Тарых: Көчмөн цивилизациялар
Көчмөндүк илимий мааниде (номадизм, грек. т. νομάδες, nomádes — көчмөндөр) — калктын көпчүлүгү экстенсивдүү көчмөн малчылык менен алектенген чарба ишмердигинин жана ага байланышкан социомаданий мүнөздөмөлөрдүн өзгөчө түрү.
Көчмөн маданият өз тарыхында ээлеген аймактары Евразиянын жогорку жарымын катып, Тынч океандан Карпатка чейин созулат. Бул Арийлердин-сактардын жана Көчмөндөрдүн мекени. Бул жерде адам өзүн универсал, жоокер жана малчы катары көрсөтөт. Ал менчиктин ээси жана башкаруучу. Анын мамлекети - бул калк-аскер, түзмө-түз аскер демократиясы. Дини - Теңирчилик. Көчмөн цивилизация - улуу Океандан Карпатка чейинки бардык түрк элдеринин жалпы иденттүүлүгүнүн негизи, аларды бирдиктүү суперэтноско айланткан интеграциясынын негизи.
Жашоонун көчмөн түрүнүн жаралышы географиялык, экономикалык жана башка факторлордун шартында объективдүү мүнөзгө ээ. Бул чарбалык-экономикалык өнүгүүнүн өзгөчө ыкмасы. Жаратылыш-географиялык чөйрөнүн өзгөчөлүктөрүнө ыңгайлашуу менен көчмөндөр дал ушул малчылык менен күн көрүүгө мажбур болушкан. Мал башынын көбөйүшү менен аларга жаңы жайытты табуу максатында журт которууга туура келгендиктен, жашоонун көчмөн мүнөзүнүн жаралышына алып келген.
-
Көчмөн малчылык мал калктан алыс эмес жерге жайылган оттогон үй шартындагы малчылыктан баштап эволюциялык жолду басып өткөн. Мал өстүрүүнүн миң жылдык практикасы малчылыктын жаңы, өтө пайдалуу жана ыңгайлуу формасына – алыскы жайыттарга чыгаруучу формасына алып келди. Дал ушул алыскы жайытка чыгаруу формасы талаа жана чөл жайыттарын - көчмөн чарбаны өздөштүрүүнүн өтө натыйжалуу ыкмасына өтүүдө арадагы звено болуп калды. Ошентип, жашоонун көчмөн мүнөзү жаралган.
-
-
Көчмөн малчылыктын өзгөчөлүктөрү:
Малчылык - артыкчылыктуу кесип. Дыйканчылык жана кол өнөрчүлүк көчмөндөр үчүн маанилүү ролду. Мал жыл бою короодо эмес, жаратылышта – жайытта кармалат.
Эл жана мал белгилүү жайыттын аймагында жыл мезгилине ылайык көчүп-конушат.
Жалпы калк же анын көпчүлүк бөлүгү көчүп-конууга катышат
Чарба жеке тиричилик муктаждыктарын канааттандырууга багытталган, ал сатууга чыгарылбайт.
- V – VI-кк. көчмөн цивилизация өнүгүүнүн жана кудуреттүүлүктүн чокусуна жетет. 1000 жыл аралыгында көчмөндөрдүн саясаты дүйнөлүк тарыхый аренада аныктоочу болуп саналган. Евразиялык континенттин активдүү кербендик соодасы көчмөн уруулардын көзөмөлүндө турган. Жашоонун көчмөн мүнөзү чарбанын, социалдык мамилелердин, материалдык жана руханий маданияттын негиздерин аныктады.
-
-
Содержание
Байыркы дүйнөнүн жана антиканын көчмөндөрү
Көчмөн малчылыктын калыптанышынын башталышы скиф-сактык мезгилге таандык (б.э.ч. VIII-кк.). бирок башаттары андроновдук (арийлик) тарыхый коомчулуктун ичиндеги коло доорунун аягында эле калыптана баштаган. Тянь-Шандан Сибирь жана Уралга чейинки аймакта малчылардын жана дыйкандардын бардык андроновчулар үчүн мүнөздүү чарба-маданий тиби калыптанган. Андроновчулар азия талааларындагы алгачкы чабандестер болушкан. Балким, андроновчулар дөңгөлөктү ойлоп табышкандыр. Ал жетишкендик аларга ээн талаалардын зор аймагын өздөштүрүүгө мүмкүндүк берди.
Көчмөн цивилизацияны бөлүп көрсөтүүнү шаардык же дыйканчылык сыяктуу эле адамзат баласы үчүн олуттуу мааниге ээ болгон талаа төңкөрүшү деп атоого болот.
Б.э.ч. I миң жылдыктын ортосунан баштап европа жана азия талаалары, жарым чөлдөрү, тоо этектери, батыштагы Карпаттан Чыгыштагы Памир жана Алтайга чейин түрдүү уруулар жана элдер отурукташкан, аларды гректер – скифтер, ал эми перстер – сактар деп аташкан. Бул уруулардын тыгыз карым-катышында жашоонун бир эле түрү, малчылык менен алектенүү скиф маданияты катары белгилүү, бирок скиф-сактык маданият деп атоо туура болгон бирдиктүү маданияттын жаралышына алып келген.
