География: Кыргыз Республикасынын жаратылышы — различия между версиями
Admine2 (обсуждение | вклад) (→Адабияттары) |
Msu02 (обсуждение | вклад) м (Природа Кыргызстана kg8 текст) |
||
| Строка 3: | Строка 3: | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
<div class="large-12 large-centered columns"> | <div class="large-12 large-centered columns"> | ||
| − | '' | + | ''Кыргызстандын жаратылышынын уникалдуулугу ѳлкѳнүн ички материктик жайгашуусу, дарыялар жана океандардан алыстыгы, рельефтин бѳлүк-бѳлүктѳрү жана деңиз деңгээлинен бийик жайгашуусу менен шартталат. Ушул жана башка себептер жаратылыш комплекстеринин ар түрдүүлүгүн аныктады. Рельефтин татаал түзүлүшү жана уникалдуу экологиялык шарттар жаныбарлар жана ѳсүмдүктѳр дүйнѳсүнүн чоң ар түрдүүлүгүнѳ түрткү болушту. Кыргыз Республикасынын аймагында ысык чөл, токойлор, талаалар, саздар дагы бар. Биз ѳзүнүн уникалдуу кайталангыс Кыргыз Республикасынын тоо жаратылышы менен таанышабыз.'' |
{{center|[[file: Природа Киргизии.mp4|500px| Кыргыз Республикасынын жаратылышы]]}} | {{center|[[file: Природа Киргизии.mp4|500px| Кыргыз Республикасынын жаратылышы]]}} | ||
| Строка 11: | Строка 11: | ||
| − | == | + | == Рельеф. Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары == |
| − | Кыргыз Республикасы – тоолуу | + | Кыргыз Республикасы – тоолуу ѳлкѳ, 94,2% территориясы 1000 метр деңиз деңгээлинен жогору жатат, ал эми 40,8% - 3000 метрден жогору. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги- 2 750 метр, эң бийик жери - 7 439 метр, эң тѳмѳн - 401 метр. Абсолюттук бийиктиктин ири амплитудасы, татаал рельеф, узак геологиялык өнүгүүсү жана башка факторлор жаратылыш шарттарынын ар түрдүүлүгүн, табигый ресурстардын байлыгын шарттаган. Республиканын территориясында тропикалык, экватордук алкактан тышкары түндүк жарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш зоналары кездешет. |
| − | Тоо-бул негизги бөлүк | + | Тоо - бул ѳлкѳнүн бүткүл табигый комплексин түзгѳн негизги бөлүк. Кыргызстанды кѳпчүлүктѳр Швецариялык Альпынын жаратылышынын окшоштугунан экинчи Швейцария деп аташат. Бирок, эгер Швецариялык Альпыга туристтердин барбаган жери калбаса, ал эми Кыргызстандын жаратылышы тап-таза жана кол тийбеген бойдон калып, жыл сайын тоо жаратылышын сүйүүчүлөрдү өзүнө тартып жатат. Кубаттуу тоо кыркалар (алардын саны 88 жакын жана алар ѳлкѳнүн бардык территориясынын 65% ээлешет), кеңири туюк, жарым туюк тоо аралык ойдуңдар жаратылыштын жана климаттын өзгөчөлүгүн аныкташат. 6,5 миңден ашык мөңгүлѳр кыргыздын ѳзүнүн “Арктикасын” түзүшөт. |
| − | Кыргыз | + | Кыргыз Республикасы жаратылыштык минералдык ресурстардын кѳптѳгѳн түрлѳрү боюнча орчундуу потенциалга ээ. Анын территориясында геологдор тарабынан бир нече миңдеген ар түрдүү рудалык жана рудалык эмес пайдалуу кен байлыктар кездешкен жерлерди табышкан. Кыргыз Тянь-Шандын узак татаал геологиялык өнүгүүсү кен байлыктардын ар түрдүү түрлөрүнүн жерлерин калыптандыруу үчүн жагымдуу шарттарды түздү. |
| − | + | Кен байлыктардын негизги түрлөрүнө: алтын, сымап, сурьма, сейрек металлдар, калай, вольфрам, көмүр, рудалык эмес сырье, жер астындагы суулар. Темир, титан, ванадий, алюминий, медь, молибден, бериллий кендерин казууну уюштуруу перспективасы бар. Тантал-ниобат, кобальт, цирконий, литий, түстүү таштардын ѳнөр - жайлык мааниси улам жогорулоодо. | |
| − | |||
| − | |||
{{center|[[file: Ископаемые природные ресурсы kg.jpg|500px| Кыргыз Республикасындагы табигый кендер]]}} | {{center|[[file: Ископаемые природные ресурсы kg.jpg|500px| Кыргыз Республикасындагы табигый кендер]]}} | ||
| Строка 28: | Строка 26: | ||
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
| − | == Климат. | + | == Климат. Мөңгүлѳр. Суу ресурстары == |
| − | + | Кыргызстандын климаты анын географиялык абалы менен аныкталат. Ѳлкѳнүн негизги бөлүгү мелүүн климаттык алкакта жайгашкан, түштүк жагы гана субтропикалык зонага кирет. Ошондуктан климат континенталдык жана кургак. Ал эми Ысык-Көл кѳлүнүн аймагында климат континенталдыктан деңиздикке ѳзгѳрүлѳт. Бардык төрт жыл мезгили даана байкалат. Тоо этектеринде жана өрөөндөрдө жай ысык, ал эми бийик тоолуу зоналарда салкын жана керек болсо суук болот. | |
{{center|[[file: Климатическая пояса kg.jpg|500px| Климаттык алкактар]]}} | {{center|[[file: Климатическая пояса kg.jpg|500px| Климаттык алкактар]]}} | ||
