БИЛИМ БУЛАГЫ

зүнүн өздүк ченөө бирдигин ойлоп таап албаган бир да калк болбосо керек. Биздин өлкөдө дагы эң майда сызыктуу ченөө бирдигинен баштап өздүк чендер болгон. Нерсенин узундугу менен туурасын мындайча эсептешкен: чыпалактай (с мизинец), бармактай (c большой палец), кийиздин калындыгындай (с толщину войлока), таман эли (с ширину ступни).

Ченегич катары адамдын денесинин башка бөлүктөрүн дагы пайдаланышкан: алакандандын калындыгындай, чыканактын айланасындай, сандын айланасындай, белдин айланасындай, буканын белинин айланасындай.

Туурасы жана калыңдыгынын чени көп жагынан узундугунун майда ченине дал келген:

узундугу жарым эли (длина в пол пальца), узундугу бир эли (длина в один палец), карыш (расстояние между концами раздвинутых большого и среднего пальцев), кере карыш (раздвинутую четверть), мерген карыш или соом (расстояние между концами раздвинутых большого и указательного пальцев), укум карыш (расстояние между концом большого пальца и согнутым указательным).

Бул чендер менен жүн, боз үйдүн жыгач бөлүгү, кездемелери ченелген. Казандын чоңдугу карыш менен ченелген. Эң чоң казан он эки карышка ээ болгон. “Манас”, “Курманбек”, “Кедейкан” эпосторунда ушундай казандар жөнүндө эскерилет, а “Эр Төштүк” эпосунда сыйкырдуу кырк кулак казан жөнүндө айтылат:

Кырк кулак казан бар

Кырк кулагы кырк жакка экен:

Тилек тилеп ачылган.

Узундуктун башка чендерин дагы колдонушкан:
чыканак (от локтя до концов вытянутых пальцев), кары (от локтя до плеча (это расстояние составляет примерно 40—50 см)).

Кездеменин туурасын төш жарым чени менен аныкташкан. Төш жарым – жайылган колдун учунан көкүрөктүн учуна чейин. Ошондой эле кулач ченин колдонушкан. кулач - эки тараптка жайылган кол, Кеңири тараган башка элдер да пайдаланышкан. Кыргыздар кулач менен аркандын узундугун ченешкен, желе – кулунду байлоо үчүн эки учу бекитилинип керилген аркан, көгөөн - узун аркандан турган кой байлагыч, зындан - мунаранын бийиктигиндеги түрмө.

Узундукту белгилөө үчүн боз үйдүн эшигинен сыйлуу деп эсептелинген төргө чейинки төрт же беш метрге барабар аралык колдонулган. Кээде узундуктун мындай да ченемдери колдонулган: бир кадам - узундугу бир кадам, эки аттам - узундугу эки секирим ж.б.

Байыркы мезгилден бери узундуктун элдик ченеми болгон мергенчинин максатка чейинки аралыгын аныктаган – октун учуу алыстыгы боюнча: бир бута атым - болжолдуу жүз метр, эки бута атым - эки жүз метр жана башкалар. Адам кыйкырыгы угулгандай аралык чакырым деп аталып, болжолдуу 1,06 барабар.

Узундуктун бул ченемдерин билүү менен башкаларды да тапса болот. Демейде эсепчи же койчу өзүнө дилгир жардамчы, жөндөмдүү баланы төмөндөгүдөй маселени чечтирүү аркылуу текшерген: аралыгы 5 чакырым жерге катары менен тыгыз тиркешкен канча ийнени коюууга болот? Эсептөө төмөндөгүнчө: алгач ширенкенин узундугундагы канча ийне тиркелет, андан соң адамдын бир кадамы канча ширенкеден турат, а чакырым канча кадамдан турат деп табылат.

Алыс аралык төмөнкү ченемде аныкталган: тай чабым - бир курактагы тайлардын токтобостон чуркаган аралыгы болжолдуу 3 км, кунан чабым - эс алуусуз эки жашаар тайдын чапкан аралыгы-5-7 км, ат чабым - орто эсеп менен чабылган аралык 25-30 км . Көпчүлүк учурда аралыкты “көз болжом” менен аныкташкан, мында алыскы болжомго – тоо, аска, дарыя, чоку же жакынкы болжомго - боз үйдү, бакты, мал жайытты эсептешкен.

Бийиктик чени кыязы кандайдыр бир бийик курулуш жоктугунун кесепетинен өнүкпөгөн чыгар. Жашоонун ыргагында төмөнкү бийиктиктин чендери колдонулган:

тушардан — атты тушаганга чейин,

тизе бою — тизеге чейинки бийиктик (мисалы, тизе бою кар),

киши бою-бийиктик адамдын бою менен,

кереге бою — бийиктиги боз үйдүн керегесиндей,

үй бою бийик — боз үйдүн бийиктиги менен,

тоо бою — бийиктиги төөнүн боюндай,

киши бою терен — тереңдиги адам бою менен,

тоо бою ан — төөнүн боюнчалык тереңдикте,

укурук бою терен — тереңдиги укурук менен,

укурук бою бийик — бийиктиги укуруктай,

аркан бою бийик — высота, соизмеримая с длиной аркана.

Тоонун бийиктиги жөнүндө мындай айтышкан: асман же көк тиреген тоо-тоонун бийиктиги асманга чейин.

Дубалдын бийиктигин бакс менен ченөөнүн эски ыкмасы бар болчу. “Манас” эпосунда душман Коңурбайдын Манастан качканда бийиктиги 60 баксыга барабар болгон дубалдан-коргондон машыккан Алкара деген аты эркин секирип өткөн:

Каргыш тийген Алкара ат!

Шыктуулугу ашынган -

Алтымыштык дубалдан

Секирип төрт бутун ашырган.

Көргүлө жана жооп бергиле.

Эгерде силерге предметти болжолдуу түрдө ченөө керек болсо, бирок колуңарда сызгыч жок болсо анда адамдын пропорциялык дал келүүсүн билүү жетиштүү. Ошону менен бирге транспортирсиз бурчтун градустук ченин аныктаса болот. Айтмакчы, кадимки механикалык сааттын циферблаты бул көйгөйдү чечүүгө жардам берет. Бул маалыматты эстен чыгарбоо үчүн жүктөп алып кагазга чыгарып жана колдонууну сунуштайбыз