БИЛИМ БУЛАГЫ

Ачык идиштеги суунун бир топ убакыттан кийин буулаанары, баарыбызга белгилүү. Бул кубулуш молекулардын кыймылуу аркылуу болушу мүмкүн. Атырдын, эфирдин жана башка жыттануучу нерселердин жытынын тарашы молекулардын кыймылда болоору жөнүндө ишеним жаратат.

Бир нерсенин молекулаларынын кыймылынын натыйжасы башка нерселердин молекалаларынын кыймылын байкайт. Бул кубулуш диффузия деп аталат. Жыттардын тарашы диффузиялардын газ түрүндө экендигин түшүдүрөт. Диффузияларды суюктук жана катуу телолор аркылуу да байкаса болот.

Суюктуктардагы диффузия газдардыкына караганда жайыраак кыймылда болот, себеби, газдардыкына караганда суюктуктардагы молекулар жакыныраак жайгашат.

Катуу телолордогу молекулалар андан да жакыныраак жайганшкан. Ошондуктан катуу телолордогу диффузия бир нече жылдардан кийин гана байкалат.

Молекулалардын кыймылына карата далил катары Броундун кыймылы эсептелинет.

Жылытуу учурунда диффузиялык дагы броундук дагы кыймылдарда кыймылдардын ылдамдыгы көбөйөт. Мындан улам, температуранын жогорулашы менен телодогу майда бөлүкчөлөрдүн кыймылынын ылдамдыгы да көбөйөөрүн байкоого болот.

Газдын басымы ал идиштеги газдын молекуласынын идиштин ички бетине жасаган соккусу менен түшүндүрүүгө болот. Газдын көлөмүнүн азайышы анын басымынын жогорулашына алып келет. Температуранын канчалык жогорулашы газдардын молекулаларынын кыймылын күчөтөт. Демек,

- биринчиден, идиштин ички бетине жасаган соккусу тез-тезден жүрөт;

- экинчиден, ар бир молекуланын орточо күчү ички бетине карата соккусун көбөйөт;

Бул бизди дагы бир маанилүү тыянакка алып келет.

Газдын температурасынын жогорулашы анын басымын жогорулатат.

Молекулалар заттын ичинде орун алмаштыра алат, себеби алардын ортосунда бош аралыктар бар.

Катуу телодо жыш жайгашкан молекула жана атом орун алган. Катуу телого салыштырмалуу, суюктукта малекулалардын аралыгы көбүрөөк, андан дагы газда малекулалардын аралыгы көп жайгашкан. Мисалы, кадимки кубулушта суу пары 1800- эсе көп орун ээлейт, сууга салыштырмалуу.

• 
• 
• 

Катуу, суюк жана газобраздуу абалга карабастан, малекулалар(атом) ар дайым баш аламандуу кыймылда болот. Бул кыймыл аракеттин түшүндүрмөсү, ар бир затта кинетикалык энергиянын бардыгыменен заттын температурасына байланыштуу. Ошондуктан малекуланын (атом) баш аламан кыймылы жылуулук деп аталат.

Телонун шартына байланыштуу ар кандай агрегаттуу абалда боло алат.

Молекулалар бири-бири менен байланышта болот. Заттын бөлүктөрү бир эле маалда бир бирине тартылып, жана түртүлөт, ошондуктан алардын ортосунда аралык болот. Заттын бири-бири менен болгон байланышты молекулярдуу деп атайбыз. Ар бир молекулярдуу заттын күчү ар башка. Бул аркылуу ар көптөгөн затты айрымалайбыз. Молекулярдуу заттын күчү өтө кичене аралыкта кыймыл аракетте болот, өздүк заттын көлөмүнө салыштырмалуу.

Заттын фазасы деп бир муунду бөлүктү айтабыз, физикалык мүлкү менен айрымаланып, бири-биринен чек ара менен бөлүнөт. Муз менен сууда сүзүп жүргөн- мисал катары катуу жана суюк фаза боло алат. Чайнектеги суу жана суунун буусу- суюк жана газ түрүндө фаза мисал болот. Бир агрегаттуу абалдан экинчисине өтүү фазалуу алмашуу деп аталат.

Молекулярдуу кыймыл аракеттин жаралышына, жылуулук кубулушу өбөлгө түзөт.

Заттын бууга айлануусу - суюк заттын газ түрүндө абалга айлануусу.

