүн күн тартибибизди түзүп алалы, сабактардын узактыгын, танапис маалын аныктаганга бизге - убакыт деген физикалык чоңдук жардамга келет.
Убакыт материя жана анын кыймылынан бөлүнө албайт жана анын жашоосунун формасы болуп саналат. Жаратылышта жүрүүчү процесстердин алмашуусунда негизги орунду кайталануучу процесстер (күн менен түндүн алмашуусу, дем алуу, жылдыздардын асмандагы жылышуусу д.у.с.) ээлейт. Мындай процесстерди изилдөө жана бири бирине салыштыруу материалдык процесстердин узактыгы жөнүндөгү идеяга алып келет.
Кыймыл убакыт менен болгондуктан, кыймылды баяндоодо убакытты өлчөөчү прибор- саатты колдонуу керек.
Физикалык изилдөөлөр үчүн, космонавтикада, геодезияда, радиоастрономияда, аба транспортторун башкарууда убакытты ченөөдөгү тактык абдан керек. Бул ченөөлөрдөгү тактыктан, телонун биз эсептей ала турган кайсы бир убакыттын моментиндеги абалын эсептей алабыз.
Ошондуктан, телонун абалын эсептеш үчүн жана тандалган эсебинин телосунун салыштырмалуу чекитте убакыттан көз каранды, аны менен координаттын системасын байланыштырыш жана убакытты ченеш керек. Координаттардын системасы, эсебинин телосу менен байланыштуу жана сааттар эсебинин системасын түзөт.
Пайдалуу шилтемелер
- Беседы по физике, часть I (М. И. Блудов, 1984). http://phscs.ru/physics1/bludov
- Занимательная физика. Совместно с Сергеем Денисовым. https://www.youtube.com/watch?v=j2nDJMj_FpM
- Фокус «Занимательная физика». https://www.youtube.com/watch?v=MO3zQIzErx4
Глоссарий
- Убакыт - физикалык чоңдук, материалдык процесстердин касиеттерин чагылдырып, белгилүү созулгандыкка ээ, биринин артынан бири бекитилген тизмекте жана этап менен өнүгөт. Убакыт t тамгасы менен белгиленет.
- Физикалык мейкиндик - биздин күнүмдүк жашообуздагы үч чендүү мейкиндик.
Библиография
- Пакулин В.Н., 2004. Структура материи. – http://www.valpak.narod.ru
- Пакулин В.Н., 2012, Структура материи. Вихревая модель микромира. – СПб, НТФ "Истра", 120 с.
- Репченко О.Н, 2008, Полевая физика или Как устроен мир? Изд. 2-е – М.: Галерия, 320 с.
- ... 1 л сууга 1 мл чернилди эзип, андан кийин 1мл бул эритмеге дагы 1л сууну кошсок, биз миллион жолу аралаштырган эритмени алабыз. Ага карабастан алынган эритмени карасак даана көрүнгөн өңү болот. Мындан улам чернилдин бөлүкчөлөрүнүн көлөмү миллилитрдин миллиончу бөлүгүнөн көп эле аз десек болот.
- ...байыркы бир опыттын баяндалышы сакталып калган, анда коргошундан жасалган шарга суу куюшуп, аны каңдап бекитишкен. Шарды балта менен чапкылашкан, анда ал чырмалып ичиндеги сууну кысат деп үмүттөнүшкөн. Анан эмне болду? Шар чырмалды бирок суу кысылган жок, ал шардын беттеринен чыга баштады. Суунун малекулалары коргошундун бөлүкчөлөрүнүн арасынан кысылып чыкты.
- ...сенин бөлмөңдүн абасынын малекулалары болжол менен секундасына жарым километр ылдамдыкта зымырайт. Бул болсо болжол менен 2000 км/с-үндөн батыраак! Бирок бул ылдамдык орточо экенин унутпа, баардык малекулалардын ылдамдыктары бирдей эмес да.
