БИЛИМ БУЛАГЫ

Түндүк Американын географиялык абалы жана изилдөө тарыхы

Географиялык абалы

Түндүк Американын эң түндүк четки чекити Мерчисон тумшугу, түштүгүндөгү эң четки чекит Марьято тумшугу. Батыш чекити Принц Уэльск, чыгыш чекити Сент-Чарьлз тумшуктары. Түндүк Американы түндүгүнөн Түндүк Муз океаны, чыгышынан Атлантика, батышынан Тынч океаны чулгайт. Түндүк Американын курамына көптөгөн аралдар кирет: Ньюфаундленд, Гренландия, Алеут жана Багам аралдары. Континенттин аянты жалпы аралдары менен 25 миң. км² (16% жердин кургактыгы) түзѳт. Жээк сызыгынын жалпы узундугу – 75.4 миң. км².

Материктин ачылыш тарыхы

ХV кылымдын аягында испаниялык деңиз сүзүүчүсү Христофор Колумб жолдоштору менен Түндүк Американын жээктерине чейин жетип, Индияга жол ачтым деп ойлогон. Ошол мезгилден баштап Түндүк Американы изилдѳѳ жана өздөштүрүү доору башталган. Бирок Христофор Колумбдун баштоочулары дагы болгон: болжол менен X кылымда нормандардын уруулары Гренландияны ачышкан, ошондой эле заманбап АКШ мамлекетинин жээктерине чейин жетишкен. Бирок алар жаңы жерлерди колониялаштыра алган эмес, себеби нормандар континенттин түндүгүндөгү татаал жаратылыш шарттары менен кездешишкен , ошондой эле жаңы материктин Европадан алыстыгы аларды коркуткан. Христофор Колумб жаңы жерди ачкандан кийин Америкага дагы төрт жолу саякаттаган. ХVI кылымдын аягында испаниялыктар Түндүк америкалык жерлердин колониясын башташкан.

Кылымдын жарымында атактуу деңиз сүзүүчүсү Жак Картье Канаданын жээктерине жеткен жана Канада деген азыркы атын берген. Испаниялык экспедиторлор, бай түшүмдүү жерлерин басып алууга аракеттенишип, жергиликтүү элдер жана индеецтердин уруулары менен карама - каршылыкта турушкан.

Түндүк Американы өздөштүрүүнү Александр Маккензи, Джон Дэвис, Вильям Баффин, Генри Гудзон сыяктуу деңиз сүзүүчүлөрү улантышкан. Алардын изилдөөлөрүнүн негизинде континенттин түндүк бѳлүгүнүн бардыгы Тынч океандын жээктерине чейин изилденген.

Материкти изилдѳѳ

Жаңы континенттин ачылышы Европанын жашоосунда чыныгы бурулуш болгон. Көптөгөн европалыктар жаңы аймактарды дыкат изилдѳѳ жана аларды өздөштүрүү үчүн деңиз экспедицияларына чыгышкан. ХVIII кылымдын башында Түндүк Американын бардык аймактары ачылган жана изилденген, алсак, Аляска жана Тынч океан жээктери. Материкти изилдөөдө орус саякатчыларынын салымы чоң. Григорий Шелиховдун экспедициясынан кийин континентте Орус Америкасы деп аталган - Аляска ачылган. ХVIII кылымдын ортосунда эле биринчи орустардын кыштактары бар болгон.

Түндүк Американын жаратылышы

Аризона штатындагы Чоң Каньон

Түндүк Американын маанилүү визиттик карточкасынын бири Чоң Каньон Аризон штатынын аймагында жайгашкан. Анын узундугу 445 километр, туурасы - 29 километр, ал эми тереңдиги - 1800 метрге жетет. Колорадо дарыясы, атына окшош бөксө тоо менен агат, 6 миллион жыл мурун аскалуу тоо тектеринде каньонду кескен жана ушул күнгѳ чейин улантып келет. Ага ушул жерде жаан-чачындар, температура жана шамал жардам берет.

