БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Гидросфера — различия между версиями

(→‎Дүйнөлүк суунун айланышы)
м (Гидросфера kg7 текст)
Строка 4: Строка 4:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Гидросфера – Жердин суу катмары. Ал бирдиктүү эч бир жерден үзүлбөйт. Бул барактар силерди суунун ар түрдүү дүйнөсүнө, кубулуштарына алып барат. Силер жалпы закон ченемдүүлүктөрү, касиеттери, бөлүктөрү менен таанышасыңар, илимий көз караштардагы изилдөөлөрдү билесиңер. Мисалы: Суу жер шарында кандай айланат?Эмне үчүн океандагы суу туздуу?Цунами деген эмне?Эмне үчүн океандын жээгинде жашагандар бир суткадагы суунун тартылуусун жана ташкындоосун байкашат? Океан адамдын жашоосунда кандай роль ойнойт? “Кара тарткычтар” деген эмне? Дагы силер дарыяларга жана көлдөргө саякат жасап жер алдындагы суулар мөңгүлөр жөнүндө билимиңерди толтурасыңар.''
+
''Гидросфера – Жердин суу катмары. Ал бирдиктүү жана эч бир жерден үзүлбөйт. Бул барак силерди суунун жана кубулуштардын ар түрдүү дүйнөсүнө алып барат. Силер түзүлүштүн жалпы закон ченемдүүлүктөрү жана гидросферанын ар түрдүү бѳлүктѳрүнүн касиеттери менен таанышасыӊар, анда жүрүп жаткан ар түрдүү процесстер жана кубулуштар илимий көз карашта кантип түшүндүрүлѳрүн билесиңер.''
 +
 
 +
''Мисалы: Жер шарында суу кандай айланат? Эмне үчүн океандагы суу туздуу? Цунами деген эмне? Эмне үчүн океандын жээгинде жашаган адамдар бир күндѳ эки жолу суунун тартылуусу жана ташкындоосу сыяктуу кубулуштарды байкашат? Океан адамдардын жашоосунда кандай роль ойнойт? “Кара тамеки чеккичтер” деген эмне?''
 +
 
 +
''Ошондой эле силер дүйнѳнүн укмуштуудай дарыялары жана көлдөрү боюнча кызыктуу саякатка бара аласыӊар жана  жер алдындагы суулар жана мөңгүлөр жөнүндө ѳзүңѳрдүн билим байлыгыңарды толтура аласыңар.''
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
Строка 12: Строка 16:
 
'''Гидросферанын курамына эмнелер кирет?'''
 
'''Гидросферанын курамына эмнелер кирет?'''
  
−
'''Гидросфера''' – биздин планетанын суу катмары, бардык сууну камтыйт, химиялык байланышпаган, анын абалына карабастан( суюк, газ, катуу). Гидросфера геосфералардын бир маанилүү бөлүгү, атмосфера менен литосферанын аралыгында жайгашкан. Бул үзгүлтүксүз катмар  бардык океанды, деңиздерди, континенталдык таза жана туздуу сууларды, муз массивдерин, атмосферадагы суу жана тирүү организмдердеги сууларды камтыйт.  
+
'''Гидросфера''' – биздин планетанын суу катмары, ѳзүнѳ химиялык байланышпаган, анын абалына карабастан (суюк, газ, катуу) бардык сууларды камтыйт. Гидросфера атмосфера менен литосферанын ортосунда жайгашкан геосфералардын бири болуп эсептелет. Бул үзгүлтүксүз катмар  бардык океандарды, деңиздерди, континенталдык таза жана туздуу сууларды, муз массивдерин, атмосферадагы суу жана тирүү организмдердеги сууларды камтыйт.  
  
−
70% Жер бетин гидросфера камтыйт. Анын көлөмү 1400 млн. кубметр,  1/800 планетанын бардык көлөмүн түзөт. 98% гидросферанын суусу – Дүйнөлүк океан, 1,6 % материктик муздарда топтолгон, гидросферанын калган бөлүгү кургактыктагы таза сууларга, көлдөргө, жер алдындагы сууларга туура келет. Ошентип гидросфера Дүйнөлүк океанга, жер алдындагы сууларга жана континенталдык сууларга бөлүнүп ар бир өзүнүн ичинен подгруппаларга бөлүнөт. Атмосферада суулар стратосферада жана тропосферада, жер бетинде океандарга, деңиздерге, көлдөргө, дарыяларга, мөңүлөргө, литосферада-чөкмө тектерде, фундаментте.
+
Жер бетинин 70%ын гидросфера камтыйт. Анын көлөмү 1400 млн. кубметр,  планетанын бардык көлөмүнүн 1/800 түзөт. Гидросферанын 98% суулары – Дүйнөлүк океан, 1,6 % материктик муздарда топтолгон, гидросферанын калган бөлүгү кургактыктагы таза сууларга, көлдөргө, жер алдындагы сууларга туура келет. Мына ошентип, гидросфера Дүйнөлүк океанга, жер алдындагы сууларга жана континенталдык сууларга бөлүнѳт, андан сырткары, ар бир топ өзүнүн ичинен тѳмѳнкүрѳѳк деңгээлдеги подгруппаларды камтыйт. Атмосферада суу стратосферада жана тропосферада жайгашкан, жер бетинде океандардын, деңиздердин, көлдөрдүн, дарыялардын, мөңгүлөрдүн сууларын, литосферада - чөкмө тектердин, фундаменттеги сууларын бѳлүп карашат.  
  
−
{{center|[[file:GidrosferaGeo.jpg|500px|Гидросферанын курамында]]}}
+
{{center|[[file:GidrosferaGeo.jpg|500px|Гидросферанын курамы]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Гидросферанын курамында</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Гидросферанын курамы</div>
  
  
−
Гидросфера бирдиктүү.Анын бирдиктүүлүгү анын  Жердин ички катмарынан мантиядан көтөрүлүп чыгышында, бирдиктүү таралышында, жаратылыштагы суулардын Дүйнөлүк суунун айлануу системасында байланышкандыгында.
+
Гидросфера бирдиктүү. Анын бирдиктүүлүгү Жердин мантиясындагы бардык жаратылыш сууларынын келип чыгуу жалпылыгында, алардын ѳнүгүүсүнүн бирдиктүүлүгүндѳ, мейкиндиктик үзгүлтүксүздүгүндѳ, Дүйнөлүк суунун айлануу системасындагы бардык жаратылыш сууларынын байланышкандыгында көрүнөт.  
  
 
{{center|[[file:KrugovorotVodyGeo.jpg|500px|Суунун айланышы]]}}
 
{{center|[[file:KrugovorotVodyGeo.jpg|500px|Суунун айланышы]]}}
Строка 32: Строка 36:
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Дүйнөлүк океандын суусу ==
+
== Дүйнөлүк океандын суулары ==
  
 
'''Дүйнөлүк океан'''
 
'''Дүйнөлүк океан'''
  
−
{{right|[[Файл:DuinolukOkeanGeo.jpg|250px|Мировой океан]]|}}Биздин планетанын 3/4океандар ээлейт.Суу – баалуу суюктук, биздин планетанын байлыгы. Жер планетасындагыдай өлчөмдө Күн системасынын эч бир жеринде жок.  
+
{{right|[[Файл:DuinolukOkeanGeo.jpg|250px|Мировой океан]]|}}Биздин планетанын ¾ бетин океандар ээлейт. Суу – баалуу суюктук, биздин планетага жаратылыштын белеги. Жер планетасындагы санда ал Күн системасынын эч бир жеринде жок.  
  
−
Океан... Жер бетиндеги жашоодогу анын ордун элестетүү эң кыйын. Асмандагы булуттар, жаан-чачын, кар, дарыя, көл,булактар – бардыгы океандын бөлүктөрү, убактылуу гана андан бөлүнүп кеткен.  
+
Океан... Жер бетиндеги жашоодогу анын мааниси канчалык бийик экендигин  элестетүү кыйын. Асмандагы булуттар, жаан-чачын, кар, дарыя, көл, булактар – мунун баары убактылуу гана андан бөлүнүп кеткен океандын бөлүктөрү.  
  
−
Дүйнөлүк океан Жер шарынын жаратылышынын мүнөзүн аныктайт: атмосферага топтолгон жылуулукту берет, аны нымдуулук менен кандырат, калган бөлүгү кургактыка кетет. Ал климатка, топурака, өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнө таасирин тийгизет.
+
Дүйнөлүк океан Жер шарынын жаратылышынын кѳптѳгѳн мүнөзүн аныктайт: атмосферага топтолгон жылуулукту берет, аны нымдуулук менен кандырат, калган бөлүгү кургактыка ѳтѳт. Ал климатка, топуракка, өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнө чоң таасирин тийгизет.
−
 
 
−
Акыркы маалымат боюнча океандын орточо тереңдиги  3550 ден 3730 метрге чейин жетет.  6000 метрге чейинки тереңдик  2% океандын таманын түзөт.  7% океандык таман  200 м. тереңдикте, эң максималдуу тереңдиги  – 11 022 м (Марианский кобулу).
 