| − | Кыргыз Республикасынын территориясында | + | Кыргыз Республикасынын территориясында анын аянтынан 4,5% же 8047,8 км² ээлеген 6 580 ашык мөңгүлѳр бар. Кыргызстанда башка Борбордук Азиянын тоолуу аймактары сыяктуу эле бардык классикалык мөңгүлөрдүн формалары кездешет. Карстык, асылма, өрөөндүү мөңгү, ошондой эле алардын көп сандаган варианттары кѳптѳгѳн чокулардын өлчөмдѳрү, абанын нымдуулугу, шамалдардын атмосфералык жаан - чачындардын таасири камтылган жаратылыштык жана климаттык факторлордун негизинде түзүлгөн. Ушуга байланыштуу биз тоо кыркаларынын пейзаждарын жандандыруучу, сонун күйгѳн фигуралар менен ыракаттана алабыз. |
| − | Кыргыз | + | Кыргыз Республикасы ири суу ресурстарына бай - 28 000 дарыя жана агын суулар бар, алардын узундугу орточо 10 км. Нарын сыяктуу көп куймалуу дарыялары бар. Нарын дарыясынын жалпы узундугу 500 км. 2000 ден ашык жасалма суу сактагычтар жана көлдөр бар. Кыргызстандын көлдөрүнүн кѳбү жабык бийик тоолуу кѳлдѳр болуп эсептелинет (90%). Кыргыз Республикасынын суу ресурстары чындыгында баа жеткис. Бул жерде 40 000 ден ашык чоң жана кичи дарыялар кездешет. Алар тоо массивдери арасында ѳтѳ шар агып жана бийиктиктен түшкѳндѳ жүздөгөн эң сонун шаркыратмаларды пайда кылышат. |
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1"> | <ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1"> | ||
<li>{{center|[[file: Реки Киргизии.mp4|500px| Кыргыз Республикасынын дарыялары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Кыргыз Республикасынын дарыялары</div></li> | <li>{{center|[[file: Реки Киргизии.mp4|500px| Кыргыз Республикасынын дарыялары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Кыргыз Республикасынын дарыялары</div></li> | ||
| − | <li>{{center|[[file: Водно-энергетические ресурсы КР kg.jpg|400px| | + | <li>{{center|[[file: Водно-энергетические ресурсы КР kg.jpg|400px| КР суу - энергетикалык ресурстары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">КР суу - энергетикалык ресурстары</div></li> |
</ul> | </ul> | ||
| Строка 47: | Строка 45: | ||
== Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү == | == Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү == | ||
| − | Кыргыз Республикасы пайда болушу боюнча ар түрдүү. Географиялык чөйрөсүнүн татаалдыгы зоогеографиялык | + | Кыргыз Республикасы пайда болушу боюнча бирдей эмес жана ар түрдүү. Географиялык чөйрөсүнүн татаалдыгы жана зоогеографиялык аймактардын чегиндеги абалы флора жана фаунаны калыптандыруунун негизги фактору болуп эсептелинет. Аянтынын бирдигине карата ѳсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын түрлѳрүнүн саны боюнча Кыргызстан дүйнѳдөгү кѳптѳгѳн ѳлкѳлѳрдѳн алдыда турат жана бул дүйнөлүк коомчулук тарабынан таанылган. Кыргыз Республикасынын аянты дүйнөнүн аянтынын 0,04% гана түзөт, бирок ошол эле убакта ѳлкѳнүн территориясында дүйнөлүк флоранын болжол менен 2% түрлѳрү, фаунанын 3% кѳбү жашайт. Ѳлкѳнүн негизги бѳлүгүн тоолор ээлегендиктен жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн таралышы бийиктик алкактуулукка баш ийет. |
| − | Кыргыз Республикасында түндүк шарым | + | Кыргыз Республикасында түндүк шарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш алкактары кѳрсѳтүлгѳн. Ошондой эле алардын таралышына тоо капталдарынын экспозициясы маңыздуу таасир этет. Түштүк капталдар жылуулукту сүйүүчү жана кургакка чыдамдуу өсүмдүктөр менен капталган, ал эми карама - каршы капталдарында кээде бир нече жүз метр бийиктерде - нымды сүйүүчү жана суука чыдамдуу түрлѳр ѳсѳт. Кыргызстандын өсүмдүктѳрүнүн 1 600 дѳн кѳп түрлѳрү пайдалуу болуп эсептелинет, алардын ичинен 200дѳн кѳп түрү - дары өсүмдүктөрү. Кыргызстанда 500 дѳн ашык омурткалуу жаныбарлардын түрлѳрү, 50 гѳ жакын балыктардын түрлѳрү, 4 жерде сууда жашоочулардын түрү, 28 сойлоп жүрүүчүлөр, 350 гө жакын канаттуулар жана 86 сүт эмүүчүлөр кездешет. Жөнөкөй жана омурткасыздардын фаунасында 20-30 миң түрлѳрү бар, алардын 4 000 жакыны гана изилденген. |
| − | {{center|[[file: Снежный Барс - Призрак гор.mp4|500px| | + | {{center|[[file: Снежный Барс - Призрак гор.mp4|500px| Тоо Барс - тоолордун касиети ]]}} |
| − | <div style="color:blue; text-align:center"> | + | <div style="color:blue; text-align:center">Тоо Барс - тоолордун касиети</div> |