“Скиф-сактык триада” аталган скиф-сак цивилизациясын бирктирген үч олуттуу белгини бөлүп көрсөтүүгө болот.
- Сак башчысынын кийими (Ысык Коргон, Жети-Суу), Сак жаачысынын кийимин реконструкциялоо жана Сак кийими (Алтай)
-
Кара деңиз скифтери жана каспий талааларынын сактары
- Сак башчысынын кийими (Шиликти коргону, Жети-Суу) жана сак-тиграхауддун кийимин реконструкциялоо
- Кыргызстандын аймагындагы Андронов маданияты
-
-
Кыргызстандын аймагындагы сак эстеликтери
-
-
Кыргызстандын аймагындагы сак доорунун петроглифтери
-
Гунндар өз доорунун өнүккөн мезгилинде (б.э.ч. II—I) Борбор Азиянын эбегейсиз аймагын ээлеп, көптөгөн урууларга бийлик жүргүзүшкөн.
Б.э. I-к. кытай аскерлеринин жеңиши жана багындырылган уруулардын көтөрүлүшү Борбор Азиядагы гунн бийлигине чекит койгон. Б.э.ч. 48-ж. гунн бирикмеси кулаган, башында шанүй Чжи-Чжи турган бөлүгү батышка, Орто Азияга сүрүлгөн. Б.э.ч. 36-ж. Талас районунда гунндарды кытай аскерлери талкалаган. Башталган согушта гунндардын башчысы Чжи-Чжи өлтүрүлгөн, ал эми өздөрү батышка, алыс айдалган. Гунн бирикмесинин экинчи жолу, бирок олуттуу кулашы I-к. биринчи жарымында жүргөн. Гунн уруусунун бөлүгү (түштүк гунндар) Кытайга багындырылган. Башка бөлүгү (түндүк гунндар) Асман империясынын түндүк чек арасына айдалган. 93-жылы, кытайлыктар жана Сянь-би уруусу тарабынан кырсыктуу талкалангандан кийин, “түндүк гунндардын” олуттуу бөлүгү батышка, Орто Азия аркылуу, жарым кылым мурун Чжи-Чжи гунндары салып кеткен жол менен качышкан. Кийинки кылымдарда түндүк гунндардын олуттуу бөлүгү Орто Азияга көчүүнү улантышкан.
IV-к. 70-ж. Европага бир чоң уруулук топко бириккен көчмөн уруулардын массасы келген. «...Буга чейин көрбөгөн адамдардын эбегейсиз тукуму,— деп жазат Аммиан Марцеллии,— кичинекей бурчтан кар сыяктуу көтөрүлүп, бийик тоодон түшкөн куюн сымал алдынан чыккан бардык нерсени жок кылат».
Ордонун курамы бир кылка эмес. Анын негизин байыркы монгол жана түрк уруулары түзгөн: акыркылардын саны Борбор Азиянын, Түштүк Сибирдин жана Орто Азиянын мейкиндиги боюнча гунндардын жүрүшүндөгү бир нече кылымда артыкча өстү. Уралда жана Каспийде аларга айрым эл финн-угор жана алан уруулары кошулушкан. Мындай жол менен гунндардын ысымы негизин азиаттык гунндар түзгөн этникалык түрдүү көчмөн уруулардын ири бирикмесинин жалпы аталышына айланган.
Европада гунндар өз бийлигине Атилланын башкаруусунда жетишкен. Баламбер (Баламир) 374-жылы Европанын аймагындагы гунн империясынын негиздөөчүсү болуп Баламбер (Баламир) саналат, анын тукуму Атти́ла — гунндардын 434-жылдан 453-жылга чейинки башкаруучусу, өз бийлигине түрк, герман жана башка урууларды бириктирип, Рейнадан Волгага чейин созулган улуу державаны түзгөн.
Б.э.ч. II-к. согуш жүрүштөрүндө хунндар Чыгыш Түркстандан усун уруусун сүрүп чыгышкан. Тянь-шань сактарын талкалап, Жети-Суу, Жунгария жана Борбордук Тянь-Шанда усундар тарыхый булактарда «Усунь-го» («усун мамлекети»), «Син-го» («көчмөн мамлекети») жана «Бу-цзу» («уруулук бирикме») аталган байыркы мамлекетти түзүшкөн.
Чыгыш Түркстандын башка элдери сыяктуу эле усундар хунндарга көз каранды болушкан, бирок хунндардын башкаруучусу Лаошань-шанүйдүн өлүмү менен б.э.ч.161 — 158 жж. кунбаг (усундардын башкаруучусунун расмий наамы) мамлекеттин хунндардан көз карандысыздыгын жарыялайт. Кытай байкоочусу жана элчиси Чжан Цянь, б.э.ч. 128-жылы усун жерине биринчи жолу келип, усундардын каада-салты менен хунндардын ырым-жырымдарынын ортосундагы окшоштукту байкаган. Усун мамлекети хунн мамлекети сыяктуу эле монархиялык мамлекет болуп саналган. Күнбаг көз карандысыздыкка жетишкенден кийин ага хунн шанүйү ыйгарган наамды сактап калган. «Теңир кугу» («Кудай жана Асман тарабынан бөлөнгөн») наамына ээ шанүй усун башкаруучусуна өзүнүн наамынан төмөн — «күндүн бийи» т.а. «күндүн башкаруучусу, күндүү мамлекет» наамын ыйгарган. Өзгөчө маанилүү суроолорду күнбаг аксакалдар кеңешинде талкуулаган. Усун мамлекети өзүнө эки канатты камтып, борбордоштурулган бийликти туюндурган. Күнбагдын бийлиги тукум куучулук болгон.