  
 +
Акыркы баалоолор боюнча дүйнѳлүк океандын орточо тереңдиги  3 550 ден 3 730 метрге чейин. Океандын таманынын 2% азыраагын 6 000 метрден ѳйдѳ тереңдик ээлейт. Болжол менен океандык тамандын 7%  200 метрден аз, эң максималдуу  – 11 022 метр (Мариан кобулу) терендикке ээ.
  
 
'''Эмне үчүн Океандагы суу туздуу?'''
 
'''Эмне үчүн Океандагы суу туздуу?'''
−
{{left|[[Файл:SolMirOkeanGeo.jpg|250px|Карта солености вод Мирового океана]]|}}Океандык суу - бул эритме, анда эриген абалда бардык химиялык заттар бар. Анда туз, газ, организмдердин тиричилигинен пайда болгон органикалык заттар кезигет. Сууда эрибеген заттар дагы бар. Океанда туздар мантиядан чыккан суулардын туздарынан түзүлөт. Башка туздар Дүйнөлүк океан сууларына  материктерден агып келген суулар аркылуу келет.
+
{{left|[[Файл:SolMirOkeanGeo.jpg|250px|Карта солености вод Мирового океана]]|}}Океандык суу - бул эритме, анда бардык химиялык заттар табылган. Анда туз, газ, организмдердин тиричилигинен пайда болгон органикалык заттар эриген. Сууда эрибеген бѳлүктѳр дагы бар. Океанда туздар мантиядан чыккан суулардын бѳлүп чыгышынан пайда болот, анда кээ бир туздар камтылган. Башка туздар Дүйнөлүк океанга материктерден агып келген суулар менен кошулат.
  
−
Океандын туздуулугу бардык жеринде бирдей эмес. Негизги өзгөрүүлөр беттик катмарында. Ал катмардын туздуулугу атмосфералык жаан-чачынга, бууланууга, агып келген сууларга, эриген муздарга жараша географиялык кеңдик боюнча өзгөрүлөт. Жаан-чачын бууланудан жогору, агын суулар көп келген, муздар эриген жерлерде туздуулугу аз. Дүйнөлүк океандын суусунун орточо туздуулугу 35 промилл (0 /00), ар бир килограммда орточо 35 г. туз болот. Эң туздуу – Кызыл деңиз 42 0/00.
+
Океандын туздуулугу бардык жеринде бирдей эмес. Негизги өзгөрүүлөр беттик катмарында байкалат. Бул катмардын туздуулугу атмосфералык жаан-чачындын жана буулануунун мамилелештигинен кѳз каранды, ал географиялык кеӊдикке жараша өзгөрүлөт. Жаан-чачындын саны буулануудан жогору, агын суулардын агышы кѳп, муздар эриген жерлерде туздуулугу аз. Дүйнөлүк океандын орточо туздуулугу 35 промилл (0 /00), б.а. суунун ар бир килограммында орточо 35 грамм туз болот. Эң туздуу – Кызыл деңиз 42 0/00
  
 
'''Суунун температурасы'''
 
'''Суунун температурасы'''
  
−
Океандын суулары кургактык сыяктуу эле күндөн келген жылуулук менен жылынат. Көп аянтты ээлегендигине байланыштуу жылуулукту кургактыка караганда көбүрөөк алат. Суунун үстүнкү бети географиялык кеңдике байланыштуу температурасы бирдей эмес. Океандан айрым райондорунда закон ченемдүү океандык агымдарга, туруктуу шамалдарга, жээктерге, материктен келген жылуу сууларга карата бузулат.
+
Океандын суулары кургактык сыяктуу эле анын бетине күндөн келген жылуулук менен жылынат. Көп аянтты ээлѳѳ менен, океан кургактыкка караганда жылуулукту көбүрөөк алат. Үстүнкү беттеги суулардын температурасы бирдей эмес жана географиялык кеӊдикке жараша бѳлүштүрүлѳт. Океандын айрым райондорунда бул мыйзам ченемдүү бѳлүштүрүү океандык агымдар, туруктуу шамалдар, ал эми жээктердеги бѳлүктѳрдѳ - материктерден келген жылуу суулар менен бузулат.
 +
 +
Океандагы суунун температурасы тереңдиги менен өзгөрүлөт. Адегенде анын тѳмѳндѳшү абдан орчундуу, андан соң жайлайт. 3 - 4 миң метр тереңдикте адатта температура +2° тан 0° С чейин термелет.
  
−
Океандын суусунун температурасы тереңдеген сайын өзгөрүлөт. Биринчи температура кескин төмөндөйт, андан ары акырындайт. 3-4 миң м. Тереңдикте температура +2° тан 0° С чейин термелет.
+
Океандын туздуу суусу таза сууга салыштырмалуу 1 - 2° С температурада тоңот. Муздаганда тууздуу суунун тыгыздыгы жогорулап, анын жогорку катмары оорлоп жана  төмөн түшө баштайт, ал эми океандын үстүңкү бетине суунун жылуураак катмарлары көтөрүлөт. Суунун мындай аралашуусу муздун пайда болушуна тоскоол болот. Муз арктикалык жана антарктикалык кеӊдиктерде, кыш узак жана суук болгон жерлерде гана пайда болот. Мелүүн алкактарда жайгашкан кээ бир  терең эмес деңиздер дагы тоңот. Муз менен океандын аянтынын 15% капталат.  
 +
Бир жылдык жана көп жылдык муздарды айырмалашат. Океандык муз эгерде ал кургактык менен байланышкан болсо, же болбосо сүзүп жүргөн дрейфтик болсо, кыймылсыз болушу мүмкүн. Океанда кургактыктагы мөңгүлөрдөн бөлүнгөн океанга түшкѳн муздар кездешет. Бул муздардын эң ирилери айсбергдер деп аталат. Гренландия аралы океанга тоо сыяктуу айсбергдерди «жиберет», ал эми Антарктиданын шельфтик мөңгүлөрү стол сыяктуу узундугу 100 кмге жеткен айсбергдерди калтырат. Бул ѳтѳ таза суунун байлыгы. Айсбергдер уюлдук кеӊдиктердин пейзажын кооздоо менен, кээде кемелер үчүн коркунуч туудурат. Муз катмары океандын ажырагыс бөлүгү катары биздин планетанын климатына орчундуу таасирин тийгизет.  
  
−
Океандын туздуу суусу 1 - 2° С температурада тоңот таза сууга салыштырмалуу. Температурасы төмөндөгөн сайын тыгыздыгы жогорулап төмөн түшө баштайт, жылуу суулар жогору көтөрүлөт, мындай аралашуу сууну тоңдурбайт. Муз арктикалык жана антарктикалык кеңдиктерде, кыш узак жана суук болгон жерлерде пайда болот. Мелүүн алкактардын анча терең эмес деңиздери дагы тоңот. Муз менен океандын аянтынын 15% капталган. Бир жылдык жана көп жылдык муздарды айырмалашат. Океандык муз кыймылсыз болушу мүмкүн, эгерде ал кургактык байланышкан болсо, же болбосо сүзүп жүргөн дрейфтик болушу мүмкүн. Океанда кургактыктагы мөңгүлөрдөн бөлүнгөн муздар кезигет. Бул муздардын эң ирилери айсбергдер деп аталат. Гренландия аралы океанга тоо сыяктуу  айсбергдерди «жиберет», Антарктиданын шельфтик мөңгүлөрү стол сыяктуу 100км айсбергдерди калтырат. Бул таза суунун байлыгы. Айсбергдер уюлдук кеңдиктерди кооздойт бирок кемелерге коркунуч туудурат. Муз катмар океандын бир бөлүгү катары биздин планетанын климатына таасирин тийгизет.
+
{{center|[[file:GrafikLitoGeo.jpg|450px| Океандын бетиндеги суунун температурасынын өзгөрүшү]]}}
  
−
{{center|[[file:GrafikLitoGeo.jpg|450px| Океандын бетиндеги суунун температурасынын өзгөрүшү]]}}
 
  
 
{{center|[[file: Айсберг.jpg|500px| Айсберг]]}}
 
{{center|[[file: Айсберг.jpg|500px| Айсберг]]}}
Строка 64: Строка 69:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
== Дүйнөлүк океандын сууларынын кыймылы ==
  
−
== Дүйнөлүк океандын суусунун кыймылы ==
+
Дүйнөлүк океандын суусу эч качан тынч абалда болбойт. Суулардын кыймылы анын бетинде гана эмес тереӊдигинде дагы жүрөт. Океандагы суунун кыймылы толкундарда, агымдарда, суунун туруктуу тик аралашуусунда көрүнөт.
  
−
Дүйнөлүк океандын суусу эч качан кыймылсыз тура албайт. Суунун кыймылы анын бетинде гана болбостон терендик боюнча жүрөт. Анын кыймылы толкундар, агымдар, туруктуу тик аралашуу көрүнөт.
+
'''Толкун''' – бул кѳпчүлүгүндѳ суунун термелүү кыймылы, аны менен толкун, сейсмикалык толкун – цунами, көтөрүлүү жана тартылуу сыяктуу жаратылыштык кубулуштар байланышта.  
  