| − | Республиканын флорасы ар түрдүү, | + | Республиканын флорасы ар түрдүү, жогорку өсүмдүктөрдүн гана 4 000 жакын түрлѳрү бар. Кыргызстандын өсүмдүктөрү ѳзгѳчѳлүктѳрү, флористикалык байлыгы, ѳнүгүүнүн ритмикасы, өсүмдүктөрдүн эндемикалык жана пайдалуу түрлѳрүнүн кѳп саны менен айырмаланат. Республиканын аймагында чөл, жарым чөл, талаа, шалбаа, токойлор, бадалдар, саздар, тоо тундралары кездешишет. Орчундуу мейкиндигин ала була жерлерде ѳсүмдүктѳр ээлеген, аларды аска зоолордун жана тоо тектеринин сыныктарынын өсүмдүк топторуна киргизсе болот. |
{{center|[[file:KyrgISSYKULAnimalsGeo.jpg|450px|Ысык–Көлдүн биоартүрдүүлүгү, сейрек жаныбарлары]]}} | {{center|[[file:KyrgISSYKULAnimalsGeo.jpg|450px|Ысык–Көлдүн биоартүрдүүлүгү, сейрек жаныбарлары]]}} | ||
| Строка 61: | Строка 59: | ||
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
| − | == Жаратылыштык | + | == Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу == |
| − | + | Кыргызстандын чоң абсолюттук бийиктиктери, татаал геологиялык жана орографиялык түзүлүшү, анын Евразия материгинин тереңдигиндеги географиялык абалы, кеңири чөлдөр менен курчалышы жана аны менен байланышкан климаттын континенталдыгы жана кургактыгы, ландшафттардын чоң ала-булалыгын, жаратылыштык шарттардын ар түрдүүлүгүн түзөт. Жаратылыштык факторлордун жыйындысы боюнча, алардын мейкиндиктик айырмачылыктарын, ландшафттардын бийиктик алкактуулугунун түзүлүшүн эске алуу менен, республиканын территориялары ар түрдүү даражадагы геокомплекстердин татаал системасын түзөт. Анын физикалык-географиялык райондоштуруусунун бир нече схемалары бар. Алардын бирине ылайык Кыргыз Республикасы үч ири физикалык-географиялык ѳлкѳлѳрдүн чегинде жайгашкан (түздүктүү Орто Азиялык, тоолуу Орто Азиялык жана бөксө тоолуу Борбордук Азиялык), алар 6 жаратылыштык-географиялык областтарга жана зоналарга, 10 провинцияларга, 28 округдарга жана 75 физикалык-географиялык райондорго бөлүнөт. | |
{{center|[[file: Физико-географическое районирование kg.jpg|500px| Физикалык-географиялык райондоштуруу]]}} | {{center|[[file: Физико-географическое районирование kg.jpg|500px| Физикалык-географиялык райондоштуруу]]}} | ||
| Строка 69: | Строка 67: | ||
{{center|[[file:Физикалык-геогрвиялык.jpg|Физикалык-геогрвиялык]]}} | {{center|[[file:Физикалык-геогрвиялык.jpg|Физикалык-геогрвиялык]]}} | ||
| − | Кыргыз Республикасынын территориясын бирдиктүү жаратылыш-территориялык | + | Кыргыз Республикасынын территориясын бирдиктүү жаратылыш-территориялык комплекс катары кабыл алуу жѳндүү. Жаратылыш комплексинин мындай даражасын шарттуу түрдѳ ѳлкѳ катары кабыл алса болот. Калыптануу тарыхы, геологиялык түзүлүшү боюнча бул ѳлкѳнү эки физикалык-геологиялык областка бөлсѳ болот: Тянь-Шань тоолуу областы жана Памир-Алай тоолуу областы. Ар бир область провинцияларга, округдарга жана райондорго бөлүнөт. Геологиялык түзүлүшү, калыптануу тарыхы, климаттык шарттары, гидрографиясы жана башка компоненттери боюнча Чүй, Талас, Фергана өрөөндөрүнүн түздүктөрү аларды курчаган тоолордун капталдарына бирдиктүү. Ошондуктан, аларды ѳлкѳлѳргѳ же областтарга бѳлбѳстѳн, бирдиктүү жаратылыштык-территориялык аймак катары караган туура. Бул схема боюнча Кыргыз Республикасынын территориясындагы эки физикалык-географиялык областар провинцияларга бөлүнөт. Тянь-Шань тоолуу областы беш провинцияга бөлүнөт: Түндүк Тянь-Шань, Ички Тянь-Шань, Борбордук Тянь-Шань, Ысык-Көл ойдуңу, Түштүк - Батыш Тянь-Шань; Памир-Алай тоолуу областы эки провинцияга бѳлүнѳт: Түркүстандык Алай жана Алай өрөөнү. |
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1"> | <ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1"> | ||
| Строка 75: | Строка 73: | ||
<li>{{center|[[file: Северный Тянь-Шань2.mp4|450px| Северный Тянь-Шань]]}}</li> | <li>{{center|[[file: Северный Тянь-Шань2.mp4|450px| Северный Тянь-Шань]]}}</li> | ||
</ul> | </ul> | ||
| − | <div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Тянь | + | <div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Тянь-Шань</div> |
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
== Сөздүк == | == Сөздүк == | ||
| − | :{{bib|''' | + | :{{bib|'''Алай тоо кыркасы:''' Алай тоо массивинде 1360 мөңгү бар. Алардын аянты 957 км². }} |
| − | :{{bib|''' | + | :{{bib|'''Жаңгак дарыясынын бассейни:''' Бул жерде 400 мөңгү жайгашкан, алардын жалпы аянты 400 км² жакын. }} |
