БИЛИМ БУЛАГЫ

Тарых жана инсан

Тарыхый хронология

Убакыт түшүнүгүнө биз кандай гана болбосун күн сайын туш болуп турабыз. Эртең менен жумушка же мектепке бара жатканда бүгүнкү аткара турган ишти жана эртеңки боло турган ишти долбоорлоп (пландаштырып), кечээ кандай иш аткарганыбызды эске салабыз. Деги эле биз убактыбызды бүгүнкүгө жана эртеңкиге бөлүштүрүп пландаштырганга көнгөнбуз. Өткөндөрдүн – учурдун – келечектин убакыт кыймылынан келип тарых түзүлөт. Ар бир окуянын тарыхынын башталышы, канча убакытка созулары жана аяктоочу учуру болот. Ар бир адамдын өзунүн тарыхы бар, ал ошол адам төрөлгөн күндөн тартып башталат.

Белгилүү бир окуяны билүү үчүн кайсы окуя мурун, же кайсы окуя кийин болгонун тактап билген соң гана ачыктоого болот.

Адамдар байыртан эле жашоо-турмуш тиричилигин белгилүү бир убакыт ичинде өткөрүп, андагы учурдун убактысын, өткөн мезгилин жана ошондой эле келечек бар экенин да баамдап билишкен. Убакыт сызыгын адамзат жашоо сапарын басып өткөн жол менен салыштырса болот. Азыркы учурда сиз менен биз баштан өткөрүп жаткан жашоо сапарын качандыр бир өткөн мезгилдерде биздин байыркы бабаларыбыз баштаган. Бул жолду келечекте биздин урук-тукумдар улантат.

Биринчи календарь адамзатка жарык чачкан ай менен күнгө байкоо жүргүзүүдөн улам пайда болгон.Ошондуктан, календарь экиге – ай жана күн календары болуп бөлүнөт.

Шумер цивилизациясы (түштүк Месопотамия) ай календарынын мекени болгон, анда 12 ай болуп, ар бир ай 29 жарым суткадан турган, ошондуктан жыл 354 күн деп эсептелген. Ай календары жыл мезгилдеринин алмашуусун жана талаа жумуштарын айырмалап көрсөтө алган эмес.

Айды 7 күндөн 4 жумага бөлүү (байыркы кезде ай календарында ай анын 4 фазасына ылайык келген) жана жуманын айрым күндөрүнүн аталышы ай календарынан бүгүнкү календарга келген.

Күн календарын түзгөндөр байыркы египеттиктер болгон, дыйканчылык менен алектенүүдө калктын көпчүлүгү мына ушул календарды колдонгон.

Египетте дыйканчылык көбүнчө Нилдин агымынын молдугуна жараша болгон, ошондуктан адамдар Нилдин ташкындоо учурун билүүсү зарыл болгон. Бул кубулушту алар асман телолорунун жана күндүн кыймылына байланыштырган. Жылдык кубулушту туура эмес эсептөө түшүмдүн таптакыр болбой калышына алып келген.
Күнөстүү жыл күндүн айлануу кыймылына, күн-түндүн теңелүүсүнө жана күндүн токтошуна көз салып, мезгилин так эсептөөнү талап кылган.

• 
  
  
  Байыркы Египет календарында күндүн жылдык айлануусу
• 
  
  
  Күндүн токтоо жана күн-түн теңелүү чекити менен күндүн жылдык кыймылы

Байыркы элдерде күн-түн теңелүүсү жаңы жылдын башталышы болгон. Алсак, Борбордук Азия элдеринде жаңы жыл 21-мартта (Нооруз) башталса, ал эми Чыгыш Славянда – 21-сентябрда башталат. Ошондой эле, ал учур Кудайлардын туулган күнү болушу да мүмкүн. Мисалы, Байыркы Римде 21-декабрь – Митр кудайынын туулган күнү, чарба жылынын бүтүшү катары эсептелинген.

Христиан (батыш европа) календары

Бул григориан календарын расмий түрдө бүткүл дүйнө (өлкө ичинде өз календары сакталса да) колдонот. Мына ушул христиан календарынын аталышына негиз – биздин эранын башталышынын 1-жылында Иисус Христос (Иса пайгамбар) төрөлгөн. Бул календардын негизи катары буга чейин Байыркы Римде пайда болуп, Юлиан Цезарь тарабынан б.з.ч. 46-жылы киргизилген календарь саналат. Ошондой эле календарь деген сөздүн өзү да мына ушул Римден алынган.
Юлиан календары боюнча жаңы жыл 1-марттан башталат. Жыл 12 айга, ай дагы кезек менен 30 жана 31 күнгө бөлүнгөн. Юлий Цезардын атынан аталган июль айы 31 күн болсо, август император Октавиан Августинге арналган август айы 30 күн. Буга Октавиан Август анын айынын Юлий Цезардын айынан кыска болгонуна нааразы болгон. Ошондуктан, февраль айынан бир күндү алып, август айына кошкон. Ал эми февраль эң кыска ай – 28 күн (29 күнгө туш болсо, арсар жыл катары саналат).