−
'''Толкун''' – бул суунун кыймылы, аны менен жаратылыштык кубулуштар толкун, сейсмикалык толкун – цунами, ташкын,тартылуу.
+
Толкундардын пайда болуусунун башкы себеби болуп шамал эсептелет. Шамалдык толкундар көтөрүнкү жана тереӊдеген жердин салмактуу биригүүсү.  
−
 
 
−
Толкунду негизинен шамал пайда кылат. Толкундун шамал тарабы өйдөшүүрөөк, карама – каршы тарабы тигирээк болот.
 
  
 
{{center|[[file: Набегающая волна.jpg|500px|Чуркаган толкун]]}}
 
{{center|[[file: Набегающая волна.jpg|500px|Чуркаган толкун]]}}
Строка 77: Строка 81:
  
  
−
Толкундун негизги бөлүктөрү: '''гребень''' — эң жогорку бөлүгү; '''таманы''' – эң төмөн бөлүгү; '''капталы''' -  толкундун гребени менен таманынын профили.  
+
Толкундун негизги бөлүктөрү болуп: '''жалы''' — эң бийик бөлүгү; '''таманы''' – эң төмөн бөлүгү; '''капталы''' -  толкундун «жалы» менен «тамандын» ортосундагы профиль болуп эсептелет. Жалдын жанындагы сызык толкундун фронту деп аталат.
−
 
 
−
Толкундун гребендеринин аралыгындагы сызык толкундун фронту деп аталат.
 
  
 
{{center|[[file:KartyShamalGeo.jpg|500px|Толкундун бөлүктөрү]]}}
 
{{center|[[file:KartyShamalGeo.jpg|500px|Толкундун бөлүктөрү]]}}
Строка 85: Строка 87:
  
  
−
'''Сейсмикалык толкун''' - цунами суу астындагы жер титирөөлөрдөн жана жанар тоолордун атылуусунан пайда болуучу кубулуш. Алар пайда болгон жеринен ар тарапка 700 – 800 км/с ылдамдыкта таралат. Ачык океанда цунами 200 – 300 км узундукта, 1м бийиктике чукул болот. Ошондуктан ачык океанда кемелерге  анча сезилбейт. Жээктерде цунаминин ылдамдыгы азаят, бирок бийиктиги көбөйөт 30 метрге чейин жетет.  Жээктерди талкалап миңдеген адамдардын өмүрүн алып, миллиондогон чыгымдарга алып келет.
+
'''Сейсмикалык толкундар''' - цунами суу астындагы жер титирөөлөрдүн жана жанар тоолордун атылуусунун таасири астында пайда болот. Алар пайда болгон жеринен бардык тарапка 700 – 800 км/с ылдамдыкта таралат. Ачык океанда 1 метрге жакын бийиктикте цунаминин узундугу 200 – 300 км болот. Ошондуктан, ачык океанда алар адатта кемелер үчүн сезилбейт. Жээктерде цунаминин ылдамдыгы азаят, ал эми бийиктиги 30 метрге чейин көбөйөт.  Жээктерге тийишүү менен, бул толкундар миңдеген адамдардын өмүрүн алып, миллиондогон чыгымдарды алып келет.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>{{center|[[file: Цунами.gif|250px| Цунами]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Цунами</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Цунами.gif|250px| Цунами]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Цунами</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Cunami kg.mp4|450px| Цунами Японияда  2011ж. көрүүчүлөрдүн айтуусу боюнча]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Цунами Японияда  2011ж. көрүүчүлөрдүн айтуусу боюнча</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Cunami kg.mp4|450px| Көрүүчүлөрдүн айтуусу боюнча 2011 -жылдагы Япониядагы цунами]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Көрүүчүлөрдүн айтуусу боюнча 2011 -жылдагы Япониядагы цунами</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Айдын жана Күндүн тартылуу күчүнүн жана Жердин өз огунда айлануусу биргелешкенде мезгилдүү –ташкындоо жана тартылуу толкундар болот.
+
Айдын жана Күндүн тартылуу күчүнүн таасири алдында Океандын деӊгээлинин мезгилдүү термелүүсү - океан сууларынын көтөрүлүү, тартылуу кыймылдары пайда болот.
  
−
{{center|[[file: priliva_otlivi kg.mp4|500px|Ташкындоо жана тартылуу]]}}
+
{{center|[[file: priliva_otlivi kg.mp4|500px|Көтөрүлүү жана тартылуу]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Ташкындоо жана тартылуу</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Көтөрүлүү жана тартылуу</div>
  
  
−
'''Агымдар''' – бул эбегейсиз суу массасынын кыймылы. Анын негизги себеби бир тарапты көздөй согуучу шамал. Ал суу агымдарын пайда кылат. Алардын кеңдиги бир нече миңдеген километрлерге созулат. Алар ийилет, тармактанат, биригишет. Агымдардын багытына Жердин өз огунда айланышы – Кориолистин күчү таасир этет.
+
'''Агымдар''' – бул көбүнчө алдыга жылган суунун кыймылы. Үстүӊкү агымдардын негизги себеби дагы шамал. Ал азыраак кыймылдуу суулардын арасында аккан суу агымдарын пайда кылат. Бул агымдардын кеңдиги бир нече миңдеген километрге жетиши мүмкүн, ал эми узундугу көптөгөн миӊ километрге созулат. Алар ийилишет, тармактанышат, бөлүнүшөт, биригишет. Агымдардын багыттарына Жердин өз огунда айланышы – Кориолистин күчү таасир этет.  
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
Строка 108: Строка 110:
  
  
−
Ар кандай тереңдиктеги агымдардын пайда болушу анын тыгыздыгына, басымына, температура менен туздуулугунун ар түрдүүлүгүнө жараша болот. Дүйнөлүк океандын суусунун тигинен аралашы : муздак( туздуу) төмөн түшөт, жылуу( анча туздуу эмес) жогору көтөрүлөт.
+
Ар кандай тереӊдиктеги агымдардын пайда болушу суунун ар түрдүү тыгыздыгы менен түшүндүрүлөт, ал өйдөдөн суунун массасынын басымы, температура менен туздуулугунун өзгөрүлүшүнө жараша болот. Дүйнөлүк океандагы суунун дайыма вертикалдуу аралашышы дагы суунун тыгыздыгынын өзгөрүлгөндүгүнөн жүрөт: муздак (же туздуураак) суу төмөн түшөт, ал эми жылуу (анча туздуу эмес) жогору көтөрүлөт.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
Строка 114: Строка 116:
 
== Дүйнөлүк океандын ресурстары ==
 
== Дүйнөлүк океандын ресурстары ==
  
−
'''Дүйнолүк океан – байлыктын кенчи'''
+
'''Дүйнөлүк океан – байлыктардын кенчи'''
  
−
Дүйнөлүк океан адамдын – байлык булагы. Ал дарылагыч, жээгинде миллиондогон эс алуучуларды кабыл алат. Океан – деңиз продуктылардын, кен байлыктардын, энергиянын булагы; ал “аба ырайынын кухниясы”, материктерди байланыштырган дүйнөдө эң кенен жол. Океан өзүн өзү тазалоочу касиетке ээ( белгилүү бир деңгээлде), бактериялар сууга түшкөн таштандыларды тазалап жок кылып турат. Дүйнөлүк океандын ресурсуна деңиз суусу да кирет, анда бардык биологиялык, минералдык, энергетикалык жана рекреациялык ресурстары бар.  
+
Дүйнөлүк океан адам үчүн – бул чыныгы байлыктардын булагы. Ал дарыларды берген жана өзүнүн жээгинде миллиондогон эс алуучуларды кабыл алган дарыгер. Океан – деңиз продуктылардын, көптөгөн пайдалуу кеӊ байлыктардын, энергиянын булагы; ал “аба ырайынын ашканасы” дагы жана материктерди байланыштырган дүйнөдөгү эң кенен жол дагы. Океан бактериялардын ишине байланыштуу өзүн өзү тазалоочу (белгилүү бир чекке чейин) жөндөмдүүлүккө  ээ, ошондуктан Жерден пайда болгон бардык таштандылар анда  тазаланып, жок кылынат. Дүйнөлүк океандын ресурстарына деңиз суусу, бардык биологиялык, минералдык, энергетикалык ресурстардын түрлөрү жана рекреациялык ресурстар кирет.
  
 
{{center|[[file:GidroDuinolukOkean.jpg|500px| Дүйнөлүк океандын ресурстары]]}}
 
{{center|[[file:GidroDuinolukOkean.jpg|500px| Дүйнөлүк океандын ресурстары]]}}
Строка 123: Строка 125:
 
'''Океандын биологиялык ресурстары'''  
 
'''Океандын биологиялык ресурстары'''  
  
−
Океандын органикалык дүйнөсү кенен жана ар түрдүү.  Океанда 160 миң түр жаныбарлар, 10 миңден ашык балырлар мекендейт. Жашоо чөйрөсү боюнча үч группага биригет:нектон, бентос жана планктон.
+
Океандын органикалык дүйнөсү кенен жана ар түрдүү.  Океанда 160 миң түр жаныбарлар жана 10 миңден ашык балырлар бар. Жашоо орду жана жашоо образы боюнча деӊиз организмдери үч топко биригишет: нектон, бентос жана планктон.  
  