| − | :{{bib|''' | + | :{{bib|'''Сары-Жаз дарыясынын бассейни.''' Бул бассейндин 24% муз менен капталган. Бул жерде жалпы аянты 1581 км² болгон 340 мөңгү жайгашкан, алардын ичинен эң ири мөңгү массиви – “Эңилчек”, ал түштүк жана түндүккө бөлүнөт. “Түштүк Эңилчек” мөңгүсүнүн аянты 613 км² барабар, “Түндүк Эңилчек” мѳңгүсүнүн аянты 20 - 40 метрден баштап муздун калыңдыгы менен 203 км². Ошол эле территорияда “Кайыңды”, “Мушкетов” жана “Семенов” мөңгүлөрү жайгашкан. Алардын орточо аянты 20 км² түзѳт. }} |
| − | + | :{{bib|'''Кыргыз тоо кыркасы:''' 530,4 км² аянты менен 607 мөңгүсү бар. Бул жердин эң ири мөңгүсү – “Голубина”. Анын узундугу 5,5 километр, аянты - 9,4 км². }} | |
| − | :{{bib|''' | + | :{{bib|'''Кыргыз Республикасынын дарыялары''' Арал деңизинин (76,5% Кыргыз Республикасынын аянты), Тарим (12,4%), Ысык-Көл (10.8%) жана Балхаш (0,3%) бассейндерине тиешелүү. Республиканын дарыялары укмуштуудай энергетикалык дараметке ээ. Бардык дарыялардын агым энергияларынын байлыгы 105 млрд. киловатт /саат же кубатуулугу 18,9 млн. киловатт. }} |
| − | :{{bib|''' | + | :{{bib|'''Какшаал - Тоо тоо кыркасынын түндүк капталы:''' Бул тоо кыркасынын территориясында 600 мөңгү жайгашкан. Алардын жалпы аянты 90, 76 км². }} |
| − | + | :{{bib|'''Талас тоо кыркасы:''' Бул жерде 202 мөңгү бар. Анын жалпы аянты 121 км². Бул аймактагы эң ир мөңгү – “Вокруг света”. Анын узундугу 3,6 километр, жалпы аянты 6,8 км². }} | |
| − | + | :{{bib|'''Күнгөй Ала-Тоо тоо кыркасынын түштүк капталы:''' Бул каптал өзүнө жалпы аянты 140, 3 км² менен 159 мөңгүнү батырат.}} | |
| − | :{{bib|''' | ||
| − | :{{bib|''' | ||
| − | :{{bib|''' | ||
| − | == Пайдалуу шилтелмелер == | + | == Пайдалуу шилтелмелер: == |
{{bib|[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F Киргизия]}} | {{bib|[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F Киргизия]}} | ||
{{bib|[https://kg.igotoworld.com/ru/poi_map/233.htm Природные зоны Кыргызстана на карте]}} | {{bib|[https://kg.igotoworld.com/ru/poi_map/233.htm Природные зоны Кыргызстана на карте]}} | ||
| Строка 100: | Строка 95: | ||
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
| − | == | + | == Адабияттар: == |
* {{bib|Киргизия // Канцелярия конфискации — Киргизы. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2009. — С. 750. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—, т. 13). — ISBN 978-5-85270-344-6}} | * {{bib|Киргизия // Канцелярия конфискации — Киргизы. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2009. — С. 750. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—, т. 13). — ISBN 978-5-85270-344-6}} | ||
* {{bib|Природа Киргизии: Краткая физико-географическая характеристика. — Фрунзе: Киргизское гос. изд-во, 1962. — 296 с.}} | * {{bib|Природа Киргизии: Краткая физико-географическая характеристика. — Фрунзе: Киргизское гос. изд-во, 1962. — 296 с.}} | ||
| Строка 115: | Строка 110: | ||
<div class="shadow radius sbstyle"> | <div class="shadow radius sbstyle"> | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
| − | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Мерцбахер «соолуп бараткан» | + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Мерцбахер - «соолуп бараткан» көл. </div> |
</div> | </div> | ||
| − | <span class="firstcharacter"> | + | <span class="firstcharacter">М</span>ерцбахер кѳлү дүйнѳдѳгү белгилүү «соолуп бараткан» кѳлдѳрдүн катарына кирет. Мындай кѳлдѳр Исландия, Швейцария жана Гренландия аралында дагы бар. Мерцбахер көлү Түндүк жана Түштүк Эңилчек мөңгүсүнүн этек бөлүгүндө жайгашкан. Кѳлдүн табышмактуулугу ар бир жай айында пайда болуп жана болжол менен август айында Эңилчек дарыясына аккандыгында. Табышмактуу кѳл 1903 - жылы немец окумуштуусу Готфрид Мерцбахер тарабынан Хан-Теңир экспедициясы учурунда ачылган. |
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Озеро Мерцбахера.jpg|220px|Мерцбахер көлү ]]</div> | <div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Озеро Мерцбахера.jpg|220px|Мерцбахер көлү ]]</div> | ||
| Строка 131: | Строка 126: | ||
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Көл-Cуу: Табышмактуу.</div> | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Көл-Cуу: Табышмактуу.</div> | ||
</div> | </div> | ||