Григорий календары

Юлиан календарын кабыл алган учурда жазгы күн-түн теңелүүсү 21-мартка туура келген, бул кабыл алынган календарь системасына дал келет. Бирок, XVI кылымда жылдын күн менен түндүн теңелүү күнүндө астрономиялык эсептен кеткен катачылыктан мурунку дата менен аралашып, тропикалык убакыт менен юлиан календарынын ортосундагы айырма (күн айлануусунун бир цикли жылдын алмашуу убактысы) он суткага жакындап калган. Натыйжада, күн менен түндүн теңелүүсү 21-март эмес, 16-мартка туура келип калган. Бул эң башкы христиан майрамына – Пасханын келишине кыйла тоскоол болгон. Ошондуктан, Юлиан календарындагы калпыстыкты окумуштуулар XVI кылымда эле тапса дагы, Рим папасы Григорий XIIIтүн демилгеси менен календарь реформасы XVI кылымда жүргүзүлгөн. Календарь Григорий календары атала баштаган.

Мусульман календары

Мусулман календары – дүйнөдөгү эң жаш календарлардын бири. Ал VII кылымда пайда болгон. Календардын так эсебин мусулмандар Хижрадан- Мухаммед пайгамбар Мекеден Ясрибге (Мединага) көчкөн 622-жылдан баштайт.
Ислам календары ай календары аталып, ал айдын жаңырышынан башталат.
Мусулман календары 12 айдан турат. Ар бир ай 29 же 30 күнгө созулат. Ай эсеби ай жаңыргандан кийинки жаңы ай жаңырганга чейин уланат (анын жаңырышына жараша). Тактап айтканда, ал 29 күн 12 саат 44 минут 3,8 секундду түзөт, ошондуктан бир ай 29 күн, ал эми башка мусулман календары 12 ай.

Негизин 12 айдан турган ай жылы түзөт

Чыгыш календары

Чыгышта да, Батышта да туулган жыл боюнча түзүлгөн Чыгыш гороскобу өзгөчө кеңири тараган. Чыгыш гороскобунун тарыхына бери жагы эле 4миң жылга жакын. Кытай (чыгыш) гороскобу – түздөн-түз Кытай календары менен тыгыз байланышта.
Чыгыш календары өзүнүн 60 жылдык циклдик системасын чагылдырат. Ал Күндүн, жердин, айдын, юпитердин жана сатурндун астрономиялык циклине негизделген. 60-жылдык циклге 12 жылдык юпитердик жана 30 жылдык сатурндук цикл кирет.

Юпитер күндү 11,9 жылда толук айланып чыгат. Ал 12 бөлүккө бөлүнүп, жаныбарлардын атынан аталган. Ошентип, календардагы айбанаттар цикли пайда болгон. Кытайдын Жаңы жылы салттуу жаңы жылга дал келбейт. Ал бир аз кечигип келет, ошондуктан январда, февралда же мартта төрөлгөндөр мурунку жылдын белгисине кирет. Сатурн күндү толугу менен 29,4 жер жылында айланып чыгат. 2 жолу айланып чыкканда болжол менен 60 жылда Кытай календарынын 1 цикли аяктайт.
Чыгыш календарында 5 дүйнөлүк кубулуш бар, ар бир кубулуш белгилүү бир түстө болот. Кубулуштар төмөнкү тартипте алмашат: Дарак, От, Жер, Металл жана Суу. Мына ошентип, кубулуш 60 жылда бир жолу толук бир айланат. Өзүндөгү кубулушту өзүнүн туулган жылынын акыркы цифрасы боюнча аныктайт:

Кыргыз календары

Кыргыз календары – асманда айланып жүргөн Күн, Ай жана Үч аркар топ жылдызынын узак аралыгындагы кыймылдарын эсептөө системасы. Кыргыз Жаңы жылы 21-мартта күн менен түн теңелгенде башталат. Жаңы жылды кыргыздар сүмөлөк кайнатып, дасторкон толо тамак-аш менен тосуп алат.
Сүмөлөктү, өндүргөн буудайды жаргылчакка тартып, анан чоң казанга май, ун кошуп, 20-24 саат кайнатып бышырат. Убакытты жыл айлантып эсептөө бул адамдардын чарба жүргүзүү ишмердигине байланышкандыктан, көп элдердин календарынын негизин түзөт. Алсак, кыргыз календары аңчылыкка байланышкандыктан, 12 айга бөлүштүрүлгөн. Анын ичинен беш айы негизинен ача туяктуу кайбереңдердин атынан: жалган куран, чын куран, бугу, кулжа жана теке.