Кинг-Кэньон улуттук паркы менен бирге Секвойя АКШнын улуттук парктарынын атайын кызматынын бирдиктүү бѳлүмү болуп эсептелет. Бул корголуучу тоо аймактарынын уникалдуулугу Калифорниянын чыгышындагы реликт токой массивинде, алар Сьерра-Невада кырка тоосунун түштүк капталын тосуп турат. Ушул аймакта гана дүйнөдөгү жаш токойлордун эң зор бактары - гигант секвойядендрондор жайгашкан. Бул чанда кездешүүчү гигант секвойялардын узундугу 100 метрге жетет жана алар 3 миң жылга чейин жашашат.

ЮНЕСКОНУН дүйнөлүк мурас объектиси Йе́ллоустон 1872 жылы дүйнөдөгү биринчи улуттук парк болуп негизделген.

Эстеликтердин өрөөнү – Суулуу тоолордун калдыктарынын ѳзгѳчѳ “фигураларынын” четин чыгаруу менен бул аймакты эстеликтердин өрөөнү деп аташат. Аризон жана Ютанын чек араларында укмуштуу геологиялык түзүлүштөр жайгашкан. Ал белгисиз чебердин катып калган эстеликтери сыяктуу, Колорадо бөксө тоосунун өрөөнүнүн ортосунда чачыраган таасирдүү жалгыз кызыл кумдуу аскаларды элестет.

Мамонт үңкүрү – бул жаратылыш объектиси мамонтторго эч кандай тиешеси жок. Англис тилиндеги «mammoth» деген сын атооч үңкүргө карата “зор” деген мааниде пайдаланат. Чындыгында, жүрүштѳрдүн, туннелдердин, ѳткѳѳлдѳрдүн жана шахтылардын 590 километр жалпы узундугун алсак, Мамонт үңкүрү дүйнѳдѳгү эң узун болуп эсептелинет. Анын системасы 220 жер астындагы ѳткѳѳлдѳрдү жана жыйырмага жакын шахтыларды жана чоң залдарды камтыйт. Ошондой эле жыл сайын спеологдор Мамонт үңкүрүнүн карстык системасын изилдешип жана ачылыштарды жасашууда.

Чарбасы жана экологиясы

АКШ жана Канада дүйнөдөгү эң өнүккөн мамлекеттерге кирет жана Чоң жети мамлекеттин мүчѳсү болуп эсептелинет, ошону менен бирге АКШ - дүйнѳдѳгү экономикалык, саясий жана аскердик дарамети менен эң кубаттуу ѳлкѳ. Ага дүйнөлүк өнөр - жайдын 20%, дүйнөлүк тамак-аштын 15%, дүйнөлүк сооданын 15% тиешелүү. АКШ континенттин шексиз лидери жана дүйнөлүк чарбанын башкы борбору катары дүйнѳдѳ материалдык жана материалдык эмес ѳндүрүштүн тармактарынын бардыгына ээ, алардын арасында автомобиль куруу, авиаракетакосмостук, электрондук ѳнѳр-жай, органикалык синтез химиясы сыяктуу алдыңкы илимий тармактар жана бийик технологиялар бар.

АКШнын жана Канаданын экономикасында чечүүчү ролду ири ТУКтар ээлейт, алардын ичинен эң кубаттуулары «Дженерал Моторс», «Форд», «Эксон», «Дженерал Электрик», «Кока-Кола», «ИБМ», «Майкрософт», «Филип Моррис »,«АТТ», «Интел»жана башкалар.