 
{{center|[[file:GidroBioResurs.jpg|500px| Биологиялык ресурстар]]}}
 
{{center|[[file:GidroBioResurs.jpg|500px| Биологиялык ресурстар]]}}
  
  
−
'''Организмдердин группасы'''
+
'''Организмдердин тобу'''
  
−
Мааниси жана масштабы боюнча алдыңкы орунда нектон турат. Анын биомассасы (80% ка чейин) жетет. 10-15% нектондун жалпы массасын балыктар, кальмарлар, деңиз жыландары, молюскалар, рак түрдүүлөрдөн креветкалар түзөт. Деңиз сүт эмүүчүлөрдөн – кит, калак буттууларга нектондун биомассасынын 5%  туура келет.
+
Пайдалануу мааниси жана масштабы боюнча нектон алдыңкы орунду ээлейт. Анын биомассасында балыктар (85% чейин) үстөмдүк кылат. Нектондун жалпы массасынын 10-15% балыктар, кальмарлар, деңиз жыландары, молюскалар, рактүрдүүлөрдөн креветкалар түзөт. Деңиз сүт эмүүчүлөрдөн – киттер, калак буттуулар нектондун бардык биомассасынын 5%  түзөт.
  
 
{{center|[[file:GigroNiktonGeo.jpg|500px| Нектон]]}}
 
{{center|[[file:GigroNiktonGeo.jpg|500px| Нектон]]}}
  
  
−
Салыштырмалуу көп өлчөмдө бентос колдонулат. Зообентостун ичинен чарбалык мааниге ээ айрым молюскалар(мидин, устрица, гребешки) жана деңиз кирписи. Фитобентостон практикалык мааниси бар боз, кызыл жана жашыл балырлар жана жогорку гүлдүүлөрдөн гүлдүү суу өсүмдүктөрү.
+
Салыштырмалуу чоӊ эмес өлчөмдө бентос пайдаланат. Зообентостун ичинен молюскалар (мидиялар, устрицалар, гребешкилер) жана деңиз кирписинин айрым түрлөрү чарбалык мааниге ээ. Рак түрдүүлөр (крабдар, омарлар, лангусттар)  ийне теричендер (деӊиз кирпилери) кенен пайдаланат. Фитобентостон боз, кызыл жана жашыл балырлар жана жогорку гүлдүү суу өсүмдүктөрү практикалык колдонууну табышат.
  
 
{{center|[[file:GidroBentosGeo.jpg|500px| Бентос]]}}
 
{{center|[[file:GidroBentosGeo.jpg|500px| Бентос]]}}
  
  
−
Планктонго   диатом балырлары, айрым балырлар, рактүрдүүлөр кирет. Байыртадан бери рак түрдүүлөрдөн – крилди колдонулууда.
+
Планктонго диатом балырлары, айрым балырлар, рак түрдүүлөр кирет. Жакынкы мезгилден баштап рак түрдүүлөрдүн бир түрүн – крилди пайдалана башташты.  
  
 
{{center|[[file:GidroPlanktonGeo.jpg|500px| Планктон]]}}
 
{{center|[[file:GidroPlanktonGeo.jpg|500px| Планктон]]}}
Строка 147: Строка 149:
 
'''Дүйнөлүк океандын минералдык ресурстары'''
 
'''Дүйнөлүк океандын минералдык ресурстары'''
  
−
Дүйнөлүк океан минералдык ресурстарга бай. Океан түбүндө таш көмүр жана темир марганец рудалары , титан, цирконий жана башка курулуш материалдары – галька, кум бар. Материктердин континенттик капталдарынан, кененирээк щельтеринен нефть жана газ алынууда.   Океандын таманындагы рифтерде (океан таманынын жаракасында) суу астындагы”тарткыч” –геотермалдык булактар сууга боз, ак, кара түстөгү түтүндөрдү чыгарат. Бул “тарткычтар” накта “фабрика” минералдык сырелорду чыгаруучулар.  
+
Дүйнөлүк океандын түбү минералдык ресурстарга бай. Океан түбүндө таш көмүр жана темирмарганец кендери, титан, цирконий жана башка курулуш материалдары – галька, кум бар. Материктердин континенттик капталдарынан, кененирээк щельфтеринен нефть жана газ алынууда. Океандын түбүндөгү рифтерде (океан түбүнүн жаракасында) боз, ак же кара түстөгү сууну чыгарган суу астындагы ”тамеки тарткыч” – гидротермалдык булактар кездешет. Бул “тамеки тарткычтар” минералдык сырьёлорду өндүрүү боюнча чыныгы “фабрика” болуп эсептелет.
−
 
+
{{center|[[file: Схема черного курильщика.jpg|450px|Укмуштуу дүйнө «кара тамеки тарткычтар»]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Укмуштуу дүйнө «кара тамеки тарткычтар»</div>
−
{{center|[[file: Схема черного курильщика.jpg|450px|Укмуштуу дүйнө «кара тарткычтар»]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Укмуштуу дүйнө «кара тарткычтар»</div>
 
  
  
  
−
Деңиз суусунун өзүн “суюк руда” – баалуу ресурс деп жалпы атап келишет. Деңиз суусунан бир нече химиялык кошулмалардын эритмелерин; тамак аш тузу, магний, күкүрт, устрицалардын топтолушунан – кальцийдин карбонатын алышат. Андан сырткары антарктикалык региондон айсбергди транспортоо жолу менен таза сууну алышууда .
+
“Суюк кен” деп аташкан деңиз суусунун өзү – Океандын баалуу ресурсу. Деңиз суусунан эритме түрүндө кездешкен  бир нече химиялык кошулмаларды алышат: тамак - аш тузу, магний, күкүрт, устрицалардын топтолушунан – кальцийдин карбонаты. Андан антарктикалык аймактан транспортоо жолу менен келген айсбергдерден жана  таза сууну тузсуздандыруу жолу менен алышат.
  
 
{{center|[[file:GidroDenizsuuGeo.jpg|500px| Деңиз суусунун ресурстары]]}}
 
{{center|[[file:GidroDenizsuuGeo.jpg|500px| Деңиз суусунун ресурстары]]}}
Строка 161: Строка 162:
 
'''Деңиз суусунан таза сууну кантип жасайт?'''
 
'''Деңиз суусунан таза сууну кантип жасайт?'''
  
−
Андан сырткары, Дүйнөлүк океан энергия алуунун булагы. Океандын суусу дейтериянын ири запасына бай – ал термоядролук электростанциялардын отуну. Түгөнгүс арзан потенциалдык энергиялардын аккумулятсиясы толкундарда, ташкындарда, агымдарда.
+
Андан сырткары, Дүйнөлүк океан энергия алуунун булагы болуп эсептелет. Океандын суусу келечектеги термоядролук электростанциялар үчүн отун - дейтериянын ири запасына бай. Арзан энергиялардын түгөнгүс, потенциалдык ресурстары толкундарда, ташкындарда, агымдарда топтолгон.
  
 
{{center|[[file:GidroElektroGeo.jpg|500px| Приливная энергетика]]}}
 
{{center|[[file:GidroElektroGeo.jpg|500px| Приливная энергетика]]}}
  
  
−
XX кылымдан бери океанды  рекреациялык ресурс катары колдоно баштады.  Рекреация бош убакта ден соолукту чындоо, таанып билүү, маданий – көңүл ачуу иштерин камтыйт. Рекреациялык ресурстарга деңиз жээгинде эс алуу жана дениз туризми кирет.
+
XX кылымда океанды  рекреациялык ресурс катары дагы пайдалана башташты.  Рекреация деп ден - соолукту чындоо, таанып билүү, спорттук жана маданий – көңүл ачуу үчүн бош убактагы эс алууну түшүнөбүз. Океандын рекреациялык ресурстарына деңиз жээгинде эс алуу жана дениз туризми кирет.  
  
 
{{center|[[file:GidroRecrGeo.jpg|500px| Морские рекреационные ресурсы]]}}
 
{{center|[[file:GidroRecrGeo.jpg|500px| Морские рекреационные ресурсы]]}}
Строка 174: Строка 175:
 
== Кургактыктагы суу ==
 
== Кургактыктагы суу ==
  
−
Кургактыктагы сууларга дарыя, көл, мөңгү, саз, жер алдындагы суулар, жасалма көлмөлөр кирет. Бардыгын бириктиргенде гана 3,5% дүйнөлүк суунун запасын түзөт. Проценттик катышы боюнча мөңгүлөрдө жана жер алдындагы сууларда кургактыктын суусунун көлөмү жайгашса, ал эми бардыгын алганда дарыя, көл, саз жана жасалма сууларга 1% туура келет.  
+
Кургактыктагы сууларга дарыя, көл, мөңгү, саз, жер алдындагы суулар, жасалма көлмөлөр кирет. Бардыгын бириктиргенде гана 3,5% дүйнөлүк суунун запасын түзөт. Пайыздык катышы боюнча мөңгүлөрдө жана жер алдындагы сууларда кургактыктын сууларынын бардык көлөмү жайгашканы көрүнүп турат, ал эми дарыя, көл, саз жана жасалма суулардын бардыгын алганда 1% суулар туура келет.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 192: Строка 193:
 
'''Мөңгүлөр'''
 
'''Мөңгүлөр'''
  
−
'''Мөңгү''' – кургактыкта таза муздун топтолушу. Мөңгү кардан пайда болот. Кар топтолуп ныкталып мөңгүгө айланат. Бул тоолуу жана уюлдук областарда түзүлөт. Карталарда мөңгүлөр ак, боз, көгүш түз менен берилет
+
'''Мөңгү''' – кургактыкта таза муздун топтолушу. Мөңгүлөр кардан пайда болушат. Кар топтолуп, ныкталып мөңгүгө айланат. Бул тоолуу жана уюлдук областарда жүрөт. Карталарда мөңгүлөр ак, боз, көгүш түстөр менен берилет.
  