Кыргыздар (башка элдер сыяктуу эле) жыл сүрүүнүн 12 жылын айбанаттын атынан атаган.
Кыргызда ар бир 12-жыл мүчөл жыл аталат. Мүчөл жылы аркылуу анын жашы аныкталган. Эгер, адам чычкан жылы төрөлсө, кийинки чычкан жылына чейики убакытта 13 жашка толгону (бир мүчөл) эсептелип, ал эми андан кийинки чычкан жылы 25 жашка чыкканы эки мүчөл деп эсептелген.
Кыргыздарда адамга төрөлгөн жылына карата мүнөздөмө берилген. Жылкы жылы төрөлсө, жылкы мүнөз, кой жылы төрөлсө, кой мүнөз деп айтышкан. Келин алуу үчүн куда түшөрдө биринчи кезекте кыздын жылын сүрүштүрүп билген.
Ошондой эле, алар жылдын атына карата аба ырайын баамдап билген. Элдик календарга таянсак, ит жылында кыш жылуу болот, ал эми доңуз жылы тескерисинче кышта катуу суук болот. Ал эми чычкан жылы кыш анча катуу болбойт, барс менен коен жылы кыш орточо, балык жылы – жай жаанчыл болуп, кыш мээлүн, кой жылы жай кургакчыл болуп, кыш мээлүн болгон. Кой жылы чөп-чар көп болуп, кар аз түшөт, маймыл жылы жай ысык, ал эми кышында кар аз түшөт. Уй жылы жаанчыл болуп, кыш мээлүн болот, тоок жылы жай ысык, кыш мээлүн болот ж.б.
Адамдар өздөрүнүн күндөлүк турмушунда дайыма байкап-үйрөнүп билген жашоо тажрыйбасына таянган. Мисалы, балык жана доңуз жылында малын дайыма токойго жакын кармап, кокус кар калың түшүп, кыш суук боло турган болсо, токойдогу бадалдардын жалбырагы менен малын кыштан аман сактап калган. Ал эми жылан жана маймыл жылдары дыйкандар жай кургакчыл болорун боолголоп, эгинин кайрак жана суусу тартыш жерлерге айдап-себүүдөн качкан.

Тарыхка кошумча маалыматтар

Тарыхты таанып-билүү процессинде атайын жана кошумча тарыхый сабактар кандай роль ойнойт? Тарыхчылар өткөндөр жөнүндө маалыматты жок жерден эле таба койбойт. Тарыхый илимдин сенин үй-бүлөңдүн, крайдын, мекениңдин, адамзаттын көп сандаган тарыхын түзө турган тармактары бар. Иш жүзүндө булар тарыхый билимдерди курап, түзө турган кыштар. Эгер бул кыштардын бирөө эле жок болсо, биз түзүп, карап чыккан тарых бекем болбойт, бат эле урап калат.
Мындай өтө маанилүү сабактын көптөгөн булактары бар, аларды бир нече топторго бөлүп кароо дайыма чоң мааниге ээ.

Мына ушул булактардын баарын жардамчы тарыхый сабактар окутуп үйрөтөт

Жазуу тарыхы

Тарых илиминде жазма булактар чоң мааниге ээ. Мына ошолорго таянып, биздин тарых жана адамзат тарыхы жазылган. Адамзаттын өнүгүшүнө – жазуунун пайда болушу чоң түрткү болгон. Жазуунун жардамы аркылуу адамдар өзүнүн билген билимин келечек муундарга калтырууну үйрөнгөн. Төмөнкү схемада жазуунун өнүгүшү жана эволюциясы көрсөтүлгөн.
Жер шарынын ар кайсы бөлүгүндө элдер өз жазууларын ар түрдүүчө түзгөн. Анын тарыхы көп миң жылдарды камтыган. Биз сиздер менен жазуунун алгачкы жөнөкөй түрү менен тамга пайда болгонго чейинки жолун карап чыктык. Ошол байыркы адамдар эмне менен жазышкан?
Бирок египеттиктер да, шумерлер да, байыркы гректер менен римдиктер да, ж.б. байыркы элдер да кагазды билген эмес. Алар өздөрүнүн “жаза турган материалын” ойлоп табышкан.

Тарыхый жыл баяндары жана хроника

Жазма булактардын ичинде жыл эсептөөдө тарыхый жазуулар тарых илиминде эң маанилүү роль ойнойт жана ал тарыхтын этаптарында ар кайсы өлкөдө ар башкача аталган. Аларды анналдар, хроника жана жыл баяны (летопись) аташкан.

Орус жыл баянынын байыркы аналогу болуп анналдар эсептелет. Жазуу тарыхынын мындай бирден бир байыркы формасы египеттиктерде, шумерлерде, перстерде, кытайларда, байыркы гректер менен римдиктерде болгон.