Жыл сайын АКШга 55 миллионго чейин, Канадага — 19 миллионго жакын туристтер келишет. Чет өлкөлүк туризмден түшкөн киреше боюнча АКШ дүйнөдө биринчи орунду ээлейт, себеби ушул туризмден түшкѳн киреше 100 млрд. доллардан ашык. АКШ дүйнѳдѳгү эң ири мейманкана жана транспорттук индустриясына ээ. АКШда ички туризм абдан жакшы өнүккөн. 160 миллионго жакын америкалыктар ѳлкѳ боюнча автомобиль менен саякатташат. Түндүк Америка аймагы ар түрдүү: машина куруу, орчундуу ѳндүрүүчү комплексттери, бийик ѳнүккѳн ТЭК, химиялык ѳндүрүш, токой ѳндүрүштүк комплекси, жеңил жана тамак ѳндүрүшү тармактарын сунуштайт. Айыл - чарбасында маанилүү орунду дан багыты, бир топ техникалык өсүмдүктөрдү (пахта, кант кызылчасы, камыш, буурчак, тамеки ж.б) өстүрүү ээлейт. Мал чарбасында салттуу эт багыты үстѳмдүк кылат, балык ѳндүрүшү орчундуу ѳнүгүүгѳ ээ. Ошону менен бирге Түндүк Американын ѳлкѳлѳрү, ѳзгѳчѳ АКШ ар түрдүү кызматтардын дүйнөдөгү ири жабдып туруучусу болуп эсептелинет жана эң жакшы өндүрүштүк эмес тармакка, туристик-рекреациялык комплекске ээ.

Ѳлкѳлѳрү жана элдери

Материктин жергиликтүү тургундары - индеецтер, эскимостор, алеуттар, Түндүк Америкага Азиядан келишкен жана монголоид рассасынын америкалык бутагына киришет. Материк ачылгандан кийин Европалык басып алуучулар жергиликтүү тургундардын жерлерин тартып алышып, баш ийбегендерди жоготушуп, ал эми калгандарын жашоо үчүн ыңгайсыз жерлерге жайгаштырышкан. Материктин калкынын жалпы курамынын 400 миллионго жакыны, Түндүк Америкадагы индеецтердин саны болжол менен 20 миллион адам деп бааланат.

• 
  Түндүк Американын калкы
• 
  Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы

Материктин азыркы кездеги калкынын негизги бѳлүгүн Улуу Британиядан жана Франциядан (АКШ жана Канада) келген европалыктардын, ошондой эле— испаниялыктардын (Мексика жана Борбордук Америка ѳлкѳлѳрү) тукумдары түзөт. Материктин калкынын көпчүлүк бөлүгү англис тилинде сүйлѳшѳт, франкоканадалыктар - французча, Мексиканын жана Борбордук Американын жашоочулары - негизинен испан тилинде сүйлөшөт. Мексиканын территориясындагы айрым индеецтер өз тилдерин сактап калышкан. Түндүк Америкада 20 миллиондон ашык негрлер бар - плантацияларда иштѳѳ үчүн Африкадан алынып келинген кулдардын тукумдары. Негрлердин көпчүлүк бѳлүгү АКШда жана Кариб бассейниндеги ѳлкѳлѳрдѳ жашашат. АКШдагы негрлер англис тилинде сүйлөшѳт жана азыр расмий түрдѳ америкалык улуттун бѳлүгүн түзүшөт. Борбордук Америкада жана Кариб деңизинин аралдарында аралаш элдер көп - метистер жана мулаттар.

Материктин территориясы боюнча калк бирдей жайгашкан эмес. Кариб деңизинин аралдарында жана Борбордук Американын материктик бѳлүгүндѳ калктын жыштыгы өтө жогору. Бул жерде калктын жыштыгы 1 км² 200 адамдан ашык. Бул территориялар байыркы убакта эле цивилизациялык мамлекеттерди түзгѳн индеец элдери (ацтектер, майялар) тарабынан жакшы өздөштүрүлгѳн.

Материктин чыгыш бѳлүгү жана Улуу көлдөрдүн айланасындагы территория - калктын бийик жыштыгы менен экинчи аймак. Тынч океандын жээктериндеги кээ бир райондорунда, айрыкча АКШ территориясында калктын жыштыгы жогору.