Бууга айлануунун эки түрү бар: бууланып жок болуу жана кайноо.

Бууланып жок болуу − каалаган температурада суюктуктун пар аркылуу жок болуусу.

Буулануунун ылдамдыгы: • температурадан; • Үстүнкү катмардын аймагы; • Суюктуктун түрү; • Шамаалдан көз каранды болот.

Кайноо − суюктуктун баардык аймагындагы буунун жаралышы, бир гана температурада болот жана ал кайноонун температурасы деп аталат. Ар бир зат өзүнүн кайноо температурасына ээ.

Заттын конденсациясы − заттык газ түрүндө абалдан суюк абалга айлануусу. Ал бир гана кайноо температурасында орун алат.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Заттын эрүүсү − катуу заттын, суюк затка айлануусу. Эрүү биргана эрүү температурасында орун алат.

Заттын кристаллизацисы − заттын суюк абалдан катуу абалга айлануусу. Ал бир гана температурада орун алат, ал температура бир гана эрүү температурасы.

Жылуулук өткөрүү - жылуулук өткөрүү процесси.

Жылуулук өткөрүүнүн үч түрү бар:

• Жылуулук өтөрүүчү- Өтө ысык катуу телодон өтө ысык эмес катуу телого жылуулуктун өтүшү.

• Конвекция- жылуулуктун суюктук же газ аркылуу өтүүсү.

• Нурлануу- жылуулуктун электро магниттик толкун аркылуу өтүүсү.

Температура физикалык көлөм болгондуктан, аны ченөөгө болот жана ченеш керек. Температураны ченөө үчүн атайын прибор бар, анын аталышы термометр деп аталат. Биринчи термометрди (тактап айтканда анын аналогун) Галилео Галилей ойлоп тапкан. Галилеонун ойлоп тапканы, XVI- кылымда (1597) университетте, лекция учурунда студенттерге тартууланган, анын аталышы термоскоп деп аталган.

Каалагандай термоскоп кийинки принципте иш алып барат: температурага байланыштуу физикалык заттын алмашышы.

Атом жана молекуланын заттагы ар дайым тынымсыз кыймылдын далилдөө эксперименти болуп, броундук кыймыл аракети жана диффузия табылган.

Диффузиянын түшүндүрмөсү кандай? Заттын бөлүкчөлөрү, баш аламан кыймылдап, бири биринин аралыгынан өтөт, бул заттын өз алдынча аралашуусу болуп аталат – диффузия.

Атырдын же күйүүчү майдын жыты бөлмөдөн же гараждын ичинен өтө бат тарайт. Мунун себеби атыр менен күйүүчү май бууланып жок болуп – газ түрүндөгү абалга келет, ал эми диффузиядагы газ бат болот: секунд - мүнөт аралыгында. Суюктукта диффузия байкалаарлык жай болот: жумалап- айлап, ал эми катуу телодо- өтө жай: жылдап- жүз жылдап.

Газдын басымдуулугунун көлөмү жана температурасы көп учурда техникада жана тиричиликте колдонулат. Эгерде көп өлчөмдөгү газды бир жерден экинчи жерге которуш керек болсо, же газды узак мөөнөткө сакташ керек болсо, аны атайындаштырылган катуу темирден идиште кармайт. Бул идиштер көп басымдуулукту көтөрө алат, андыктан атайын үйлөткүч (компрессор) аркылуу көп массадагы газды үйлөтсө болот, ал болбогондо жүз эсе көп көлөм талап кылынмак.

Бөлмөнүн температурасындагы жылуулук дагы газ балонго басымдуулу болгондуктан, аны эч жылытууга (мисалы, күндүн ачык нуруна кармоо) мүмкүн эмес, же ага тешик жасоо, жада калса иштетилгенден кийин дагы.

Газдын молекуласынын кыймылы жана молекуланын идишке урунушу, газдын басымдуулугун түшүндүрөт. Газдын басымдулугунун көз карандылыгы, газдын көлөмүнөн, анын температурасынан жана массасынан турат.

Башталышына

Глоссарий

Жылуулук кыймылы — бүтүн телодогу атом жана молекуланын баш аламан кыймылы. Баардык молекулалар затына карабастан тынымсыз баш аламан кыймылда болуп турат.

ТЕМПЕРАТУРА – бул телонун жылуу чени.