Байыркы Кытай менен Египетте династиялык башкаруунун официалдуу хроникасы жүргүзүлгөн. Тартип боюнча ал кезектеги династия кулаган соң, анын ордуна отурган императордун же фараондун жобосу боюнча түзүлгөн.
Байыркы Кытай династиясынын тарыхы аркылуу кыргыздардын 2200 жылдык тарыхы бар байыркы эл экендигин билебиз.

Анналдар өздөрүнүн азыркы атын римдиктерден алган, башында ал Римде жогорку жрецтин резиденциясынын алдында коюлган тактача аталган.
Ага маанилүү окуялардын (мисалы, күндүн тутулушу) датасы, эң башкы чиновниктердин аттары жана эң маанилүү жаңылыктар (согуш) жөнүндө кабарлар жазылган. Кийин алар 80 китептен турган “Улуу анналга” жазыла баштаган. .

Рим адабияттарында орто кылымдагы окуялар жөнүндө кыскача жыл баяндары да аннал атала баштаган. Мында Рим негизделгенден берки тарыхы жазылып турган. Ар бир тарыхый мезгилди жазуунун өзгөчө так структурасы болгон.
Анналдардын өзгөчөлүгү көптөгөн так маалыматтар катталып, окуяларга баа берүү, тактоо аз болгон эмес. Мына ошондуктан, анналдар азыркы тарыхчылар үчүн өтө баалуу булак болуп саналат.
Жыл эсептөө жазмасынын кийинки анналы катары Хроника саналат. Хроника тарыхый чыгарма катары Рим империясынын кийинки учурда пайда болуп, Византияда жана Батыш Европада өнүккөн. Мындай алганда Хрониканын анналдан айырмасы көп учурда тарыхый чыгарма аталып, анда окуялар мазмуну жагынан кыйла кеңири баяндалган.

Жыл эсептөө байыркы орус маданиятына таандык. Орус жыл эсептөөсү – Россиянын тарыхы жана башка чыгыш Славян жериндеги Петрге чейинки мезгил боюнча негизги жазма булак. Эмгек куралдарын, идиштердин сыныгын, куралдарды, тыйын, кооздук буюмдарын ж.б. табышкан.
Орус жыл баянынын башталышы XI кылымга таандык болсо да, жыл баяндарын жазуу IX башталган. Көпчүлүк жыл баяндарынын түп нускалары сакталбай, алардын көчүрмөлөрү, бир аз кайра иштелип чыккан, XIV-XVIII кылымдарга таандык тизмелери сакталган. Тизме катары биз бөлөк булактардан көчүрүлгөн жазмаларды билебиз.

Археология – байыркылар жөнүндөгү илим. Ал жашоо-турмуш калдыктары жана адамдардын ишмердиги боюнча тарыхты окуп үйрөнөт.
Казуу иштерин жүргүзгөн окумуштууларды археолог деп аташат. Алар: “Бизге байыркы адамдын сөөгүн көрсөтсөң, биз анын кандай экенин, байыркы адамдын буюмдарын бизге көрсөтсөңөр, биз алардын эмне иш кылганын, эмне жасоо колунан келерин айтып беребиз”,-дешет.
Канчалаган кылымдардан бери адамдар жерден ар түрдүү нерселерди: эмгек куралдарын, идиштердин сыныгын, курал-жарактарды, тыйын, кооздук буюмдарын жана башкаларды табышкан. Буюмдар жазма булактардан айырмасы, тарыхый окуя жөңүңдө түздөн түз кабарлабайт, бирок көп учурда алардын айткандары ишенимдүү жана ачык болот.

Этнография

Этнография деген эмне жана бул илимий сабакты окуп-үйрөнүү зарылбы? Көп учурда элдик салттар турмушта унутулуп калды, азыр алардын орду карнавалдарда жана инсценировакларда калды деп айтышат.

• 
  Бешик той
• 
  Масленница
• 
  Европадагы бий салтанаты

Кандайдыр, бөлөк жерге же бөлөк өлкөгө барганда андагы адамдар биздин мекендеги адамдардай эмес, өздөрүн башкача алып жүргөнүн байкайбыз. Эмне үчүн мейманга келгенде үй ээси айым бизди башкача сыйлайт? Эмне үчүн кимдир бирөөгө бир ыр жакса, кээ бирөө таптакыр башка ырды жактырат?
Демек, биз кандай болсо да, бири-бирибизден айырмаланып турабыз. Ошондуктан, бири-бирибизди түшүнүү оңой эмес. Ошон үчүн калкыбыздын толеранттуу, бири-бирин сыйлай билген коомдо жашасын үчүн биз өз элибиздин тарыхын жана маданиятын эле жакшы билбей, бөлөк элдердин да тарыхы менен маданиятын жакшы билүүбүз зарыл.