−
''Мөңгүлөрдү жайгашуусу боюнча үч топко бөлөт:''   
+
''Мөңгүлөрдү алардын абалы боюнча үч негизги тобун бөлүп карашат:''   
  
−
1. Капталган (уюлдук об¬ла¬старда)  
+
1. Капталган (уюлдук областарда пайда болушат)  
  
−
2. Тоолуу (тоолордун чокуларында)  
+
2. Тоолуу (тоолордун чокуларында пайда болушат)  
  
 
3. Жарым капталган
 
3. Жарым капталган
Строка 206: Строка 207:
  
  
−
Ийилчээктигине байланыштуу, көптөгөн мөңгүлөр, топтолгон жеринен ылдый жылат, эрип дарыларга суу берет. Айрым мөңгүлөр токтогондо, эригенде моренаны пайда кылат. Морена – мөңгү менен ташылып келип чогулган чөкмөлөр. Составы өтө ар түрдүү. Аракеттеги, үстүңкү, ички жана түпкү морена болуп бөлүнөт.
+
Ийилчек болуу менен, көптөгөн мөңгүлөр, кар топтолгон жерден ылдый түшүү менен кыймылдашат, ушул жерден алар дарыялар жана көлдөрдүн башатын түзүү менен эришет.
 +
 
 +
Айрым мөңгүлөр тыным кылганда жана эригенде өзүнөн кийин моренаны калтырышат. Морена – мөңгү тарабынан калтырылган же ташылган сорттолбогон кесилген материалдарынын чогулушу. Ушуга байланыштуу кыймылдаган же жылып турма жана бөлүнүп калган аракеттеги, үстүңкү, ички жана түпкү мореналарды айырмалашат.  
  
−
Мөңгүлөрдүн көп бөлүгү каптама мөңгүлөргө кирет. Алар кар сызыгы өтө төмөн болгон аймактарда кездешет. Мындай муздуктар щит жана купол формасында. Айсбергдердин көпчүлүгү ушундай муз катмарларынан бөлүнөт.
+
Мөңгүлөрдүн бардыгынын көп бөлүгү каптама мөңгүлөргө кирет. Алар кар сызыгы өтө төмөн болгон аймактарда пайда болушат. Мындай мөӊгүлөр калкан жана томпойгон (купол) формасына ээ. Кээ бир каптама мөӊгүлөрдөн муздардын катмарлары бөлүнүп чыгышы мүмкүн, сууга түшүү менен алар айсбергдерди пайда кылышат.  Кээ бир айсбергдердин көлөмдөрү шаарлардын аянтынан чоӊ болгон учурлар белгилүү. Айсбергдердин көп бөлүгү суунун астында жайгашкан.  
  
 
{{center|[[file: Ледник2.jpg|500px|Каптама мөңгү]]}}
 
{{center|[[file: Ледник2.jpg|500px|Каптама мөңгү]]}}
Строка 216: Строка 219:
 
''Мөңгүлөрдүн мааниси:''  
 
''Мөңгүлөрдүн мааниси:''  
  
−
1. Дарыяларды суу менен камсыз кылат  
+
1. Дарыяларды жана көлдөрдү эриген кардын суусу менен камсыз кылат
  
−
2. Эң негизги таза суунун «сактагычы»  
+
2. Таза суунун башкы «сактагычы» болуп эсептелет
  
 
3.  Рельефке таасир этет
 
3.  Рельефке таасир этет
Строка 226: Строка 229:
 
== Сөздүк ==
 
== Сөздүк ==
 
:{{bib|'''Айсберг''' – сүзгөн тоо. }}
 
:{{bib|'''Айсберг''' – сүзгөн тоо. }}
−
:{{bib|'''Дарыянын бассейни''' – агын суулары бир дарыя системасына чогулган жер бетинин бөлүгү. Айрым дарыя алаптары суу бөлгүчтөр менен коңшу алаптардан бөлүп турат. }}
+
:{{bib|'''Бентос''' – Океандын түбүндө жашаган организмдер (фитобентос (өсүмдүк), зообентос (жаныбар) болуп бөлүнөт. Деңиз бентосу балык ж.б. суу жаныбарлары үчүн жем, кээ бири өндүрүштүк мааниге ээ. Мисалы: креветкалар, устрицалар, деңиз таракчылары, омарлар, крабдар ж.б. Мисалы: креветкалар, устрицалар, деңиз таракчылары, омарлары, крабдар ж.б.}}
−
:{{bib|'''Бентос''' –деңиз көл түбүндөгү организмде (фитобентос (өсүмдүк), зообентос (жаныбар) болуп бөлүнөт. Деңиз бентосу балык ж.б. суу жаныбарлары үчүн жем, кээ бири промысолук мааниге ээ. Мисалы: креветкалар, устрицалар, деңиз таракчылары, омарлары, крабдар ж.б.}}
+
:{{bib|'''Дарыя''' – жер бетиндеги жана жер астындагы суулардын чогулуп, табигый нук менен үзгүлтүксүз аккан агын  суу.}}
−
:{{bib|'''Саз''' – нымды сүйүүчү өсүмдүктөрү жана 0,3м ден кем эмес калыңдыктагы чым көңү бар,өтө нымдуу жер бети. Саз суунун токтоп калышынан жана көлдөрдүн, суу сактагычтардын чөп басышынан пайда болот.}}
+
:{{bib|'''Дарыянын бассейни''' –  агын суулары бир дарыя системасына чогулган жер бетинин бөлүгү. Айрым дарыя алаптары суу бөлгүчтөр менен коңшу алаптардан бөлүп турат.}}
−
:{{bib|'''Суу бөлгүч''' – коңшу дарыяларды, суу бассейндерин жер астындагы суулардын топтолушун бөлүп туруучу сызык. }}
+
:{{bib|'''Дарыянын режими''' – жыл ичинде дарыя сууларынын  деңгээлинин мезгилдүү өзгөрүүсү.}}
−
:{{bib|'''Дейтерий''' – суутектин изотопу, сууда көп өлчөмдө кездешет - 1 атом ар бир 10 миң  суутектин атому  дейтерий ядросу бар. Дейтерий көптөгөн традициялык ядердик реактордо оор суу формасында  (D2O), колдонулат. Келечекте термоядролук реакция үчүн келечекте колдонулат деп айтышууда.}}
+
:{{bib|'''Дарыя системасы''' – бардык өзүнүн куймалары менен дарыя. Көлгө же деңизге куючу башкы дарыя жана анын куймалары; гидрологиялык тармактын бөлүгү. }}
−
:{{bib|'''Суу башы''' – суунун жер астынан чыккан, мөңгүдөн, көлдөн, саздан башталган жери.   }}
+
:{{bib|'''Дейтерий''' – суутектин  изотопу, сууда көп өлчөмдө кездешет - 1 атом ар бир 10 миң  суутектин атомунда дейтерий ядросу бар. Изотопту адатта «2Н» же «D» катары белгилешет жана «оор суутек» катары чанда айтышат. Дейтерий көптөгөн салттык ядердик реакторлордо оор суу формасында (D2O) пайдаланылат жана ал келечектеги термоядролук реакцияларда пайдаланышы мүмкүн деп болжолдошууда.}}
−
:{{bib|'''Мөңгү''' – атмосферада пайда болгон жер бетиндеги жылып жүрүүчү муздар. Кардын толук эрибей топтоло беришинен пайда болот.}}
 
−
:{{bib|'''Минералдык суулар''' – составында кээ бир химиялык элементтердин жана кошулмалардын , газдардын өлчөмү көп жер алдындагы суулар.}}
 
 
:{{bib|'''Жер шарындагы суу айлануу''' – Күн радиациясынын  жана оордук күчүнүн таасири менен атмосфера менен жер бетинин ортосундагы ным (суу) алмашуу. Ал төмөнкү процесстерден турат: океандан, деңизден, көлдөн, дарыялардан жана кургактыктын бетинен суунун бууланышы, аба агымдары менен суу буунун конденсациясы, жаан-чачындын түшүшү, кургактыктын бети, жер кыртышынын катмарлары боюнча агышы. }}
 