| − | <span class="firstcharacter">К</span>өл-Суу | + | <span class="firstcharacter">К</span>өл-Суу ѳзүнүн сулуулугу боюнча укмуштуудай кѳл, анын суулары назик көгүлтүр түскө боёлгон. Ал Кытайдын чек арасына жакын Сары-Белес тоо кыркасынын таш аркалары ортосунда жайгашкан. Көл бийик тоолордо жайгашкан (деңиз деңгээлинен 3514 метр бийиктикте), татаал жете турган жерде, ал жакка июль - август айларында гана барса болот. Анын обочолонгонунан, силердин алдыңарга абадан пайда боло калган сыяктуу көптѳгѳн үңкүрлөрүнѳн улам Көл-Суу көлү табышмактар менен курчалганынан кабар берет, табышмактарга жашооңдо жок дегенде бир жолу кѳлгѳ баруу менен гана кездешсе болот. |
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Озеро Кель-Суу.jpg|220px|Көл-Суу көлү]]</div> | <div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Озеро Кель-Суу.jpg|220px|Көл-Суу көлү]]</div> | ||
| Строка 142: | Строка 137: | ||
<div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | <div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
| − | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кыргызстанды | + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кыргызстанды чын дилинен сүйгөндөргѳ тапкычтык тест</div> |
</div> | </div> | ||
<quiz display = simple shuffleanswers=true > | <quiz display = simple shuffleanswers=true > | ||
| Строка 157: | Строка 152: | ||
+ Кель-Суу көлү | + Кель-Суу көлү | ||
| − | {Мурунку кылымдын башында Кыргыз | + | {Мурунку кылымдын башында Кыргыз Республикасында канышанын алтын бетке кийме кеби (маска) табылган. Бул баалуу табылганы кайсы жерден тапкан? |
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | + Бул кооз Шамшы капчыгайы. | + | + Бул кооз Шамшы капчыгайы. Дал ушул жерди канышанын атынан аташкан, ал ушул жерде саякаттап жүрүп баалуу аксессуар жоготуп алган. |
| − | - Логика боюнча | + | - Логика боюнча, эгерде бул жерде канышанын жолу жаткан болсо, анда бул жер укмуштуудай кооз болушу керек. Мен жалгыз бир жерди билем - бул Алтын-Арашан өрөөнү. |
| − | - Бул | + | - Бул улуу Жибек жолу картасындагы жер болушу мүмкүн. Мисалы, Таш-Рабат кербен-сарайы. |
{Үч сөз боюнча областы тапкыла — мөңгү, ашлян-фу, көл | {Үч сөз боюнча областы тапкыла — мөңгү, ашлян-фу, көл | ||
| Строка 171: | Строка 166: | ||
{Кыргыз Республикасындагы кайсы объект космостон көрүнөт? | {Кыргыз Республикасындагы кайсы объект космостон көрүнөт? | ||
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - Эмне жөнүндө сөз болуп жатат? Космостон Кыргыз Республикасынын бийик чокусу Жеңиш чокусу | + | - Эмне жөнүндө сөз болуп жатат? Космостон Кыргыз Республикасынын бийик чокусу - Жеңиш чокусу кѳрүнѳт. |
| − | - Жалал-Абаддын жаңгак токою абдан чоң территорияны ээлейт. | + | - Жалал-Абаддын жаңгак токою абдан чоң территорияны ээлейт. Ушул ири масштабдуу көчөттөрдү космостон көрсѳ болот деп мен ишенем. |
| − | + Картадан мисалы | + | + Картадан, мисалы кандайдыр бир көлдѳрдү, деңиздерди, океандарды оңой таанууга болот. Логика боюнча, бул биздин сүйүктүү Ысык-Көлүбүз деп ойлоп жатам. |
| − | {Кыргыз Республикасынын эң бийик чокусун тандагыла | + | {Кыргыз Республикасынын эң бийик чокусун тандагыла |
|type="()"} | |type="()"} | ||
+ Жеңиш чокусу | + Жеңиш чокусу | ||
| Строка 181: | Строка 176: | ||
- Хан-Тенгри чокусу | - Хан-Тенгри чокусу | ||
| − | {Кыргыз Республикасынын кайсы жеринде эң | + | {Кыргыз Республикасынын кайсы жеринде эң кѳп петроглифтер топтолгон? |
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - | + | - Петроглифтер менен таштар Ысык-Көлдүн түндүк жээктеринин баарында топтолгон |
| − | + Мен тарыхка кызыгам, | + | + Мен тарыхка кызыгам, ошондуктан, туура жооп-Саймалуу Таш паркы экендигин так билем |
| − | - Мен | + | - Мен Бурана мунарасында таштардын бакчасында чийилген кандайдыр бир сүрөттөрдү көргөм |
</quiz> | </quiz> | ||
</div> | </div> | ||
Версия 13:39, 17 сентября 2018
Кыргызстандын жаратылышынын уникалдуулугу ѳлкѳнүн ички материктик жайгашуусу, дарыялар жана океандардан алыстыгы, рельефтин бѳлүк-бѳлүктѳрү жана деңиз деңгээлинен бийик жайгашуусу менен шартталат. Ушул жана башка себептер жаратылыш комплекстеринин ар түрдүүлүгүн аныктады. Рельефтин татаал түзүлүшү жана уникалдуу экологиялык шарттар жаныбарлар жана ѳсүмдүктѳр дүйнѳсүнүн чоң ар түрдүүлүгүнѳ түрткү болушту. Кыргыз Республикасынын аймагында ысык чөл, токойлор, талаалар, саздар дагы бар. Биз ѳзүнүн уникалдуу кайталангыс Кыргыз Республикасынын тоо жаратылышы менен таанышабыз.