Усундардын мамлекетинин борбору Ысык-Көлдүн жээгинде жайгашкан Чи-Гу шаары болгон.
Илим алардын келип чыгышын, ал элдин аты эмнени туюндурарын тактай элек. Алардын өзгөчөлөнгөн келбети Борбор Азиянын жана Түркстандын тургундарынан айырмаланып турган: усундардын чачы сары, көздөрү көк.
Усундар негизинен малчылык менен алектенишкен. Жылкылар, уйлар, койлор, эчкилер - төрт түлүк алардын чарбасында өзгөчө орунга ээ болгон. «Усундар дыйканчылыкты да, багбанчылыкты да билишпейт. Алар суусу бар жайытты тандашат жана бир жерден экинчи жерге малын айдап, оокатын жүктөп, көчүп жүрүшөт» —деп баяндалат кытай булактарында. Бирок акырындан усундар дыйканчылык жана малчылык кыла башташат. Б.э.ч. 1-к. алар дыйканчылыкты өздөштүрүшкөн.
Б.э.ч. II-к. экинчи жарымынан баштап усундар анын алдында: Борбор Азиянын талааларында күчтүү мамлекет курган түбөлүк душманы – гунндарды талкалоо жана грек-бактрий ээлигине чейин созулган Улуу Жибек Жолуна көзөмөл орнотуу деген эки чоң милдети турган. Хань империясынын чоң саясат чөйрөсүнө аралашкан. Эки милдетти чечүүнүн ачкычы усундардын колунда болгон. Ошондуктан, б.э.ч. 109-ж. император Уди усундарга көп белектери менен элчини жөнөтүп, күнбагга кытайлык падыша кыздарынын бирин берген. Чигу шаарына кытай дипломаты Чжань Цянь дагы барган , ал усундардын турмушун жана тиричилигин баяндаган жазманы калтырган жана Тянь-Шань аркылуу Улуу Жибек жолунун башатында турган.
Усундардын археологиялык маданияты башкалардан обочолонгон эмес, тышкы көрүнүшү жана буюм-теримдери боюнча алардын коргондору сактардыкына окшош, ошондуктан окумуштуулар аларды сак-усун маданияты катары аныкташкан, бирок алардын гунн маданияты менен айрым окшоштуктары бар. Кыргызстанда усун маданиятына окумуштуулар кеч гунндук этнос менен байланыштырган катакомбалык маданият (Чүй өрөөнүндөгү Шамсы көрүстөндөрү, Таластагы Кеңкол бейити, Кетмен-Төбөнүн катакомбалары) талапкер боло алат дешет.
Биздин эрага чейин I-кылымдын башында усун мамлекетинин башында күнбаг Унгуйми турган, ал бийлик тактысынын Фейван ысымын алган, усундардын мамлекети күчтүү державага айланган. Фейван Хань империясы менен гунндарга каршы биргелешкен иш-аракеттер жөнүндө келишим түзүшкөн жана б.э.ч. 71-жылы усундар курамында 150-миң кытай аскери менен гунндарга катуу сокку беришип, 40 миң туткун жана 700 миң мал башын олжологон. Кыйроодон кийин гунндар калыбына келе албай, бир кездеги кубаттуу держава кыйраган.
Б.э. I-миң жылдыгынын биринчи жарымынын аягында усундар кудуреттүүлүгүнөн ажырайт. Алардын башын батыш түрк уруулары жуткан.
Орто кылымдар мезгилиндеги көчмөн цивилизациялар
Тарыхый булактар баяндайт:: Бумын каганы өзүнүн адамдарын Анагүй каганына анын кызынын колун сурап, күйөөгө берүү сунушу менен жөнөткөн. Бумындын мындай текебердиги Анагүй каганын өзүнөн чыгаргандыктан, аны кызынын колун сураганга татыксыз адам катары сындаган. (Жужан каганатына көз каранды уруулар темир менен алым төлөшкөн). Бул баш тартууну түрк каганы күтүп турган. Өзүн кемсинтилген адам катары сезип, түрктөрдү жужандарга көз карандуулугунан куткаруу максатында жужан каганына согуш ачат. 552-жылы түрк каганы Бумын душманга каршы жүрүш жасап, талкалаган. Жеңилиши менен уят болгон Анагүй каганы өзүн-өзү өлтүрүп тынган.
Түрк каганатынын ээлеген аймагы Алтайдын чыгышынан баштап Каспий деңизинин батыш жээгине чейин созулган, каганат түштүк-батышта Персия (Иран) менен чектешкен. Каганаттын негизги калкын түрк тилдүү уруулар түзүшкөн. Басымдуу бөлүгүн теле (тирек) (көптөгөн түрк урууларынын жалпы аталышы) уруусу түзгөн. Кытай жазма булактары боюнча «теле» аталышынан «түрк» аталышы келип чыккан. Түрк тилдүү уруулардын арасынан Түрк каганатынын калкынын курамына 30 дан ашуун уруу, анын ичинде кыргыздар, огуздар, уйгурлар, дулулар, уйсундар ж.б. кирген.