Этнографиянын предмети – элдердин келип чыгышын, жайгашуусун, окшоштуктарын жана айырмачылыктарын изилдөө, мезгилдин өтүшү менен элдерге мүнөздүү белгилердин кандайча өзгөргөндүгүн изилдөө ... Этнография – өз алдынча илим – ал бир нече илимдин кошулуп, айкалышкан жеринде тургансыйт. Анда илимдер бир кыйла, алардын негизгилери – экөө: география жана тарых.
Эмне үчүн география? Анткени, баардык элдер белгилүү бир географиялык чөйрөдө, дүйнөнүн кайсы бир бөлүгүндө, тоолуу райондордо же өрөөндөрдө, өтө ысык чытырман токойлордо же тетирисинче өтө суук болгон жер шарынын уюлдарында жашайт. Ушунун баардыгы алардын жашоо-турмушунун мүнөзүнө жана өнүгүү деңгээлине, ошондой эле кылган ишине жана каада-салттарына жана да тышкы турпатына изин калтырбай койбойт.
Этнографиянын жөнөкөй негиздерин үйрөнүү Силерге көп маданияттуу чөйрөгө аралашууга жана башка элдин маданияты үчүн жол берилбей турган жана мазактоо катары кабыл алынышы мүмкүн болгон чоң жаңылыштыктарга жол бербөөгө жардам берет.

Нумизматика — бул тыйындар жөнүндөгү илим

Бул тарыхый көмөкчү сабак, ал тыйын чегүүнүн жана акча жүгүртүүнүн тарыхын изилдейт. Гректин «номос» (nomos) — «мыйзам» деген зат атооч сөзү бул түшүнүктүн негизине алынган, б.а. – мыйзамдуу төлөм каражаты – жана «номизма» (nomisma) — тыйын деген сөздөн алынган.
Тарыхый илимде нумизматиканын ролу чоң. Тыйындардын бетиндеги даталар, ысымдар, калк жашаган жерлердин аталышы тарыхый география жана саясий тарых боюнча изилдөөчүлөргө баа жеткис маалымат берет. Тыйындардын жардамы менен изилдөөчүлөр көптөгөн башкаруучулардын жана шаарлардын аттарын тактаган

Геральдика герб түшүрүлгөн тарыхый эстеликтердин келип чыгышын аныктоодо маанилүү роль ойнойт. Тиричилик буюмдарынын, искусство чыгармаларынын, китептердин жана кол жазмалардын аныктыгын, кимге таандык экендигин, авторлорун, чыккан жерин жана датасын тактоого жардам берет, ошондой эле мурастоо жолдорун аныктоого, экономикалык жана маданий байланыштарды тактоого көмөк көрсөтөт. Геральдика генеология, нумизматика , палеография жана башкалар менен байланышкан. Геральдиканын маалыматтары тарыхый илимдин ар түрдүү тармактарында пайдаланылат.
Геральдикалык салттар Биринчи Крест жортуулунан кийин Европада пайда болгон. Ал кезде жаңы доордун башталышында: рыцарды жоо-жарагынан таануу кыйын болгон, ал эми ар түрдүү өлкөлөрдөгү жүрүштүн катышуучулары көп учурда бири-бирин жүзүнөн тааныган эмес. Ушундайда чаташпоо үчүн көпчүлүк дворяндар калкандарынын жана жоо жарагынын бетине ар түрдүү символдорду түшүрүп, кийин алар гербге айланган. Бара-бара гербдердеги символдордун ар түрдүүчө айкалышуусу өзгөчө тилге өтүп, ар бир символдун мааниси жана белгилүү маңызы болгон.
Экинчи Крест жортуулунун башталышында ал биротоло калыптанып, рыцарлардын калкандарындагы гербдер кадимки көнүмүш ишке айланган. Европалык дворяндар ал мезгилде геральдиканын тили менен кыйла тааныштыгы болуп жана уруулук герби боюнча рыцарды оңой аныктаган. .

Бүгүнкү күндө фамилиялуу гербдердин көпчүлүгү миндаль түрүндөгү формага келтирилген. Алар байыркы фамилиялардын баштоочулары жүрүштөргө аттанганда колдонгон ошол кездеги калкандын формасын кайталаган.