Броундук кыймыл аракет − суюк жана газдын майда бөлүкчөлөрүнүн жылуулук кыймылы. Броундук кыймылдын жаралышы, суюктук жана газдын атом же молекуладан турушунан болот- майда бөлүкчөлөрдөн, баш аламандык жылуулук кыймыл абалдагы, андыктан броундук бөлүкчөнү ар тараптан соккулап турат. Броундук кыймыл аракет түбөлүк жана эч качан токтобойт.

ДИФФУЗИЯ− бир молекулалык заттын экинчи молекуланын аралыгына киришинин кубулушу. Температура бийик болгон сайын, диффузия ошончо бат болот.

Паскалдын буйругу тастыктайт: “суюктукка же газга жасалган басымдуулук, суюктук менен газдын ар бир чекитине бирдей жетет”. Бул суюктук менен газдын кыймыл аракетинин ар тараптуу экендигин түшүндүрмөлөйт.

Башталышына

Библиография

• Тепловое движение молекул. https://tula-term.ru/informaciya/books/vakuumnye-tehnologii-ep-sheshin/teplovoe-dvizhenie-molekul/
• Броуновское движение https://ru.wikipedia.org/wiki/Броуновское_движение
• Движение частиц веществ http://www.fizika.ru/kniga/index.php?mode=paragraf&theme=07&id=7030
• Тепловое движение. Броуновское движение. Температура. Температурные шкалы. Термоскоп. http://class-fizika.narod.ru/8_1a.htm
• В каких технических устройствах используется закон Паскаля. http://class-fizika.narod.ru/7_paskal.htm
• Урок-обобщение по теме "Тепловые явления" http://открытыйурок.рф/статьи/616441
• Тепловое расширение тел. http://www.plisa.by/jdownloads/phiz/fizika_dlya_chainikov.pdf
• Учет теплового расширения в технике http://www.fizika.ru/fakultat/index.php?theme=6&id=6218
• Нагреть льдом. Загадки - http://gadaika.ru/fizika?page=5
• Интеллектуальная игра – конкурс ФИЗИКА ВОКРУГ НАС по теме «Тепловые явления» http://gigabaza.ru/doc/56452.html
• Микроопыт http://www.physbook.ru/index.php/Kvant._Лед,_вода_и_пар
• Вопросы и задачи http://www.physbook.ru/index.php/Kvant._Движение_молекул

Башталышына

Сиз билесизби?

К

ээ бир капкагы бар айланып жабылчу банкаларды ачуу оор болот. Кээ бир арахис май жана маринатталган бадыраңдардын капкагын ачуу өтө татаалдыкты жаратат. Тажырыйбалуу кожойкелер банканын капкагынын үстүнө кайнак суу куюшат. Себеп дегенде капкакка ысык суу тийгенде капкак кеңейип, ачканга жеңилдик түзөт. Баардыгына белгилүү болгондой, зат ысыганда кеңейип, муздаганда тартылат, андыктан жылып жана муздаган кезде молекулярдык күчтүн басымында, телонун деформация жылуулугу орун алат. Бул кубулуштун түшүндүрмөсү, тело ысыган кезде, молекулалар баттан кыймылдап бири-бири менен сүзүшөт, ал телонун кеңейишине өбөлгө болот. Кызык, кээ бир катуу телолор ысыганда тартылат. Мисалга, муз ысыганда тартылат, эгерде 00С-40С- жеткирсе. Себеби муз башка кристалдуу калыпка келет. Жагымдуу эмес жаңылык: Эгерде 20000 л авто цистернага жээгине чейин муздак күйүүчү май куюп күндүн ысыгына койсок, күндүн ысыганынан 190 л ысыган күйүүчү май жээгинен ашып төгүлөт. Жылуулуктун кеңейишин термо оброботкада жана термо бөлүктөрдү жасоодо, жабдууларда, курулуш машиналарда, түтүк тетиктеринде, электр зымдарда, күпүрө, имараттарда эске алуу зарыл, температуранын өзгөрүлүшүн дагы эске алуу керек.