VI-к. 70-жылдары Түрк каганаты ээлигин Түндүк Кавказга жана Кара деңиздин түндүк жээктерине чейин кеңейткен. Мындай жол менен, Түрк каганатынын бийлиги VI-кылымдын экинчи жарымында Борбор Азия жана Евразияда Азия континентинин зор аймагына тараган. Түрк каганаты Кытай, Иран жана Византия сыяктуу ири мамлекеттердин катарында гана турбастан, саясий абалы боюнча да улуу державага айланган.
Бирок зор аймакты ээлеген Түрк каганаты бирдиктүү борбордоштурулган мамлекетке айлана алган жок. Каганатты династиянын өзүнүн бийлик үчүн токтобогон ички күрөшү алсыздандырып турган. Бул жагдайдан пайдаланып, мурда түрктөр багындырган элдер эркиндик үчүн күрөшкө чыгышкан.
Түрк доору үчүн феодалдык мамилелердин тез өнүгүүсү мүнөздүү. Тышкы фактордун таасири алдында – түрктөрдүн Тан империясына каршы күрөшү күчөп, түрк каганаттары бири-бирин тез-тез алмаштырып турушкан.
| Кыргызстандын аймагы кирген Түрк каганаты | Чыгыш Түркстандагы аймагы менен Түрк каганаты |
|---|---|
| Улуу Түрк каганаты
Истеминин багындырган урууларынан кийин |
Улуу Түрк каганаты
Убактысы: 552 – 603-жж. Негиздөөчү – Бумын |
| Батыш – Түрк каганаты
Эң көрүнүктүү башкаруучу – Тон-Жабгу-каган |
Чыгыш-Түрк каганаты
Өмүр сүргөн убактысы: 603 – 620-жж. башталышы |
| Төргөш каганаты
Негиздөөчү – Үч-елиг-каган Эң көрүнүктүү башкаруучу – Солук-Чобыш-чор |
Экинчи Чыгыш-Түрк каганаты
Убактысы: 698 – 744 жж. Эң көрүнүктүү башкаруучу – Капаган-каган |
| Карлук каганаты | Уйгур каганаты
Убактысы: 744-840 жж. |
| Караханид каганаты
Негиздөөчү – Сатук-Богра Карахан |
Кыргыз улуу державасы
Убактысы: 840 – Х-к. биринчи чейреги |
| Си Ляо – кара-кидандардын (кара-кытайлар) мамлекети
Негиздөөчү – Елүй-Даши |
Экономиканын жана маданияттын өнүгүшү Караханиддердин башкаруусуна туура келет (Х-ХII-кк.). Сатук Богра Караханды Каганатты, династияны негиздөөчү катары эсептешет. Кыргызстандын аймагындагы феодалдык мамилелердин өнүгүшү бул мезгилге тиешелүү. Жети-Сууда өнүккөн шаардык маданият калыптанган. ХI-к. Наср ибн Али Караханиддин башкаруусунда Караханид каганатынын курамына Бухара жана Самарканд кирген. Караханид доорунда бирдиктүү түрк элинин жана мамлекетинин калыптануу процесси жүрүп жаткан, бирок бул процесс алгач кидандар, андан кийин монголдордун баскыны менен үзгүлтүккө учураган. Түрк каганатынын саясий тарыхы үчүн аймакты кеңейтүү жана Улуу Жибек жолуна көзөмөл үчүн токтобогон согуштар, ич ара чыр-чатактар жана бийлик үчүн күрөш, Тан кытайынын жана Араб халифатынын багындыруу аракеттерине каршы күрөш мүнөздүү.
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
Кыргыз каганаты
Кыргыздар жөнүндө кытай жазма булактарындагы эскерүүлөр б.э.ч. 201-ж. келтирилет, ал мезгилде хунндардын башчысы шанүй Моде тарабынан багындырылган түндүк ээликтеринин катарындагы гэгунь эли («кыргыз» термининин кытайча транскрипциясы) жана анын ээлиги аталган. Бул жөнүндө алгач кытай тарыхчысы Сыма Цянь жазган. Тарыхчылар кыргыздардын ата мекени катары Чыгыш Тянь-Шандын аймагын жана түндүк-батыш Монголиядагы Кыргыз-Нур көлүнүн аймагын көрсөтүшөт. Б.э.ч. 99-ж. гунндардын шанүйү Цзуйдихэу кытай аскерин талкалап, кытай кол башчысы Ли Линди «Кыргыздардын ээлигинин» башкаруучусу кылып дайындаган. Б.э.ч. I-к. ортосунда кыргыздардын бөлүгү гунн аскеринин курамында Енисейге туш болушкан жана ал жерди мекендеп калышкан. Б.э.ч. 56-ж. кыргыздар динлиндер менен бирдикте гунн империясынан көз карандысыздыкка жетишкен. Ошондой эле б.э.ч. I-к. кыргыздар мамлекеттин негизин өздөштүрүшкөн.