Тамга (Герб)

Көчмөндөр коомунда тамга мамлекеттик атрибутиканын ролун ойногон. Рун жазууларына, ошондой эле малга, мүлккө белги катары тамга басылган, ошондой эле салык төлөгөндүгүн тастыктаган белги катары мүлккө коюлган. Демек, тамга мамлекеттик атрибутика болгон.
Мындай белгилер айрым илимпоздордун пикири боюнча, кыргыздардын байыркы онтологиялык дүйнөгө көз карашын чагылдырып, ага ылайык асман (Көкө Теңир) менен жердин (Ыйык жер-суу) ортосун таяган тирөөч болот, ал асман менен жерди тиреп турат деп айтылган. “Манас” эпосунда:
«Асман менен жериңдин,
Тирөөчүнөн бүткөндөй» – деп айтылат. Демек, кыргыздардын тамгасы (герб) алардын Улуу держава болуп турган доорунда ыйык белгини билдирген. Тамганын үстүндөгү горизонталдуу жарым айланасы тик сызыктар аркылуу төмөнкү горизонталдык сызыктарга кошулат. .

Кыргызстандын Герби

Көз каранды эмес мамлекет катары Кыргызстандын өзүнүн атрибутикалары бар. 1994-жылы 14-январда герб Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин токтому менен бекитилген. Анын авторлору А. Абдраев менен С. Дубанаев.

Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик герби ак кырбууланган көк түстөгү тегеректин ортосундагы канатын жайган ак шумкардын сүрөтүнөн, көлдүн нары жагында жайгашкан Ала-Тоо кыркаларынан жана алтын нурун чачыратып чыгып келе жаткан күндөн, тегеректин эки капталынан орун алган пахтанын жана буудайдын сабындагы башынын сүрөтүнөн, тегеректин жогорку бөлүгүндө орун алган “Кыргыз” жана тегеректин төмөнкү бөлүгүнөн орун алган “Республикасы” деген жазуудан турат.

Тарыхый картография

Адам дүйнө менен тааныша баштагандан тартып эле карта түзө баштаган. Карта түзүү жана пайдалануу зарылчылыгы байыркы мезгилде эле пайда болгон. Алар бизди курчаган дүйнөдө туура багыт алуу үчүн: аңчылыкка ыңгайлуу жерлерди, чөбү көп жайыттарды, адамдар жайгашкан жерлерди, ошондой эле чыйырларды, жолдорду, суу нугун билүү үчүн зарыл болгон.

Дүйнөдөгү бизге белгилүү болгон эң байыркы карта Вавилондон табылган (б.з.ч.6-к.), дүйнөнүн борборунда Вавилон падышалыгы жайгашып турат. Анын айланасын “ачуу суу” каптаган. Суулардын өйүзүндөгү 7 чекит – адам жете албай турган аралдар.
Карталар бизди курчаган дүйнө жөнүндө билимибизди кичинеден топтоого жана аны башкаларга берүүгө жардам берген. Объектилердин жер бетине жайгашуусун жана алардын ортосундагы аралыкты көрсөтүү зарыл болгон. Бара-бара карталар жер аянттарын өлчөө, ири курулуштарды: сугат каналдарын жана пирамидаларды долборлоо үчүн, асыл металлдарды казып алуу, багыттарды, деңизде сүзүүчүлөрдүн маршруттарын аныктоо үчүн жана албетте согуш аракеттерин жүргүзүү жана коргоно турган сепилдерди салуу үчүн зарыл болгон.

Тарыхый карта деген эмне?

Карта - (нем. Karte; биринчи булак: гректин chartes – жаза турган барак же папирустун орому)жердин тегиз бетинин жылдыздуу асманды жана анын бөлүктөрүн кичирейтип түшүрүү, аткара турган милдеттерине жараша маалыматтарды түшүрүү, тарых, география жана башка илимдерди изилдей турган курал.
Тарыхый картада белгилүү бир тарыхый мезгилдеги тарыхый кубулуштарды жана окуяларды мейкиндикте чагылдыруу, же башка сөдөр менен айтканда

Өткөн кылымдарда географтар түзүп, биздин күнгө келип жеткен карталар маанилүү тарыхый булактар болуп саналат. Ар түрдүү мезгилдердеги карталарды салыштырып, адамдын дүйнө жөнүндөгү көз карашы кандайча өзгөргөндүгүн, адам биздин планетаны кандайча изилдеп чыккандыгын, географиялык объектилердин жана башкалардын аталыштары кандайча өзгөрүп отургандыгын билүүгө болот.

Карта төмөнкү суроолорго жооп берет: Эмне болуп өттү?
Кайсы жерде болду?
Качан болду?

Бүгүнкү күндө 20-21-кылымдардын тарыхын изилдеген учурда биз дүйнөнүн азыркы картасын пайдаланабыз. Биз бала кезден бери көрүп келген карталар – өзгөчө, мектептен тартып эле биз көрүп жүргөн карталар биздин дүйнө тууралуу көз карашыбызды калыптандырат. Эгерде биз тегиздиктеги жалпак карта – бар болгону тоголок дүйнөнүн шарттуу жана бурмаланган чагылышы экендигин унутпаганыбызда мунун эч кандай жаман жагы болмок эмес.