- ...нерселердин диффузиясы-абдан кеңири тараган кубулуш. Диффузия-жашылчалардын туздалышында, балыкты ыштоодо, аш болумдуу заттардын ашказандан канга өтүшү, өсүмдүктөрдүн тамырларынын нымды тартышы, кыямдарда жемиштердин кантты сиңирип алышы ж.б.
- ...мурунку кылымдагы имараттардын терезелеринин айнектери төмөнкү тараптары жогорку тараптарына карганда байкалаарлык калың, анткени башка аморфтук телолор сыяктуу эле айнек дагы сарыгууга жөндөмдүү.
- ...кристаллдык телодагы сарыгууга жөндөмдүу. Мисал, тоодогу мөңгүлөр өрөөнгө жай агып түшөт. Кристаллдардын агып түшүүсү алардын кристаллдык торчосунун кемчилигинен болот.
- ...суунун же спирттин метрдик таякчасын 1см кысуу үчүн болжолу-200 атмосфералык чоң басым керек, бирок ошондой эле металлдан стерженди кысуу үчүн -10 миң атмосфералык басым керек болот.
- ...аныкталган суунун малекуласы болжол менен секундасына 100 миллиард секирик жасайт.
- ...”газ” деген сөздү окумуштуулар ойлоп тапкан. Ал грек сөзүнөн “хаос”- чачыранды дегенди билдирет.
- ...литр абаны шакектин көлөмүнө чейин кысса болот
- ...абанын ар бир малекуласы аз эмес көп эмес секундасына өзүнүн “кошунасы” менен 4 миллиард кагылышууну жасайт.
- ...жер бетиндеги баардык суулар, суткасына болжол менен 7000 км3 сууну бууландырат. Мындай сандагы суусу менен бассейн 80х90 көлөмдө болуп, тереңдиги километр болмок.
Азыркы убакта адамзаттын билими ар тармакта бир нече убактылуу шкалада пайдаланылат, конкреттүү процесстерди саноо үчүн эң жакшы ылайыкташтырылган.
Эфемердик убакыт космостон жаралуучу телонун кыймылын баяндап жазуу көз карандысыз өзгөрмө сапатта колдонулат.
Жылдыздуу убакыт. Астрономияда жана астрофизикада колдонулат. Мезгилге мүнөздүү убакыт болуп, Жердин өз огунда толук бир айланышы кабыл алынган кыймылсыз жылдыздардын системасына салыштырмалуу.
Күндүк убакыт. Күндүн сааттык бурчунун өзгөрүшү мүнөздүү чоңдуктан кабыл алынган. Чыныгы жана орто күндүк убакыттар болот. Чыныгы жана орто жарыктын абалы тандалып алынган отсчеттун ыкмаларынан карата.
Бүткүл дүйнөлүк убакыт. Баштапкы меридиандын орточо күндүк убактысы, Гринвичтеги меридиан обсерваториясында шарттуу түрдө кабыл алынган.
Аймактык убакыт. Аймактын географиялык узундукка дал келүүсү менен жана бир меридианда бардык чекиттерде бирдей болушу менен аныкталат.
Поястык убакыт. Негизги 24 географиялык меридиандар үчүн аныкталган күндүн орточо убакыты, бири биринен бурчтук аралыгы 150 узундугу боюнча алыстыкта турат. Биздин планетабыздын үстүнкү бөлүгү 24 сааттык бөлүккө бөлүнгөн, анын ар бир поястык убакытынын деңгээли алар аркылуу өткөн негизги меридиан убакыты менен дал келишет.
Декреттик убакыт. Өкмөттүк токтомдорго киргизилген. Декреттик убакыт жайкы убакытка бир саатты кошуп, кышкы убакыттан 1 саатты кемитүү менен эсептелет. Сааттын мамычасын 1 саатка жылдыруу марттын жана сентябрдын акыркы ишенбисинен жекшенбиге караган түнү жүргүзүлөт. Убакыттын мындай өзгөртүлүшү айыл чарба ишмердүүлүгүн сутканын жарык маалында жүрүшүнө мүмкүндүк берет. Жыл Жердин Кундүн айланасында айланган бир мөөнөттөгү убакыттын бир бөлүгү катары баарыбызга белгилүү. Эталондун сапаты катары убакыттын ар кандай элементардык мезгили колдонулат, анда жылдын узактыгынын ар кандай аныктамалары бар.