Б.э. V—VI-кк. Минуси (Миң-Суу) котловинасынын аймагында Батыш Монголиядан жана Чыгыш Түркстандан түрк тилдүү элдер чыккан. Кытай хроникалары аларды гяньгундар(цзянь-гундар), ал эми коңшу түрк тилдүү элдер жана келгиндер – өздөрүн кыргыздар деп аташат. Енисейге отурукташкан кыргыздар өздөрүнө самодий жана кет тилдүү бардык урууларды баш ийдиришип, өздөрүнүн мамлекетин — Кыргыз каганатын түзүшкөн. Мамлекеттин башында өзүн каган атаган (кыргызча - ажо) жогорку башкаруучу болгон. Анын колунда мамлекеттик бийлик турган. Ажонун бийлигинин таянычы атактуу жоокер-баатырлардан турган ынтымак болгон. Каганга бектер, тархандар жана оокаттуу малчылардын башка өкүлдөрү башка ийген. Аймактын башка этникалык калкы кыргыздардын кыштымдарынын (салык төлөөчүлөрдүн) абалында турган.
Мамлекеттин өмүр сүрүүсүнүн башкы баскычында кыргыздар алгач Биринчи, андан кийин Экинчи Түрк Каганатына көз каранды болушкан. Алар түрктөргө жүн, темир жана “өтө курч курал” менен салык төлөп турушкан. VIII-к. башында кыргыз ажосу Барс-бек, каган болгондон кийин, түрктөргө каршы аскерий-саясий бирикмени түзүүгө багытталган ийгиликтүү тышкы саясатты жүргүзөт. Бирок түрктөр ага каршы мураскор ханзаада Күлтегин жана кол башчы Тонүкөктүн жетекчилиги алдында чоң аскерин жөнөтөт. 710—711-жж. кышында түрк аскери “найзанын тереңдигиндеги” карды кечип, заманбап Ак-Топурак өтмөгү аркылуу өтүп, Она дарыясынын өрөөнү менен Абаканга түшүп, уйкудагы кыргыздарга кол салат, т. а. аларды кокустан чабат. Кыргыз аскери талкаланып, Барс-бег каза табат. Бул жүрүш кыргыз каганынын Саян-Алтай аймагындагы максаттарына чекит коёт. Ошентсе да түрктөр кыргыздын башкаруу династиясынын үзгүлтүксүздүгүн сактоо менен бийликти Барс-бектин мураскорунун колуна өткөрүп берет.
Экинчи түрк каганатынын кулашы менен анын Саян-Алтайдагы аскерий-саясий аренадагы ордун Уйгур Каганаты ээлеген. Бекемделген кыргыз мамлекети уйгур көз карандылыгынан бошонууга аракет жасаган. VIII-к. аягына — IX-к. башында кыргыздар Кытайга элчи жиберген. Жапайы Уйгур Каганатынын күчү жана таасиринен тынчсызданган Кытай импе¬ратору жигердүү өнүгүп жаткан Кыргыз мамлекетине таянат. Кыргыз каганы менен жазуу жүзүндө кат алышууда Тан династиясынын императору кыргыздарды дайыма уйгурлар менен согушка үгүттөп, жардам берүүгө ант берет.
IX-к. башында Кыргыз мамлекети көз карандысыздыкка жетишет жана анын башкаруучусу өзүн каган жарыялайт. Жооп катары уйгурлар 820-ж. ийгиликтүү тыныгуулар менен 20-жыл бою кыргыздарга каршы согушат.
840-ж. кыргыздар уйгур каганынын өлүмүнөн жаралган чыр-чатактарды пайдаланып, алардын аймагына кирип келет. Аларга козголоңчу уйгур кол башчысы Күлүг-Бага кошулат, алар биргелешип уйгур борбору - Ордо-Балыкты ээлешет жана күлүн көккө сапырышат. Бул окуядан кийин кыргыз улуу державасынын доору башталат. Кыргыздардын ийгиликтүү жүрүштөрүнүн жыйынтыгында өз аймагын Иртыштан Байкалга жана Монголиядан Ангаранын кире беришине чейин кеңейтишет. Перс булагынын маалыматы боюнча, кыргыздар «таш боор, жоокер мүнөзү менен айырмаланышат… айланасындагы бардык элдерди багындырып алышат».
IX-к. башында Кыргыз мамлекети көз карандысыздыкка ээ болуп, анын башчысы өзүн каган жарыялайт.
Улуу державанын доору Кыргыз каганатынын калкынын экономикалык жана маданий өнүгүүсүнүн жогорку деңгээли менен мүнөздөлөт. Кытай жана араб өлкөлөрү менен соода мамилеси өнүгөт. Өзүнүн рун жазуусунун негизинде сабаттуулук кеңири тарайт. Биздин күнгө чейин көптөгөн ташка чегилген эпитафиялык жазуулар, коргон таштарындагы, аскалардагы жана тиричилик буюмдарындагы түрдүү мазмундагы тексттер сакталып калган.
IX-к. калк арасында дүйнөлүк диндер — буддизм, манихейчилик жайылып, ак сөөктөрдүн айрым бөлүгү кабыл алат.