Содержание
Рельеф. Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары
Кыргыз Республикасы – тоолуу ѳлкѳ, 94,2% территориясы 1000 метр деңиз деңгээлинен жогору жатат, ал эми 40,8% - 3000 метрден жогору. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги- 2 750 метр, эң бийик жери - 7 439 метр, эң тѳмѳн - 401 метр. Абсолюттук бийиктиктин ири амплитудасы, татаал рельеф, узак геологиялык өнүгүүсү жана башка факторлор жаратылыш шарттарынын ар түрдүүлүгүн, табигый ресурстардын байлыгын шарттаган. Республиканын территориясында тропикалык, экватордук алкактан тышкары түндүк жарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш зоналары кездешет.
Тоо - бул ѳлкѳнүн бүткүл табигый комплексин түзгѳн негизги бөлүк. Кыргызстанды кѳпчүлүктѳр Швецариялык Альпынын жаратылышынын окшоштугунан экинчи Швейцария деп аташат. Бирок, эгер Швецариялык Альпыга туристтердин барбаган жери калбаса, ал эми Кыргызстандын жаратылышы тап-таза жана кол тийбеген бойдон калып, жыл сайын тоо жаратылышын сүйүүчүлөрдү өзүнө тартып жатат. Кубаттуу тоо кыркалар (алардын саны 88 жакын жана алар ѳлкѳнүн бардык территориясынын 65% ээлешет), кеңири туюк, жарым туюк тоо аралык ойдуңдар жаратылыштын жана климаттын өзгөчөлүгүн аныкташат. 6,5 миңден ашык мөңгүлѳр кыргыздын ѳзүнүн “Арктикасын” түзүшөт.
Кыргыз Республикасы жаратылыштык минералдык ресурстардын кѳптѳгѳн түрлѳрү боюнча орчундуу потенциалга ээ. Анын территориясында геологдор тарабынан бир нече миңдеген ар түрдүү рудалык жана рудалык эмес пайдалуу кен байлыктар кездешкен жерлерди табышкан. Кыргыз Тянь-Шандын узак татаал геологиялык өнүгүүсү кен байлыктардын ар түрдүү түрлөрүнүн жерлерин калыптандыруу үчүн жагымдуу шарттарды түздү.
Кен байлыктардын негизги түрлөрүнө: алтын, сымап, сурьма, сейрек металлдар, калай, вольфрам, көмүр, рудалык эмес сырье, жер астындагы суулар. Темир, титан, ванадий, алюминий, медь, молибден, бериллий кендерин казууну уюштуруу перспективасы бар. Тантал-ниобат, кобальт, цирконий, литий, түстүү таштардын ѳнөр - жайлык мааниси улам жогорулоодо.
Климат. Мөңгүлѳр. Суу ресурстары
Кыргызстандын климаты анын географиялык абалы менен аныкталат. Ѳлкѳнүн негизги бөлүгү мелүүн климаттык алкакта жайгашкан, түштүк жагы гана субтропикалык зонага кирет. Ошондуктан климат континенталдык жана кургак. Ал эми Ысык-Көл кѳлүнүн аймагында климат континенталдыктан деңиздикке ѳзгѳрүлѳт. Бардык төрт жыл мезгили даана байкалат. Тоо этектеринде жана өрөөндөрдө жай ысык, ал эми бийик тоолуу зоналарда салкын жана керек болсо суук болот.
Кыргыз Республикасынын территориясында анын аянтынан 4,5% же 8047,8 км² ээлеген 6 580 ашык мөңгүлѳр бар. Кыргызстанда башка Борбордук Азиянын тоолуу аймактары сыяктуу эле бардык классикалык мөңгүлөрдүн формалары кездешет. Карстык, асылма, өрөөндүү мөңгү, ошондой эле алардын көп сандаган варианттары кѳптѳгѳн чокулардын өлчөмдѳрү, абанын нымдуулугу, шамалдардын атмосфералык жаан - чачындардын таасири камтылган жаратылыштык жана климаттык факторлордун негизинде түзүлгөн. Ушуга байланыштуу биз тоо кыркаларынын пейзаждарын жандандыруучу, сонун күйгѳн фигуралар менен ыракаттана алабыз.
Кыргыз Республикасы ири суу ресурстарына бай - 28 000 дарыя жана агын суулар бар, алардын узундугу орточо 10 км. Нарын сыяктуу көп куймалуу дарыялары бар. Нарын дарыясынын жалпы узундугу 500 км. 2000 ден ашык жасалма суу сактагычтар жана көлдөр бар. Кыргызстандын көлдөрүнүн кѳбү жабык бийик тоолуу кѳлдѳр болуп эсептелинет (90%). Кыргыз Республикасынын суу ресурстары чындыгында баа жеткис. Бул жерде 40 000 ден ашык чоң жана кичи дарыялар кездешет. Алар тоо массивдери арасында ѳтѳ шар агып жана бийиктиктен түшкѳндѳ жүздөгөн эң сонун шаркыратмаларды пайда кылышат.