Табышмактар

• Мен чычкан менен олтуруп, эмне кылышты айтам: керебетке уктаганы жаткырам же болбосо ойногонго уруксат берем. (ртемомрет)
• Чагылуусу асманды күйгүзөт, Бирок бизге жетпейт. (ыроетем)
• Эки арап- бир тууган, Бою тизеден келген, Баардык жерде биз менен жүрөт, Бизди ызгаардан сактайт (өкүт)
• Кышында андан жылуу жок, Жайында андан суук жок. (женртөлөө)
• Терезе астында гормония, Ысыктыгы оттой (жылуулук батареясы)

Газдагы жана суюктуктагы басым

Микротажрыйба

Жумуртканын ичке учу жагынан кичине көзөнөкчө тешик жасап, ошол көзөнөкчө аркылуу анын ичиндегисин чыгаргыла. Ал көзөнөкчөнү мом же пластилин менен жапкыла да ошол жери менен жүк көтөргүчтүн жибине бекиткиле. Жүктүн массасын ал жумуртканын кабыгын бөлмөнүн температурадагы суу куюлган идиштин түбүндө кармап тургандай кылуу керек.

Эгерде ал идишти аязга алып чыгарса, бир нече убактан кийин силердин “аспап” калкып чыгат, бирок кайра чөгөт. Эгерде ал идишти кайра бөлмөнүн ичине алып кирсеңер, ал кабык өзүнүн өйдө-ылдый жолун кайрадан улантат. Муну түшүндүрүп бергиле.

Суу +4 °C да эң чоң тыгыздыкка ээ болот. Муздатууда (же ысытууда) суунун температурасы кабыкты калкытат, ал эми андан ары температураны төмөндөтүү (же жогорулатууда) – чөктүрөт.

Кызыктуу суроолор

1. “Түтүн абада эрип кетет” деп айтылган сөз кандай кубулушту түшүндүрөт? (Түтүндүн бөлүкчөлөрү броундук кыймылга катышышып, алар бири-биринен бара- бара алысташат, ал түтүндүн тыгыздыгынын азайышына алып келет.)
2. Эмне үчүн сүттүн балкаймагы муздак бөлмөдө тезирээк эрип кетет? (Майдын тамчыларында броундук кыймылдын аздыгы үчүн. )
3. Эмне үчүн шекер муздак сууга караганда ысык сууда тезирээк эрийт? (Температуранын өлчөмүнүн өсүшү менен диффузиянын да ылдамдыгы өсөт. )
4. Эмне үчүн чийки жыгачтан жонулуп жана лакталган топ ошондой эле жасалган бирок лакталбаган топко караганда жарака болбой бүтүн сакталат? (Температуранын өлчөмүнүн өсүшү менен диффузиянын да ылдамдыгы өсөт. )
5. Эмне себептен буроосу да гайкасы да дат баспаган темирден жасалганына карабай, бекем болуп көпкө турган гайканы броо кыйынга турат? (Буроо менен гайканын диффузиясынын айынан узак убакытка бекем буралгандыгынан чектериндеги аралык биригүүгө дуушар болушат. )
6. Кандай энергиянын эсебинен болушу мүмкүн капиллярдык кубулуштар? (Капиллярларларында суюктук деңгээлин өзгөртүү боюнча иштер молекулалардын өз ара аракеттенүү энергиясынын эсебинен жүрөт. )
7. Ойлонуп көргүлө, эгерде кокусунан молекуалалардын ортосундагы тартылуу күчү жоголсо, чыныгы газы бар идиштеги басым кандай өзгөрүлөөр эле? (Басым жогоруламак. )

Макал-лакаптар

1. Алтын отто ээрибейт. (осетин).
2. Муздун астында жылуу суу болбойт (осетин)
3. Шамал каарды жейт (орус).
4. Жазында жаан буу чыгарат, күзүндө нымдаштырат (орус).
5. Темир устанын колунда, темир суудай агат (өзбек).
6. Күн бийик турганда буудайды кургат (индонезия).
7. Суу кайнаганда, ысык буулануу чыгарат (монгол).
8. Таң аткан кездеги кызыл күн- балыкчыга жакпайт (англия).
9. Темир дагы ээрийт, таш дагы жок болот (жапон).
10. Жаандан кийин салкын болот- айтылган калптан кийин уят болот (монгол).
11. Ар кандай болот: таш дагы тердейт. (бенгал).
12. Жаш кезде билгениң ташта жазылган, карыганда билгениң музда жазылган (өзбек.).
13. Туман каарды жейт (орус).
14. Кар – буудай үчүн жууркан болот (кытай).
15. Бат жылыган, бат муздайт (жапон).
16. Шаркыратма музга айланбайт (фин).
17. Ысык боткону шашып ортосунан жебей, шашпай четинен же (тайиланд).