Кыргыздардын Борбор Азиядагы бийлиги IX-к. аягына чейин созулат. X-к. башында бул аймактын басымдуу бөлүгүн монгол тилдүү уруулар ээлешкен. Кыргыздарды Борбор Азиядан биротоло сүрүп чыгаруу XI—XII-кк. батыш багытында жайгашкан кереиттердин жана наймандардын монгол тилдүү уруулары тарабынан жүргүзүлгөн. Кыргыздар Тува жана Минусин котловинасын сактап калышкан.
Кыргыздардын өзүнүн жазуусу болгон, калктын белгилүү бөлүгү сабаттуу болгон. V-к. жазуу енисей кыргыздарына тараган. Енисей жазуу эстеликтеринде 39 тамга (алардын бешөө үндүү) эсептелет. Кийин кыргыздардан бул системаны Көк түрк каганатынын калкы, уйгурлар, басмылдар өздөштүрүп алышкан. Бул жазуунун кайрадан иштелген жана толукталган кыргыз вариантын «енисейлик» деп аташкан. Бул жазуу илимде орхон-енисей таш жазууларынын аныкталышы менен кеңири белгилүү болгон (1896-1961). Окшош жазуулар Таластан табылган. Алар, ошондой эле орхон жана енисей жазуулары Түрк каганатынын доорундагы мезгилди чагылдырат. Буга байланыштуу аларды «байыркы түрк жазуусу» деп аташкан. Учурда 200 таш жазуулары белгилүү. Айрым окумуштуулар (Старленберг, Миссершмид), бул байыркы кыргыз жазууларынын Түндүк Европанын калкы колдонгон алфавит тамгалары - рунн жазуусу менен окшоштугун аныктап, рунн сыяктуу жазуу деп аташкан. X-кылымда кыргыз жаштарынын бир бөлүгү Түндүк Кытайда окуп, билим алган. Эң жөндөмдүү, билимдүүлөрдү башка өлкөлөрдөгү сарайдагы кызматка чакырышкан. Мисалы, кытай жазма булактарынын бири Тибеттеги будда дини жөнүндө баяндап жатып, ал жактагы кызматта “Кыргыз мамлекетинин анча чоң эмес ээликтеги үйдөн чыккан адам” турганын белгилеген. Кыргыздар жазуусун кеңири колдонушкан жана өздөрү жөнүндө бир катар баалуу маалыматты калтырышкан. Биздин күнгө чейин сакталган таштагы эпитафиялар (бейиттин үстүндөгү жазуулар), Орхон өрөөнүндөгү Күлтегиндин, Билге-кагандын, Тонүкөктүн, Барсбектин жана башканын эстеликтери көрүнүктүү тарыхый окуяларды жана күндөрдү баяндаган.
Енисей жазуулары оңдон солго карай жазылган жана окулган.
Окумуштуулар көлөмү боюнча түрдүү келген тексттер түрк каганына, кыргыздарга, уйгурларга, кымактарга ж.б. арналгандыктан, бул орхон жана енисей тексттери кайсы түрк тилинде жазылганы тууралуу түрдүү пикирлерди айтышат. Енисей жана талас тексттери түшүнүктүү келип, каза болгон адамды жоктоо формасында жазылган, чегилген күндөрү аныкталбайт. Орхон жазуулары көлөмдүү келип, көбүрөөк маалыматка ээ. Мисалы, Күлтегиндин урматына арналган эпитафия өзүнчө поэманы элестетет. Мындай эстеликтер каза болгон адамдарга туугандары, достору, айрым учурда каганаттын эсебинен тургузулган.
Кыргыздар V-кылым бою жазууну колдонушкан. Орхон-енисей жазууларынын белгилери катуу нерсеге – ташка, кышка, металлга ж.б. түшүрүүгө ылайыктуу болгон. Түрк элдеринин арасында кыргыздар күчтүү уруулук бирикме болушкан. Бул жөнүндө бизге жеткен, ташка чегилген 120 орхон-енисей тексттери баяндайт.
Кыргыз элинин этногенези жана анын негизги баскычтары:
Кыргыз элинин калыптанышы байыркы мезгилде эле (б.э.ч.III-к.) башталган жана Чыгыш Түркстан менен Батыш Монголиянын аймагын ээлеген;
I миң жылдыктын биринчи жарымында кыргыздар Енисейде (Минусин котловинасы) пайда болушуп, жергиликтүү динлин уруулары менен аралашып, енисей кыргыздары аталган жаңы этностук коомчулукту түзүшөт. Кыргыз мамлекети жаралып, күчтөнүп, Борбор Азиядагы гегемония үчүн күрөштү баштайт;
IХ-Х-кк. «кыргыз улуу державасынын» доорунда енисей кыргыздары өздөрүнө Уйгур каганатын баш ийдиришет, Байкалдан Кашкар жана Тянь-Шанга чейин бүтүндой борбор Азияда жайгашат;
ХV-к. алтай кыргыздары Тянь-Шанга карай көчүшүп, түрк-монгол уруулары менен аралашып, калыптануу процесси Тянь-Шанда аяктаган жаңы этностук түзүлүштүн - кыргыз элдүүлүгүнүн негизи болот;
Кыргыз элинин дуалдык системасы (оң жана сол канатка бөлүнүү) «Мажму ат-Таварих» жазма баянында сүрөттөлгөн. Кыргыздарга тарыхтын түрдүү баскычтарында кошулган уруулардын конгломерациясын туюндурган ичкилик тобунун кире электиги бул системанын өзгөчөлүгү болуп саналат.