Түндүк Американын мамлекеттери экономикалык ѳнүгүүсүнүн деңгээли боюнча бирдей эмес. Америка Кошмо Штаты (АКШ) - континентте гана эмес, дүйнөдөгү экономикасы эң жогору өнүккөн мамлекет. Бул мамлекеттин территориясы үч бөлүктөн турат: негизги материктик бөлүк, Аляска жана Гавай аралдары. Материктин түндүгүндө экономикасы өнүккөн ѳлкѳ – Канада жайгашкан. 1959-жылы Түндүк Америкада социалистик багыттагы Куба Республикасы түзүлгөн. Мексика жана Борбордук Америка ѳлкѳлѳрү – өнүгүп келе жаткан мамлекеттер. Бул мамлекеттер мурунку испаниянын колониясы болгон, ѳткѳн кылымда гана көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок андан соң алар экономикалык жактан АКШдан көз каранды болуп кала берген. Борбордук Американын жана Кариб бассейнининин аралдарындагы 20 дан ашык мамлекеттен экономикалык жактан кѳбүрѳѳк өнүккөн - Мексика. Кариб деңизиндеги жана Атлантикалык океанга куюлган суулардагы анча чоң эмес аралдар АКШга, Улуу Британияга, Францияга дагы деле тиешелүү. Гренландия аралы Данияга тиешелүү, бирок өзүн ѳзү башкарууга жетишкен.

Сөздүк

Вест-Индия - Европадан батышка багыт алуу менен, Индияга бардык деп жаңылыштык кетиришкен биринчи европалык деңиз сүзүүчүлѳр Вест-Индия аймагынын атын беришкен. Ушундан баштап Американын жергиликтүү тургундарынын аталышы кеткен - индеецтер. Вест-Индияны Батыш Индиядан айырмалоо керек - булар абдан ар түрдүү аймактар, бирок «Вест-Индия» сѳзү түзмѳ - түз «Батыш Индия» болуп которулат.

Мак-Кинли - Түндүк Американын бийик чекити (6194 м) Аляска кырка тоосундагы Кордильер тоо кыркасында.

Миссури менен Миссисипи – узундугу боюнча дүйнөдөгү үчүнчү дарыя (6240 км) жана бассейндин аянты боюнча (3,3 млн. км²).

Өлүм өрөөнү - Кордильердин түштүк бѳлүгүндѳгү эң төмөнкү чекит (деңиз деңгээлинен 86 метр төмөн).

Түндүк Америка – толугу менен түндүк жана батыш жарым шарда жайгашкан жана эски дүйнөдѳн океандар менен бөлүнүп турат.

Улуу көлдөр – улуу көлдөргө беш чоң көлдѳр кирет: Верхнее, Гурон, Мичиган, Эри жана Онтарио, кээде аларга Сент-Клэр көлүн дагы киргизип жүрүшөт. Алар Жер шарындагы таза кѳлдѳрдүн эң чоң тобун түзүшөт (жалпы аянты 244 106 км², жалпы көлөмү 22 671 км³), таза суунун дүйнѳнүн кургактыгынын 21 % (жана 84 % Түндүк Америкадагы таза суунун байлыгын) түзөт.

Чоң Туздуу көл – суу акпаган көл, туздуулугу өзгөрүлөт: 2500ден 6000 км² чейин жана 137 % дан 300% чейин.

Пайдалуу шилтемелер

Адабияттар

• Вся информация о Северной Америке. http://geoman.ru/geography/item/f00/s04/e0004100/index.shtml
• Северная Америка — статья из Большой советской энциклопедии. (Общие сведение)
• Список государств и зависимых территорий Северной Америки
• Зубарев В. Г., Тюрин Е. А., Бутовский А. Ю. ::: История древней Центральной и Южной Америки ::: Зубарев В. Г.(Источники древней истории Южной Америки)
• Хозяйство и экология Северной Америки https://sites.google.com/site/geografiamaterikovistran/classroom-news/uznaa-amerika/hozajstvo-ekologiceskie-problemy