- Кыргыз Республикасынын дарыялары
КР суу - энергетикалык ресурстары
Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү
Кыргыз Республикасы пайда болушу боюнча бирдей эмес жана ар түрдүү. Географиялык чөйрөсүнүн татаалдыгы жана зоогеографиялык аймактардын чегиндеги абалы флора жана фаунаны калыптандыруунун негизги фактору болуп эсептелинет. Аянтынын бирдигине карата ѳсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын түрлѳрүнүн саны боюнча Кыргызстан дүйнѳдөгү кѳптѳгѳн ѳлкѳлѳрдѳн алдыда турат жана бул дүйнөлүк коомчулук тарабынан таанылган. Кыргыз Республикасынын аянты дүйнөнүн аянтынын 0,04% гана түзөт, бирок ошол эле убакта ѳлкѳнүн территориясында дүйнөлүк флоранын болжол менен 2% түрлѳрү, фаунанын 3% кѳбү жашайт. Ѳлкѳнүн негизги бѳлүгүн тоолор ээлегендиктен жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн таралышы бийиктик алкактуулукка баш ийет.
Кыргыз Республикасында түндүк шарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш алкактары кѳрсѳтүлгѳн. Ошондой эле алардын таралышына тоо капталдарынын экспозициясы маңыздуу таасир этет. Түштүк капталдар жылуулукту сүйүүчү жана кургакка чыдамдуу өсүмдүктөр менен капталган, ал эми карама - каршы капталдарында кээде бир нече жүз метр бийиктерде - нымды сүйүүчү жана суука чыдамдуу түрлѳр ѳсѳт. Кыргызстандын өсүмдүктѳрүнүн 1 600 дѳн кѳп түрлѳрү пайдалуу болуп эсептелинет, алардын ичинен 200дѳн кѳп түрү - дары өсүмдүктөрү. Кыргызстанда 500 дѳн ашык омурткалуу жаныбарлардын түрлѳрү, 50 гѳ жакын балыктардын түрлѳрү, 4 жерде сууда жашоочулардын түрү, 28 сойлоп жүрүүчүлөр, 350 гө жакын канаттуулар жана 86 сүт эмүүчүлөр кездешет. Жөнөкөй жана омурткасыздардын фаунасында 20-30 миң түрлѳрү бар, алардын 4 000 жакыны гана изилденген.
Республиканын флорасы ар түрдүү, жогорку өсүмдүктөрдүн гана 4 000 жакын түрлѳрү бар. Кыргызстандын өсүмдүктөрү ѳзгѳчѳлүктѳрү, флористикалык байлыгы, ѳнүгүүнүн ритмикасы, өсүмдүктөрдүн эндемикалык жана пайдалуу түрлѳрүнүн кѳп саны менен айырмаланат. Республиканын аймагында чөл, жарым чөл, талаа, шалбаа, токойлор, бадалдар, саздар, тоо тундралары кездешишет. Орчундуу мейкиндигин ала була жерлерде ѳсүмдүктѳр ээлеген, аларды аска зоолордун жана тоо тектеринин сыныктарынын өсүмдүк топторуна киргизсе болот.
Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу
Кыргызстандын чоң абсолюттук бийиктиктери, татаал геологиялык жана орографиялык түзүлүшү, анын Евразия материгинин тереңдигиндеги географиялык абалы, кеңири чөлдөр менен курчалышы жана аны менен байланышкан климаттын континенталдыгы жана кургактыгы, ландшафттардын чоң ала-булалыгын, жаратылыштык шарттардын ар түрдүүлүгүн түзөт. Жаратылыштык факторлордун жыйындысы боюнча, алардын мейкиндиктик айырмачылыктарын, ландшафттардын бийиктик алкактуулугунун түзүлүшүн эске алуу менен, республиканын территориялары ар түрдүү даражадагы геокомплекстердин татаал системасын түзөт. Анын физикалык-географиялык райондоштуруусунун бир нече схемалары бар. Алардын бирине ылайык Кыргыз Республикасы үч ири физикалык-географиялык ѳлкѳлѳрдүн чегинде жайгашкан (түздүктүү Орто Азиялык, тоолуу Орто Азиялык жана бөксө тоолуу Борбордук Азиялык), алар 6 жаратылыштык-географиялык областтарга жана зоналарга, 10 провинцияларга, 28 округдарга жана 75 физикалык-географиялык райондорго бөлүнөт.
Кыргыз Республикасынын территориясын бирдиктүү жаратылыш-территориялык комплекс катары кабыл алуу жѳндүү. Жаратылыш комплексинин мындай даражасын шарттуу түрдѳ ѳлкѳ катары кабыл алса болот. Калыптануу тарыхы, геологиялык түзүлүшү боюнча бул ѳлкѳнү эки физикалык-геологиялык областка бөлсѳ болот: Тянь-Шань тоолуу областы жана Памир-Алай тоолуу областы. Ар бир область провинцияларга, округдарга жана райондорго бөлүнөт. Геологиялык түзүлүшү, калыптануу тарыхы, климаттык шарттары, гидрографиясы жана башка компоненттери боюнча Чүй, Талас, Фергана өрөөндөрүнүн түздүктөрү аларды курчаган тоолордун капталдарына бирдиктүү. Ошондуктан, аларды ѳлкѳлѳргѳ же областтарга бѳлбѳстѳн, бирдиктүү жаратылыштык-территориялык аймак катары караган туура. Бул схема боюнча Кыргыз Республикасынын территориясындагы эки физикалык-географиялык областар провинцияларга бөлүнөт. Тянь-Шань тоолуу областы беш провинцияга бөлүнөт: Түндүк Тянь-Шань, Ички Тянь-Шань, Борбордук Тянь-Шань, Ысык-Көл ойдуңу, Түштүк - Батыш Тянь-Шань; Памир-Алай тоолуу областы эки провинцияга бѳлүнѳт: Түркүстандык Алай жана Алай өрөөнү.