Кыргыз элинин калыптанышына төмөнкүдөй шарттар түрткү берген:
Геосаясий – кыргыз аймагына кол салуучуларга туруштук берүү үчүн баш кошуу зарыл болгон;
Экономикалык – кыргыз уруусунда чарбанын бирдиктүү тибинин – бул этносту башкалардан айырмалап турган вертикалдуу мүнөздөгү жарым көчмөн малчылыктын калыптанышы;
Саясий – жаңы аймакка көчүү жана аларды коргоонун зарылдыгы этностук биримдикти талап кылган.
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
XVI-XIX-кк. Борбор Азия
XIV-кылымдын экинчи жарымында Тимурдун (Тамерландын) башкаруусунда Орто Азия жаңы өнүгүүгө жетишкен. Татар-монгол баскынында жоготулган кербен жолун калыбына келтирүүгө мүмкүн болду. Самарканд XV-кылымдын башында Тимурдун өлүмү менен эки бөлүккө ажыраган тимуриддер мамлекетинин борборуна айланды. XV-кылымдын ортосунан баштап талкалануунун баскычы башталды.
XV-кылымдын аягында талаа баскынчылары-багындыруучулары өзбек шейбаниддери (“өзбек” ысымын алар беришкен) болгон. XVI-кылымдын I-жарымында Шейбаниддердин мамлекети кулап баштаган. Хива хандыгы пайда болгон.1740-жылы Бухара Иран башкаруучусунун аскерлери менен багындырылган. 1753-жылы кийин эмират болгон Бухара хандыгынын башында Мангыт династиясын негиздеген, аны Бухара эмираты менен 1920-жылга чейин башкарган Мухаммед Рахим болгон. XVIII-кылымдын башында Кокон хандыгы да пайда болгон.
Жалпысынан, XVII-XVIII-кылым Орто Азия үчүн - феодалдык чыр-чатактардан улам жана Европа менен Азияны байланыштырган кургактагы соода жолдору Улуу географиялык ачылыштардан кийинки атаандаштыкта европалык державалар көзөмөлдөгөн деңиз соодасынан артта калган.
Кыргызстан жана Кокон хандыгы
1709-жылы Фергана өрөөнүндө Кокон хандыгы пайда болуп, Бухара хандыгынан өз алдынча эмиратка бөлүнгөн. Аймакка, адам жана башка ресурстарга муктаж болуу менен Кокон өзүнүн жакынкы коңшулары – кыргыздар жана кыпчактарга каршы багындыруу саясатын жүргүзгөн. Кыргыздарды багындыруу эки баскычта өткөн: 1-баскыч Түштүк Кыргызстанды багындыруу (1762-жылы Кокондуктар Ош жана Өзгөндү курчашкан), 2-баскыч-Түндүк Кыргызстанды жана Борбор Тянь-Шанды багындыруу (1821-1831).
Каршылык көрсөтүүгө карабастан, Кокондуктар кыргыздарды тез эле багындырышкан, анткени кыргыз уруулук бирикмелер талкаланып, ич-ара чыр-чатактар жүрүп жаткан.
Багындыруунун кесепети кыргыздар үчүн бирдей болгон эмес:
1. Уруулашкан куучулук аристократия Кокон башкаруучулары менен кызматташууга умтулган, так үчүн күрөшкө катышкан (Шералы хан энесинин каны боюнча - кыргыз), хандыкты башкаруу системасында жогорку кызматты ээлеген. Бирок Кокон хандыгы чыгыш монархиясы болуп, хандын бийлиги чексиз жана ээлеген жогорку кызматына карабастан, кыргыз төрөлөрүнүн абалы туруксуз болгон. Бул көрүнүш аларды ханга каршы күрөшкө түрткөн.
2. Катардагы көчмөндөр Кокон феодалдарынын жана өздөрүнүн эле уруу башчылары тарабынан кош эзүүнүн алдында калышкан. Көчмөндөрдүн негизги салыгы мал салыгы - зекет (мал башына салык) болгон. Түштүк дыйкандары хараж (жерге салык) жана танап (бакча жана алма багына салык) төлөшкөн. Чоң салыктар карапайым адамдардын Кокон хандыгына каршы күрөшкө катышуусунун башкы себеби болгон. 1873-1876-жж. Пулат хандын (Исхак Хасан уулу) жетекчилиги алдындагы көтөрүлүш улуттук-боштондук күрөштүн мүнөзүнө ээ болгон.
Кыргызстан Россиянын курамында
Цинь кытайы жана Кокон хандыгынан күтүлүп жаткан согуштук-саясий жагдай жана коркунуч кыргыздарды күчтүү шериктеш жана коргоочуну издөөгө мажбурлаган. XIX-кылымда кыргыз урууларынын башчылары Россияны мындай шериктеш жана коргоочу катары көрүшкөн. 1785-жылы Россия падышасы Екатерина II нин сарайына биринчи элчиликти сарыбагыш уруусунун башчысы Атаке бий Тынай уулу жөнөткөн. Элчиликти Абдырахман Кучаков жетектеген. Бирок эл аралык жагдай Россияга кыргыздарды карамагына алууга жол берген жок.