:{{bib|'''Жер шарындагы суу айлануу''' – Күн радиациясынын  жана оордук күчүнүн таасири менен атмосфера менен жер бетинин ортосундагы ным (суу) алмашуу. Ал төмөнкү процесстерден турат: океандан, деңизден, көлдөн, дарыялардан жана кургактыктын бетинен суунун бууланышы, аба агымдары менен суу буунун конденсациясы, жаан-чачындын түшүшү, кургактыктын бети, жер кыртышынын катмарлары боюнча агышы. }}
−
:{{bib|'''Нектон''' – суунун тереңинде активдүү сүзүүчү организмдердин жыйындысы. Аларга балыктар, кальмарлар, киттер, калак буттуулар, деңиз жыландары, таш бакалар, пингвиндер кирет. }}
+
:{{bib|'''Жылуу агым''' – муздагыраак суулардын арасында өткөн агым.}}
−
:{{bib|'''Планктон''' – континенттик жана деңиз сууларында жашаган жана деңиз агымдарына туруштук бере албаган өсүмдүк (фитопланктон) жана жаныбарлар (зоопланктон) организмдери.}}
+
:{{bib|'''Кар сызыгы''' – чек ара, андан жогору кардын топтолушу мүмкүн болот. Полярдык кеӊдиктерде ал абдан төмөн, экватордо 5 км бийикте, тропикалык кеӊдикте 6 км ден өйдө өтөт.}}
−
:{{bib|'''Океандын сууларынын кыймылы ташкындар жана тартылуулар''' – Айдын жана Күндүн тартылуу күчтөрүнүн таасири менен пайда болгон океан жана деңиздердин денгээлиндеги мезгилдүү өзгөрүүлөр ( бир суткада 2 жолу).}}
+
:{{bib|'''Кара “тамеки тарткычтар”''' – кара түстөгү сууларды чыгарган океандардын түбүндөгү  гидротермалдык булактар. }}
 
:{{bib|'''Куйма'''  – дарыяга, деңизге, көлгө, суу сактагычка куйган агын суу. }}
 
:{{bib|'''Куйма'''  – дарыяга, деңизге, көлгө, суу сактагычка куйган агын суу. }}
−
:{{bib|'''Промилле (0 /00)''' – миңдик өлчөм, суунун туздуулугун көрсөтөт}}
+
:{{bib|'''Мөңгү'''  – катуу атмосфералык жаан-чачындардын акырындап өзгөрүүсүнүн жана топтолушунун жыйынтыгында кургактыкта пайда болгон муздардын кыймылдаган массалары. }}
−
:{{bib|'''Дарыянын режими'''  – жыл боюнча дарыя сууларынын  деңгээлинин мезгилдүү өзгөрүшү.}}
+
:{{bib|'''Минералдык суулар''' – составында кээ бир химиялык элементтердин, кошулмалардын, туздардын, газдардын көп өлчөмүн камтыган жер алдындагы суулар.}}
−
:{{bib|'''Дарыя''' – чоң агын  суу, жер бетиндеги жана жер астындагы суулардын чогулуп, табигый нук менен үзгүлтүксүз агышы.}}
+
:{{bib|'''Муздак агым''' – азыраак муздак суулардын арасында өтүүчү агым. }}
−
:{{bib|'''Дарыя системасы''' – көлгө же деңизге куючу башкы дарыя жана анын куймалары; гидрологиялык тармактын бөлүгү. }}
+
:{{bib|'''Нектон''' – суунун тереңинде активдүү сүзүүчү жаныбарлар  (балыктар, кальмарлар, киттер, калак буттуулар, деңиз жыландары, таш бакалар, пингвиндер). }}
−
:{{bib|'''Кар сызыгы''' – жогору жагында кар, муз толук эрибеген, төмөн жагында кышында гана жаткан бийиктик деңгээл.}}
+
:{{bib|'''Океандын сууларынын ташкындуу жана тартылуу кыймылдары''' – Айдын жана Күндүн тартылуу күчтөрүнүн таасири астында Океандын денгээлинин мезгилдүү термелүүсү (бир суткада 2 жолу).}}
−
:{{bib|'''Туздуулук''' – деңиз суусунун туздуулугу 1л деңиз суусунда эриген катуу минералдык заттардын жыйындысы; г менен белгиленет.  Туздуулук өлчөөнүн бирдиги – промилле (0/00). Океан (деңиз) суусунун орточо туздуулугу 35 0/00.  }}
+
:{{bib|'''Планктон''' – континенттик жана деңиз сууларында жашаган жана деңиз агымдарына туруштук бере албаган бир клеткалуу балырлар (фитопланктон) жана жаныбарлар (зоопланктон) - бир клеткалуу рачик, медузалар ж.б. }}
−
:{{bib|'''Жылуу агым''' – белгилүү бир кеңдиктеги океандын жалпы суу температурасынан жылуураак болгон агымы.}}
+
:{{bib|'''Промилле (0 /00)''' – миңдик өлчөм, суунун туздуулугун өлчөөнүн көрсөткүчү.}}
−
:{{bib|'''Чат''' – дарыянын деңизге(океанга), көлгө, суу сактагычка же чоң дарыяга куйган жери. }}
+
:{{bib|'''Саз''' – нымды сүйүүчү өсүмдүктөрү жана 0,3м ден кем эмес калыңдыктагы чым көңү менен өтө нымдуу жер бети.  Кургактыктын саздыгынын же көлдөрдүн өсүшүнүн натыйжасында пайда болот.}}
−
:{{bib|'''Муздак деңиз агымы''' – суунун температурасы жылуураак океан (деңиз) акваторияларында муздак суу массаларынын келиши.  }}
+
:{{bib|'''Суу бөлгүч''' – коңшу дарыялардын бассейндери ортосундагы чек ара. }}
−
:{{bib|'''Цунами''' – суу астындагы жер титирөөлөрдүн натыйжасында пайда болуучу узун деңиз гравитациялык толкундары.  }}
+
:{{bib|'''Суу башы''' – Дарыя башталган жер. Башталышы жер астынан чыккан суу, мөңгү, көл, саз болушу мүмкүн.   }}
−
:{{bib|'''Кара тарткычтар''' – океандын түбүндөгү  гидротермалдык булактар, кара түстөгү сууларды чыгарат. }}
+
:{{bib|'''Туздуулук''' – суусунда эриген бардык туздардын жалпы саны. Деңиз суусунун туздуулугу 1л деңиз суусунда эриген катуу минералдык заттардын жыйындысы; г менен белгиленет.  Туздуулук өлчөөнүн бирдиги – промилле (0/00). Океан (деңиз) суусунун орточо туздуулугу 35 0/00.  }}
 +
:{{bib|'''Чат''' – дарыянын деңизге (океанга), көлгө, суу сактагычка же башка дарыяга куйган жери.}}
 +
:{{bib|'''Цунами''' – суу астындагы жер титирөөлөрдүн жан жанар тоолордун атырылып чыгуусунун натыйжасында пайда болуучу сейсмологиялык узун деңиз гравитациялык толкундар. }}
  
  
Строка 262: Строка 265:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Адабияттары ==
+
== Адабияттар: ==
 
* {{bib|Ветровые волны в Мировом Океане https://geographyofrussia.com/vetrovye-volny-v-mirovom-okeane/  }}
 
* {{bib|Ветровые волны в Мировом Океане https://geographyofrussia.com/vetrovye-volny-v-mirovom-okeane/  }}
 
* {{bib|География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.:Просвещение, 1989. – с. 24-34.}}
 
* {{bib|География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.:Просвещение, 1989. – с. 24-34.}}
Строка 288: Строка 291:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Амазонка</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Амазонка</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">Э</span>ң дүйнөдөгү суусу мол дарыя Амазонка Түштүк Америкада жайгашкан. Ар бир секундада 200 миң куб. сууну агызат, бул дүйнөлүк суунун 15% түзөт. Дарыянын узундугу 7 миң км, бир дагы көпүрө салынган эмес.
+
<span class="firstcharacter">Д</span>үйнөдөгү эң суусу мол дарыя болуп Амазонка эсептелинет, ал Түштүк Америкада жайгашкан. Ар бир секунда сайын бул дарыя 200 миң куб метр суу агызат, бул дүйнөнүн бардык дарыя суусунун 15%ын түзөт. Алсак, Амазонка дарыясынын узундугу 7 миң кмге жакын, бирок ал аркылуу бир дагы көпүрө жок.
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Амазонка.jpg|220px|Амазонка ]]</div>
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Амазонка.jpg|220px|Амазонка ]]</div>
Строка 302: Строка 305:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жол</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жол</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">У</span>кмуштуу жаратылыш кубулушу Түштүк Корея жарым аралында болот. Түштүк-Кытай деңизи тартылуудан Модо жана Чиндо аралдарына ажырайт. Ушундай аталган жолду пайда кылат узундугу 2км, жазылыгы 40м.
+
<span class="firstcharacter">Т</span>үштүк Корея жарым аралында жыл сайын уникалдуу жаратылыш кубулушу жүрөт. Ал Түштүк-Кытай деңизи тартылуудан улам Модо жана Чиндо эки аралдарынын ортосунда ажыраган учур. Аталган жол узундугу 2 км, кеӊдиги 40 метрге ээ.  
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Тропа.jpg|220px|Жол]]</div>
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Тропа.jpg|220px|Жол]]</div>
Строка 316: Строка 319:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дарыялардын беттешиши</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дарыялардын беттешиши</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">С</span>илер уктуңар беле “дарыялардын беттешишин”? Мындай сейрек кубулуш Польшада Нельба жана Велна дарыялары 90˚ бурч менен беттешишет. Эң кызыктуусу бул суулар бири бири менен кошулбайт, агымдын деңгээлинин, ылдамдыгы жана температурасынын айырмачылыгында.
+
<span class="firstcharacter">Д</span>арыялардын кайчылашкан жери” деген түшүнүк жөнүндө силер уктуңар беле? Мындай сейрек кубулуш Польшада бар, ал жерде Нельба жана Велна дарыялары 90˚ бурч менен беттешишет. Эң кызыктуусу алардын суулары агымдын деңгээлинин, ылдамдыгынын жана температурасынын айырмачылыгынан улам кошулушпайт.
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Речной перекресток.jpg|220px|Дарыялардын беттешиши]]</div>
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Речной перекресток.jpg|220px|Дарыялардын беттешиши]]</div>
Строка 330: Строка 333:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">К</span>'''өл Мерцбахер'''. Кыргыз Республикасынын Тянь-Шань тоолорунда 3304 м деңиз деңгээлинен жогору турат. Укмуштуу көл немец окумуштуусу Готфрид Мерцбахердин атынан коюлган. 1903 жылы Хан-Тенгри экспедициясында  биринчилерден болуп ачкан. Эриген суулардан пайда болгон көл жылдын бир убагында үч күндүн ичинде соолуп жок болот. Азыр окумуштуулар мындай жаратылыштык кубулуштун себебин табууга аракет кылышууда.
+
<span class="firstcharacter">М</span>ерцбахер көлү. Кыргыз Республикасында Тянь-Шань тоолорунда деңиз деңгээлинен 3 304 метр жогору турган немец окумуштуусу Готфрид Мерцбахердин атынан коюлган укмуштуудай көл жатат. Ал 1903 - жылы өзүнүн Хан-Тенгри экспедициясында  биринчилерден болуп аны ачкан. Ар бир жайда бир эле убакта Мерцбахер көлү эриген суулардан пайда болгон көл соолуй баштайт жана үч күндүн ичинде толугу менен жоголот. Азыр окумуштуулар мындай жаратылыштык кубулушка түшүндүрмө берүүгө аракет кылышууда.
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>{{center|[[file: Озеро Мерцбахера2.jpg|250px| Көл Мерцбахер]]}}</li>
 