Бирок, көпчүлүгүбүз картадан өздөштүргөндөрүбүздү реалдуу дүйнөгө карай жеке мамилеге көчүрөбүз. Биз дүйнөдө үстөмдүк кылган өлкөлөр дүйнөнүн борборунда турат, деп ишене баштайбыз, ал эми ага баш ийгендер дүйнөнүн чет жакасында жайгашкандай элестетебиз.

Төмөндө көрүнүп тургандай, ар түрдүү өлкөлөрдө- Россияда, Европада, АКШда, Кытайда, Австралияда, Чилиде, Түштүк Африкада дүйнөнүн карталары бири-биринен катуу айырмаланат. Баардыгы картанын автору төмөнкү үч шарттын бирин тандап алганына жараша болот: 1) картаны Батышка жана Чыгышка карата кандайча борбордоштуруу керек; 2) Түндүк менен Түштүккө карата кандайча борбордоштурулат; 3) проекциялоонун кандай ыкмасы пайдаланылат.

Дүйнөнүн карталары ар түрдүү өлкөлөрдө кандайча көрүнөт

Тарыхый жана географиялык карталардын айырмасы

• 

  1– сүрөт

• 

  2– сүрөт

1–сүрөт Пайдаланылган түстөрдүн айырмасы. Баардык географиялык кубулуштарды, анын ичинде рельефти, гидрографияны, өсүмдүк-кыртыштын абалын, калк жашаган конуштарды, чарба объектилерин, байланышты, чек араны ж.б. чагылдырат.
2–сүрөт Баардык тарыхый карталар географиялык карталардын негизинде түзүлөт. Рельефтин, тегиздиктердин, ойдуңдардын белгилери болбойт. Түстөр мамлекеттерди, аймактарды белгилөө үчүн пайдаланылат. Шаарлардын, суулардын, көлдөрдүн, деңиздердин, мамлекеттердин аталышы картада сөз болуп жаткан мезгилге карата берилет.

Топонимика

Картага түшүрүлгөн объектилердин көпчүлүгүнүн аталышы болот. Мезгил өтүп, алардын айрымдары өзгөрөт, б.а. картага ошол тарыхый доордо болгон аталыштар түшүрүлөт.

Андай болсо, алгачкы географиялык объектилердин аталышы кайдан келип чыккан?
Бул суроолордун үстүндө атайын илим иштейт.

Маселен, калктуу пункттардын аталышы төмөнкүдөй ар түрдүү сөздөрдөн жана кубулуштардан келип чыгышы мүмкүн:
- негиздөөчүнүн атынан,
- географиялык жайгашуусу боюнча,
- ошол жердин мүнөздөмөсү,
- суунун аталышы боюнча,
- башка бир кыштак жөнүндө эскерүү катары ж.б.
Биздин борбор шаарыбыз Бишкектин аталышы да тарыхый аралыкта өзгөрүп отурган. Маселен, VII кылымда бул кыштак Жол деп аталган. Ал эми 1825-жылы кокондуктар чеп куруп, Пишпек деп атаган. 1926-жылы Пишпек революционер жана кол башчы М.В.Фрунзенин аты менен аталган. 1991-жылы Бишкек болгон. Пишпек чебинин аталыш этимологиясы белгисиз, ошондуктан ал “бишкек” деген сөзгө жакын турат. Бул аталыштын келип чыгышы тууралуу эки пикир бар. Биринчиси, чеп Бишкек баатырдын урматына аталган деп эсептелет. Экинчиси, сабадагы кымызды бышкан бишкектин аты менен аталган деген болжол бар.

Биз тарыхый карталардын кандай түрлөрүн учуратабыз?

Тарых сабактарында окуу китептериндеги карталарга кошумча түрдө силер тарыхый карталар топтолгон атластарды пайдаланасыңар.

Контурлуу карталар
Үй тапшырмасы катары же сабактардагы практикалык иште силер контурлуу карталар менен иштейсиңер.

Анимирленген карталар
Карталардын жардамы менен биз анимирленген карталарды – кыймылдагы болуп жаткан өзгөрүүлөрдү кинофильмдегидей ырааты менен көрсөтүүгө же силерге керектүү элементти жана башкаларды бөлүп көрсөтүүгө мүмкүндүк берген карталарды жасайбыз.

Тарыхый карта менен кандайча иштөө керек?

Биринчиден: силер карталарды төмөндө келтирилген планга ылайык “окуганга” үйрөнүүгө тийишсиңер.
1. Картанын аталышын окугула (анда картадагы аймак жана ал таандык болгон мезгил жөнүндө маалымат камтылган);
2. Картанын легендасы менен таанышкыла (бул шарттуу белгилер сага картага түшүрүлгөн маалыматты окуганга мүмкүндүк берет);
3. Картадагы маалыматты окууну эң ири объектилерден баштагыла жана алда канча майдасына акырындап жылгыла:

• Аймактын жаратылыш-климаттык белгилерин аныктагыла (дүйнөнүн кайсы бөлүгүндө турат, кайсы деңиздер менен чектелет?);
  
• Мамлекеттин белгилерин (чек арасы, борбору, коңшу мамлекеттер) аныктагыла;
  
• Картадагы адамдын ишин (бул аскердик жүрүштөр, соода жолдору болушу мүмкүн) аныктагыла;
  
• Картадагы кыймыл дайыма жебе менен көрсөтүлөрүн эске тут.
  