Жылдыздуу (сидерикалык) жыл. Бул убакыттын аралыгы Күндүн асман сферасы боюнча кыймылсыз жылдыздарга салыштырмалуу бир айланпасына дал келет. Мындай жылдын узактыгы 365, 2564 орточо күндүк сутка.
Тропикалык жыл. Эки удаалаш чыныгы Күн борборунун өтүшү жазгы күн-түн теңелүүсүндөгү аралык мезгили. Тропикалык жылдын узактыгы 365, 2422 орточо күндүк сутка.
Аномалиялык жыл. Мындай жылдын узактыгы эки удаалаш чыныгы Күн борборунун перигей аркылуу өтүшү анын геоборбордук орбитасынан көрүнөт. Аномалиялык жыл 365,2596 орточо күндүк сутканы түзөт.
Ажыдаар жылы. Эки удаалаш чыныгы Күн борборунун эклиптикадагы Айдын орбитасынын бир эле түйүнү аркылуу өтүшү. Ажыдаардык жыл 346,62 орточо күндүк суткадан турат.
АЙдын жылы. Синодикалык 12 ай 354,3671 орточо күндүк сутканы камтыйт.
Календардык юлиандык жыл. (эски стиль) 365,25 орточо күндүк суткадан турат.
Календардык григориандык жыл. (жаңы стиль) өзүнө 365,2425 орточо күндүк сутканы камтыйт.
Айдын улантуучусу катары, формалдуу түзүүчү 1/12 бөлүгү жылдын улантуучусу, кабыл алынган убакыт аралагы, Айдын Күндүн айланасында айлануучу мезгилине жакын. Айларды классификациялоонун кийинки түрү кабыл алынган.
Синодикалык ай. Убакыт аралыгы катары саналып Айдын фазаларынын алмашуу мезгилине дал келет. 29,5306 орточо күндүк суткага дал келет.
Жылдыздуу ай. (сидерикалык) Айдын жылдыздарга салыштырмалуу Жерди толук айлануу убактысы, 27,5306 орточо күндүк сутканы түзөт.
Календардык ай. Айдын фазасынан көз карандысыз өзүнө 28ден 31суткага чейин камтыйт. Суткада көбүнчө эфемердик, күндүк жана жылдыздык суткалар колдонулат.
Эфемердик сутка. 24 саатан туруп, 1440 минутка же 86 400секундага барабар.
Күндүк суткалар. Күнгө салыштырмалуу Жердин айлануу убактысына барабар. Күндүк сутканын узактыгы 24 саат 0,3 минутадан 24 саат 04 минутага 27 секунда жылдыз убактысына барабар.
Жылдыз суткалары. (сидерикалык) Эталон катары жылдыздарга салыштырмалуу Жердин өз огунда айлануу убактысы кабыл алынган. Жылдыз суткасы орточо күндүк убакыттын 23саат 56 минута 040905 секундасынын турат.
Сааттар, минуттар жана секундалар сутканы арифметикалык жөнөкөй бөлүүдөн алынат. Саат 1/24 суткадагы дал келүүчү убакыт аралыгына барабар. Минут, 60 секундадан туруп, саатын алтымышынчы бөлүгү болуп саналат.
Фарфордук идишин сууга чайкап алып столго койгула. Самындын бир бөлүгүн алып, идишке түбүнө салып, басып кыскыла, андан соң аны жылдырып албай көтөргүлө. Самын менен кошо идиш дагы көтөрүлөт. Бул кубулушту түшүндүргүлө.
1. Суунун кайсыл абалдары бул табышмакта катылган?
Мен булут жана туман,
Дарыя жана океан,
Учам жана чуркаймын,
Айнектей да боло алам!
2. Бубак (кыроо)- бул суунун бир абалы. Кайсы?
Айыл аппак баркытта
Короолор да бактар да
Шамал чабуул кылганда
Бул баркыт дагы түшөт да.