<li>{{center|[[file: Озеро Мерцбахера2.jpg|250px| Көл Мерцбахер]]}}</li>
Строка 343: Строка 346:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Оң же сол куйма экендигин кантип аныктаса болот?</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дарыянын куймасы оң же сол болуп эсептелерин кантип аныктаса болот?</div>
 
</div>
 
</div>
−
Дарыянын оң же сол куйма экендигин аныкташ үчүн маңдайың менен дарыянын чатына турсаң оң жагында оң куйма,сол жагыңда сол куйма болот.
+
Дарыянын кайсы куймасы оң же сол экендигин аныкташ үчүн маңдайың менен дарыянын чатына анын агымынын багыты боюнча турушуӊ керек, ошондо оң жагында оң куйма, ал эми сол жагыңда сол куйма жайгашат.  
 
[[Файл:Куйма.jpg|обрамить|центр]]
 
[[Файл:Куйма.jpg|обрамить|центр]]
 
</div>
 
</div>
Строка 352: Строка 355:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Викторин "Океан"</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">"Океандар" викторинасы</div>
 
</div>
 
</div>
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
−
{Биздин планетада канча океан?
+
{Биздин планетада канча океан бар?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
+ 4
 
+ 4
Строка 363: Строка 366:
 
{Дүйнөлүк океан деген эмне?
 
{Дүйнөлүк океан деген эмне?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- Атлантика жана Инди
+
- Атлантика жана Инд
 
- Түндүк Муз жана Тынч
 
- Түндүк Муз жана Тынч
 
+ Бардык океандар чогуу
 
+ Бардык океандар чогуу
  
−
{Дүйнөлүк океандар биздин планетанын канчасын түзөт?
+
{Океандар биздин планетада канча аянтты ээлешет?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- 60%
 
- 60%
Строка 373: Строка 376:
 
- 80%
 
- 80%
  
−
{Кайсы океан эң чоң?
+
{Океандардын кайсынысы эң чоң?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
+ Тынч
 
+ Тынч
 
- Атлантика
 
- Атлантика
−
- Инди
+
- Инд
  
−
{Океан сууларынын чоң өлчөмдөгү аралашуусу эмне деп аталат
+
{Океан суусунун чоң массадагы аралашуусу эмне деп аталат?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- ташкын
+
- Көтөрүлүү
−
- тартылуу
+
- Тартылуу
 
+ Агым
 
+ Агым
 
</quiz>
 
</quiz>

Версия 17:04, 17 сентября 2018

Гидросфера – Жердин суу катмары. Ал бирдиктүү жана эч бир жерден үзүлбөйт. Бул барак силерди суунун жана кубулуштардын ар түрдүү дүйнөсүнө алып барат. Силер түзүлүштүн жалпы закон ченемдүүлүктөрү жана гидросферанын ар түрдүү бѳлүктѳрүнүн касиеттери менен таанышасыӊар, анда жүрүп жаткан ар түрдүү процесстер жана кубулуштар илимий көз карашта кантип түшүндүрүлѳрүн билесиңер.

Мисалы: Жер шарында суу кандай айланат? Эмне үчүн океандагы суу туздуу? Цунами деген эмне? Эмне үчүн океандын жээгинде жашаган адамдар бир күндѳ эки жолу суунун тартылуусу жана ташкындоосу сыяктуу кубулуштарды байкашат? Океан адамдардын жашоосунда кандай роль ойнойт? “Кара тамеки чеккичтер” деген эмне?

Ошондой эле силер дүйнѳнүн укмуштуудай дарыялары жана көлдөрү боюнча кызыктуу саякатка бара аласыӊар жана жер алдындагы суулар жана мөңгүлөр жөнүндө ѳзүңѳрдүн билим байлыгыңарды толтура аласыңар.

Дүйнөлүк суунун айланышы

Гидросферанын курамына эмнелер кирет?

Гидросфера – биздин планетанын суу катмары, ѳзүнѳ химиялык байланышпаган, анын абалына карабастан (суюк, газ, катуу) бардык сууларды камтыйт. Гидросфера атмосфера менен литосферанын ортосунда жайгашкан геосфералардын бири болуп эсептелет. Бул үзгүлтүксүз катмар бардык океандарды, деңиздерди, континенталдык таза жана туздуу сууларды, муз массивдерин, атмосферадагы суу жана тирүү организмдердеги сууларды камтыйт.

Жер бетинин 70%ын гидросфера камтыйт. Анын көлөмү 1400 млн. кубметр, планетанын бардык көлөмүнүн 1/800 түзөт. Гидросферанын 98% суулары – Дүйнөлүк океан, 1,6 % материктик муздарда топтолгон, гидросферанын калган бөлүгү кургактыктагы таза сууларга, көлдөргө, жер алдындагы сууларга туура келет. Мына ошентип, гидросфера Дүйнөлүк океанга, жер алдындагы сууларга жана континенталдык сууларга бөлүнѳт, андан сырткары, ар бир топ өзүнүн ичинен тѳмѳнкүрѳѳк деңгээлдеги подгруппаларды камтыйт. Атмосферада суу стратосферада жана тропосферада жайгашкан, жер бетинде океандардын, деңиздердин, көлдөрдүн, дарыялардын, мөңгүлөрдүн сууларын, литосферада - чөкмө тектердин, фундаменттеги сууларын бѳлүп карашат.

Гидросферанын курамы
Гидросферанын курамы


Гидросфера бирдиктүү. Анын бирдиктүүлүгү Жердин мантиясындагы бардык жаратылыш сууларынын келип чыгуу жалпылыгында, алардын ѳнүгүүсүнүн бирдиктүүлүгүндѳ, мейкиндиктик үзгүлтүксүздүгүндѳ, Дүйнөлүк суунун айлануу системасындагы бардык жаратылыш сууларынын байланышкандыгында көрүнөт.

Суунун айланышы



В начало

Дүйнөлүк океандын суулары

Дүйнөлүк океан

Мировой океан
Биздин планетанын ¾ бетин океандар ээлейт. Суу – баалуу суюктук, биздин планетага жаратылыштын белеги. Жер планетасындагы санда ал Күн системасынын эч бир жеринде жок.

Океан... Жер бетиндеги жашоодогу анын мааниси канчалык бийик экендигин элестетүү кыйын. Асмандагы булуттар, жаан-чачын, кар, дарыя, көл, булактар – мунун баары убактылуу гана андан бөлүнүп кеткен океандын бөлүктөрү.

Дүйнөлүк океан Жер шарынын жаратылышынын кѳптѳгѳн мүнөзүн аныктайт: атмосферага топтолгон жылуулукту берет, аны нымдуулук менен кандырат, калган бөлүгү кургактыка ѳтѳт. Ал климатка, топуракка, өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнө чоң таасирин тийгизет.

Акыркы баалоолор боюнча дүйнѳлүк океандын орточо тереңдиги 3 550 ден 3 730 метрге чейин. Океандын таманынын 2% азыраагын 6 000 метрден ѳйдѳ тереңдик ээлейт. Болжол менен океандык тамандын 7% 200 метрден аз, эң максималдуу – 11 022 метр (Мариан кобулу) терендикке ээ.

Эмне үчүн Океандагы суу туздуу?