Экинчиден: сабактарда мугалим сени доскага чакырып жана картаны пайдаланып, кандайдыр бир тарыхый окуя жөнүндө айтып бергин десе, дубалдагы карта менен туура иштегенди билүү керек.
1. Аймактарды (мамлекеттер, княздыктар, облустар) көрсөткөндө көрсөткүч таякчаны чек ара сызыгы менен жылдырып көрсөтүү керек;
2. Шаар тегерекче менен белгиленет, анын жазуусун эмес, жайгашкан чекитин көрсөтүүү керек.
3. Картанын жогору жагы – бул түндүк, карама-каршы төмөн жагы – түштүк, сол жагы – батыш, оң жагы – дайыма чыгыш. Карта боюнча кыймыл жасаганда адатта комментарий чыгышты же батышты көздөй кыймыл менен көрсөтүү аркылуу коштолот.
4. Дарыя, сууларды көрсөткөндө башатынан тартып, куймасын, б.а. агымы боюнча көрсөтүү керек.
5. Карта менен иштегенде атайын терминологияны пайдалануу керек. Мисалы, жээктерди оң же сол жээк деп айтуу керек: “Аскерлер сол жээкке ... жайгашкан”, калктуу конуш же кандайдыр бир объект дарыянын агымы боюнча “жогору” же “төмөн” деп көрсөтүлөт.
Контур карта менен иштөөнүн эрежеси
● Контур картага мугалим берген тапшырманы жазгыла.
● Тапшырманы аткарууда сөзсүз атласты жана окуу китебин пайдалангыла.
● Түстүү карандаштар менен иштегиле.
● Аймактарды билинер-билинбес түс менен текши боеп чыгып, кийин башка объектилерди түшүргүлө же жазуусун жазгыла.
● Ишке киришерде кандай шарттуу белгилерди колдоноруңарды, мамлекеттердин, суулардын, шаарлардын аталышын бири-бирине тоскоол келтирбегендей жазып чыгууну ойлонуп койгула.
● Тандалып алынган белгилерди шарттуу түрдө көрсөтүп – кийин атайын бөлүнгөн жерге түшүргүлө.
● Эгерде объектилерге тийиштүү жазуулар контур картага батышпаса, аларды сан менен белгилеп, ага түшүнүктүү шарттуу белгилерге көрсөтүп жазгыла.
● Объектилерди картага так түшүрүү үчүн градустук торчонун сызыктарын, дарыяларды жана жээк сызыктарын пайдалангыла.

Глоссарий

Ай календары (ай санак) — айдын тышкы көрүнүшүнүн (айдын фазалары) өзгөрүшүнө байланышкан мезгилдик өлчөм системасы.
Ай — айдын бирдей фазаларынын ортосундагы мезгил
Календарь (күн санак) — жыл ичиндеги күндөрдү эсептөө системасы
Хронология — окуялардын мезгил жагынан ырааты көрсөтүлгөн тизме.
Цикл — белгилүү мезгил аралыгында айлампаны түзгөн окуялардын, процесстердин жыйындысы
Айдын фазалары — айдын күнгө чагылуусуна жараша мезгили менен өзгөрүп турган абалы.
Доор — жыл саноо башталган учур, ошондой эле жыл саноо системсынын өзү
Картография — карталарды түзүү жөнүндөгү илим
Картограф — картография боюнча адис
Географиялык карта — жердин үстүнкү бетинин кичирейтилип, жалпыланган чиймеси
Тарыхый карта — тарыхый окуялардын жана мезгилдердин кичирейтилип, жалпыланган образдуу-белгилик чиймеси.
Атлас — жыйнак
Карта легендасы — бул картанын алкагынын ичине же анын талааларына жайгаштырылган, пайдаланылган белгилер, штрихтелген элементтер, түшүндүрмө жазуулары (шарттуу белгилер – суулар, чек аралар, шаарлар ж.б.) бар түстүү фон

Пайдалуу шилтемелер

Байыркы карталар
Карта
Шарттуу белгилер базасы
Эң байыркы карталардын тобу

Библиография

https://www.youtube.com/watch?v=HNHMin1Z9YQ
http://www.sivatherium.narod.ru/library/Malina/gl_02_09.htm
https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/91541/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5
http://www.myshared.ru/slide/950210/