Сөздүк
- Алай тоо кыркасы: Алай тоо массивинде 1360 мөңгү бар. Алардын аянты 957 км².
- Жаңгак дарыясынын бассейни: Бул жерде 400 мөңгү жайгашкан, алардын жалпы аянты 400 км² жакын.
- Сары-Жаз дарыясынын бассейни. Бул бассейндин 24% муз менен капталган. Бул жерде жалпы аянты 1581 км² болгон 340 мөңгү жайгашкан, алардын ичинен эң ири мөңгү массиви – “Эңилчек”, ал түштүк жана түндүккө бөлүнөт. “Түштүк Эңилчек” мөңгүсүнүн аянты 613 км² барабар, “Түндүк Эңилчек” мѳңгүсүнүн аянты 20 - 40 метрден баштап муздун калыңдыгы менен 203 км². Ошол эле территорияда “Кайыңды”, “Мушкетов” жана “Семенов” мөңгүлөрү жайгашкан. Алардын орточо аянты 20 км² түзѳт.
- Кыргыз тоо кыркасы: 530,4 км² аянты менен 607 мөңгүсү бар. Бул жердин эң ири мөңгүсү – “Голубина”. Анын узундугу 5,5 километр, аянты - 9,4 км².
- Кыргыз Республикасынын дарыялары Арал деңизинин (76,5% Кыргыз Республикасынын аянты), Тарим (12,4%), Ысык-Көл (10.8%) жана Балхаш (0,3%) бассейндерине тиешелүү. Республиканын дарыялары укмуштуудай энергетикалык дараметке ээ. Бардык дарыялардын агым энергияларынын байлыгы 105 млрд. киловатт /саат же кубатуулугу 18,9 млн. киловатт.
- Какшаал - Тоо тоо кыркасынын түндүк капталы: Бул тоо кыркасынын территориясында 600 мөңгү жайгашкан. Алардын жалпы аянты 90, 76 км².
- Талас тоо кыркасы: Бул жерде 202 мөңгү бар. Анын жалпы аянты 121 км². Бул аймактагы эң ир мөңгү – “Вокруг света”. Анын узундугу 3,6 километр, жалпы аянты 6,8 км².
- Күнгөй Ала-Тоо тоо кыркасынын түштүк капталы: Бул каптал өзүнө жалпы аянты 140, 3 км² менен 159 мөңгүнү батырат.
Пайдалуу шилтелмелер:
Адабияттар:
- Киргизия // Канцелярия конфискации — Киргизы. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2009. — С. 750. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—, т. 13). — ISBN 978-5-85270-344-6
- Природа Киргизии: Краткая физико-географическая характеристика. — Фрунзе: Киргизское гос. изд-во, 1962. — 296 с.
- Умурзаков С. У. и др. Словарь географических названий Киргизской ССР/ АН Киргизской ССР. — Фрунзе: Илим, 1988. — 214 с.
- Климат Киргизской ССР. — АН Киргизской ССР. — Фрунзе: Илим, 1965. — 290 с.
- Умурзаков С. У. Географические исследования в Киргизии/ АН Киргизской ССР. — Фрунзе: Илим, 1970. — 152 с.
- Проблемы географии Киргизии: Материалы к съезду Киргизского географического общества/ АН Киргизской ССР. — Фрунзе: Илим, 1975. — 290 с.
- Биологические ресурсы Кыргызстана: Эколого-географические и природоохранные аспекты/ Институт биологии АН Кыргызстана. — Бишкек: Илим, 1992. — 148 с
Мерцбахер кѳлү дүйнѳдѳгү белгилүү «соолуп бараткан» кѳлдѳрдүн катарына кирет. Мындай кѳлдѳр Исландия, Швейцария жана Гренландия аралында дагы бар. Мерцбахер көлү Түндүк жана Түштүк Эңилчек мөңгүсүнүн этек бөлүгүндө жайгашкан. Кѳлдүн табышмактуулугу ар бир жай айында пайда болуп жана болжол менен август айында Эңилчек дарыясына аккандыгында. Табышмактуу кѳл 1903 - жылы немец окумуштуусу Готфрид Мерцбахер тарабынан Хан-Теңир экспедициясы учурунда ачылган.
Көл-Суу ѳзүнүн сулуулугу боюнча укмуштуудай кѳл, анын суулары назик көгүлтүр түскө боёлгон. Ал Кытайдын чек арасына жакын Сары-Белес тоо кыркасынын таш аркалары ортосунда жайгашкан. Көл бийик тоолордо жайгашкан (деңиз деңгээлинен 3514 метр бийиктикте), татаал жете турган жерде, ал жакка июль - август айларында гана барса болот. Анын обочолонгонунан, силердин алдыңарга абадан пайда боло калган сыяктуу көптѳгѳн үңкүрлөрүнѳн улам Көл-Суу көлү табышмактар менен курчалганынан кабар берет, табышмактарга жашооңдо жок дегенде бир жолу кѳлгѳ баруу менен гана кездешсе болот.