1824-1825-жж. түндүк кыргыз уруулары менен Россиянын ортосундагы элчиликтерди алмашуу жүргөн. Россиянын элчилери кыргыздардын россиянын өкүлдүгүн кабыл алуу жөнүндө кезектеги тилеги айтылган курултайга катышкан. Кайрадан эл аралык жагдай (наполеондук согуштардан кийинки Европа) жана Россиянын ички абалы (Александр I дин өлүмү жана декабристтердин көтөрүлүшү) Россияны алагды кылган. Ал эми Кокон хандыгы Түндүк Кыргызстанды багындырууга шашкан.
1855-жылы бугу уруусунун башчысы Боромбай бий Омск шаарында россиянын өкүлдүгүнө ант берүүнүн демилгечиси болгон. Ант берүүнүн текстин бардык бугулардын атынан Качыбек Шералин окуган. 1862-жылы Чүй өрөөнүндө Кокон хандыгына каршы көтөрүлүш жасап, россиянын өкүлдүгүн манап Байтик Канаев кабыл алган. 1863-1867-жж. түндүк кыргыздар жана Борбордук Тянь-Шан кыргыздары россиянын өкүлдүгүн кабыл алышкан. Негизги ролду сарыбагыш уруусунун башчысы Шабдан Жантаев ойногон.
Кыргызстандын түштүгү Россия Ташкентти багындыргандан кийин вассалдык көз карандылык жөнүндө келишим түзгөн Кокон хандыгынын курамында калган. Кокон хандыгынын кескиленип калышы – Жакынкы Чыгыштагы саясий жагдай жана Россия менен Англиянын кызыкчылыктарынын кагылышына байланыштуу. Бул жагдайда Кокон Чыгышка жылып бараткан Россиянын жана анын каршылаштырынын ортосунда буфердин ролун ойногон. XIX-к. 70-жылдарынын башында Крым согушунан кийин алсызданган Россиянын эл аралык абалы бекемделген. Россия акыркы кокон ханы – Кудаярга каршы көтөрүлүштү баскандан кийин император Александр II 1876-жылы 19-февралда Кокон хандыгынын бардык аймагы Россияга кошулушу жөнүндө буйрук чыгарган. Бирок тоо аймактары Курманжан датканын уулдарынын жетекчилиги алдында каршылык көрсөтүшкөн. Генерал М.Д.Скобелевдин бир катар ийгиликтүү жүрүштөрүнөн кийин “алай хандыгы” памир-алай кыргыздарынын Россияга кошулушун тааныган.
Кыргызстандын Россияга кошулушу бир калыпта жүргөн эмес: бир четинен кыргыздар Кокон хандыгынын федоалдык эзүүсүнөн кутулушкан жана саясий, экономикалык, маданий өңүттө өнүккөн мамлекеттин курамына киришкен. Экинчиден, Кыргызстан Россиянын колониясы болуп калган.
Глоссарий
- Андроновчулар — көп сандагы европа типтүү тектеш уруулардын маданий-тарыхый коомчулугу. Бул аталышты алар өздөрү калтырган эстеликтердин жайы - Ужур районундагы Андронов айылынын (Россия, Красноярск крайы) атынан коюлган
- Социомаданий – социалдык жана маданий себептер менен шартталган.
- Сюзере́н - өзүнө көз каранды вассалдарга карата хан болгон жердин ири менчиктөөчү-феодалы.
- Теңирчилик - болжол менен б.э.ч. V-III-кк. калыптанган ыйык асман – Теңир культуна негизделген евразия талааларындагы түрк-монгол көчмөндөрүнүн дини. Теңирден тышкары жердин башталышын туюндурган Умай кудайы да баркталган.
- Экстенсивдүү - сапаттык жакшырууга эмес, сандык көрсөткүчү боюнча жакшырууга багыт.
Пайдалуу шилтемелер
Бибилиография:
- «Мир кочевников-скотоводов»,Барфильд Т. М.,2002.
- «Кочевая альтернатива социальной эволюции»,Барфильд Т. М.,2002.
- «Восточный Туркестан в системе цивилизаций Востока и Запада»,Исхаков Г. М. Алма-Ата, 1989. Т. 1.
- «Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций»,Исхаков Г. М. Алма-Ата, 1989. Т. 1.
- «Степные империи Евразии»,Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. СПб., 1994.
- «Кочевники евразийских степей в исторической ретроспективе»,Хазанов А. М. М., 2002.
- «Кочевая альтернатива социальной эволюции»,Хазанов А. М. М., 2002.
Жилища типа юрт были у многих народов центральной Азии, Монголии и Сибири, для которых кочевое и полукочевое скотоводство было главным занятием. Юрты есть у казахов, каракалпаков, туркмен, ногайцев, башкир, алтайцев, калмыков, монголов.
раздвижные стенки юрты - кереге;
купольные жерди - уук;
деревянный круглый обод, опора для крыши юрты - тундук;
жерди, укрепленные над дверью, - эшик уук (их 3-4) - короче остальных, поскольку один конец их укреплялся на верхней перекладине дверной рамы (баш босого), расположенной выше стен юрты;
шест с развилкой (бакан). Эти жерди подпирают покров дымового круга, защищающего очаг от сильного дождя и снега;
войлок для покрытия юрты - туурдук.