Карта солености вод Мирового океана
Океандык суу - бул эритме, анда бардык химиялык заттар табылган. Анда туз, газ, организмдердин тиричилигинен пайда болгон органикалык заттар эриген. Сууда эрибеген бѳлүктѳр дагы бар. Океанда туздар мантиядан чыккан суулардын бѳлүп чыгышынан пайда болот, анда кээ бир туздар камтылган. Башка туздар Дүйнөлүк океанга материктерден агып келген суулар менен кошулат.

Океандын туздуулугу бардык жеринде бирдей эмес. Негизги өзгөрүүлөр беттик катмарында байкалат. Бул катмардын туздуулугу атмосфералык жаан-чачындын жана буулануунун мамилелештигинен кѳз каранды, ал географиялык кеӊдикке жараша өзгөрүлөт. Жаан-чачындын саны буулануудан жогору, агын суулардын агышы кѳп, муздар эриген жерлерде туздуулугу аз. Дүйнөлүк океандын орточо туздуулугу 35 промилл (0 /00), б.а. суунун ар бир килограммында орточо 35 грамм туз болот. Эң туздуу – Кызыл деңиз 42 0/00

Суунун температурасы

Океандын суулары кургактык сыяктуу эле анын бетине күндөн келген жылуулук менен жылынат. Көп аянтты ээлѳѳ менен, океан кургактыкка караганда жылуулукту көбүрөөк алат. Үстүнкү беттеги суулардын температурасы бирдей эмес жана географиялык кеӊдикке жараша бѳлүштүрүлѳт. Океандын айрым райондорунда бул мыйзам ченемдүү бѳлүштүрүү океандык агымдар, туруктуу шамалдар, ал эми жээктердеги бѳлүктѳрдѳ - материктерден келген жылуу суулар менен бузулат.

Океандагы суунун температурасы тереңдиги менен өзгөрүлөт. Адегенде анын тѳмѳндѳшү абдан орчундуу, андан соң жайлайт. 3 - 4 миң метр тереңдикте адатта температура +2° тан 0° С чейин термелет.

Океандын туздуу суусу таза сууга салыштырмалуу 1 - 2° С температурада тоңот. Муздаганда тууздуу суунун тыгыздыгы жогорулап, анын жогорку катмары оорлоп жана төмөн түшө баштайт, ал эми океандын үстүңкү бетине суунун жылуураак катмарлары көтөрүлөт. Суунун мындай аралашуусу муздун пайда болушуна тоскоол болот. Муз арктикалык жана антарктикалык кеӊдиктерде, кыш узак жана суук болгон жерлерде гана пайда болот. Мелүүн алкактарда жайгашкан кээ бир терең эмес деңиздер дагы тоңот. Муз менен океандын аянтынын 15% капталат. Бир жылдык жана көп жылдык муздарды айырмалашат. Океандык муз эгерде ал кургактык менен байланышкан болсо, же болбосо сүзүп жүргөн дрейфтик болсо, кыймылсыз болушу мүмкүн. Океанда кургактыктагы мөңгүлөрдөн бөлүнгөн океанга түшкѳн муздар кездешет. Бул муздардын эң ирилери айсбергдер деп аталат. Гренландия аралы океанга тоо сыяктуу айсбергдерди «жиберет», ал эми Антарктиданын шельфтик мөңгүлөрү стол сыяктуу узундугу 100 кмге жеткен айсбергдерди калтырат. Бул ѳтѳ таза суунун байлыгы. Айсбергдер уюлдук кеӊдиктердин пейзажын кооздоо менен, кээде кемелер үчүн коркунуч туудурат. Муз катмары океандын ажырагыс бөлүгү катары биздин планетанын климатына орчундуу таасирин тийгизет.

Океандын бетиндеги суунун температурасынын өзгөрүшү


Айсберг
Айсберг

В начало

Дүйнөлүк океандын сууларынын кыймылы

Дүйнөлүк океандын суусу эч качан тынч абалда болбойт. Суулардын кыймылы анын бетинде гана эмес тереӊдигинде дагы жүрөт. Океандагы суунун кыймылы толкундарда, агымдарда, суунун туруктуу тик аралашуусунда көрүнөт.

Толкун – бул кѳпчүлүгүндѳ суунун термелүү кыймылы, аны менен толкун, сейсмикалык толкун – цунами, көтөрүлүү жана тартылуу сыяктуу жаратылыштык кубулуштар байланышта.

Толкундардын пайда болуусунун башкы себеби болуп шамал эсептелет. Шамалдык толкундар көтөрүнкү жана тереӊдеген жердин салмактуу биригүүсү.

Чуркаган толкун
Чуркаган толкун


Толкундун негизги бөлүктөрү болуп: жалы — эң бийик бөлүгү; таманы – эң төмөн бөлүгү; капталы - толкундун «жалы» менен «тамандын» ортосундагы профиль болуп эсептелет. Жалдын жанындагы сызык толкундун фронту деп аталат.

Толкундун бөлүктөрү
Толкундун бөлүктөрү


Сейсмикалык толкундар - цунами суу астындагы жер титирөөлөрдүн жана жанар тоолордун атылуусунун таасири астында пайда болот. Алар пайда болгон жеринен бардык тарапка 700 – 800 км/с ылдамдыкта таралат. Ачык океанда 1 метрге жакын бийиктикте цунаминин узундугу 200 – 300 км болот. Ошондуктан, ачык океанда алар адатта кемелер үчүн сезилбейт. Жээктерде цунаминин ылдамдыгы азаят, ал эми бийиктиги 30 метрге чейин көбөйөт. Жээктерге тийишүү менен, бул толкундар миңдеген адамдардын өмүрүн алып, миллиондогон чыгымдарды алып келет.


Айдын жана Күндүн тартылуу күчүнүн таасири алдында Океандын деӊгээлинин мезгилдүү термелүүсү - океан сууларынын көтөрүлүү, тартылуу кыймылдары пайда болот.

Көтөрүлүү жана тартылуу


Агымдар – бул көбүнчө алдыга жылган суунун кыймылы. Үстүӊкү агымдардын негизги себеби дагы шамал. Ал азыраак кыймылдуу суулардын арасында аккан суу агымдарын пайда кылат. Бул агымдардын кеңдиги бир нече миңдеген километрге жетиши мүмкүн, ал эми узундугу көптөгөн миӊ километрге созулат. Алар ийилишет, тармактанышат, бөлүнүшөт, биригишет. Агымдардын багыттарына Жердин өз огунда айланышы – Кориолистин күчү таасир этет.

  • Агымдардын картосхемасы
    Агымдардын картосхемасы
  • Ири агымдардын таблицасы
    Ири агымдардын таблицасы
  • Кориолистин күчү
    Кориолистин күчү


Ар кандай тереӊдиктеги агымдардын пайда болушу суунун ар түрдүү тыгыздыгы менен түшүндүрүлөт, ал өйдөдөн суунун массасынын басымы, температура менен туздуулугунун өзгөрүлүшүнө жараша болот. Дүйнөлүк океандагы суунун дайыма вертикалдуу аралашышы дагы суунун тыгыздыгынын өзгөрүлгөндүгүнөн жүрөт: муздак (же туздуураак) суу төмөн түшөт, ал эми жылуу (анча туздуу эмес) жогору көтөрүлөт.


В начало

Дүйнөлүк океандын ресурстары

Дүйнөлүк океан – байлыктардын кенчи

Дүйнөлүк океан адам үчүн – бул чыныгы байлыктардын булагы. Ал дарыларды берген жана өзүнүн жээгинде миллиондогон эс алуучуларды кабыл алган дарыгер. Океан – деңиз продуктылардын, көптөгөн пайдалуу кеӊ байлыктардын, энергиянын булагы; ал “аба ырайынын ашканасы” дагы жана материктерди байланыштырган дүйнөдөгү эң кенен жол дагы. Океан бактериялардын ишине байланыштуу өзүн өзү тазалоочу (белгилүү бир чекке чейин) жөндөмдүүлүккө ээ, ошондуктан Жерден пайда болгон бардык таштандылар анда тазаланып, жок кылынат. Дүйнөлүк океандын ресурстарына деңиз суусу, бардык биологиялык, минералдык, энергетикалык ресурстардын түрлөрү жана рекреациялык ресурстар кирет.

Дүйнөлүк океандын ресурстары


Океандын биологиялык ресурстары

Океандын органикалык дүйнөсү кенен жана ар түрдүү. Океанда 160 миң түр жаныбарлар жана 10 миңден ашык балырлар бар. Жашоо орду жана жашоо образы боюнча деӊиз организмдери үч топко биригишет: нектон, бентос жана планктон.

Биологиялык ресурстар


Организмдердин тобу

Пайдалануу мааниси жана масштабы боюнча нектон алдыңкы орунду ээлейт. Анын биомассасында балыктар (85% чейин) үстөмдүк кылат. Нектондун жалпы массасынын 10-15% балыктар, кальмарлар, деңиз жыландары, молюскалар, рактүрдүүлөрдөн креветкалар түзөт. Деңиз сүт эмүүчүлөрдөн – киттер, калак буттуулар нектондун бардык биомассасынын 5% түзөт.

Нектон


Салыштырмалуу чоӊ эмес өлчөмдө бентос пайдаланат. Зообентостун ичинен молюскалар (мидиялар, устрицалар, гребешкилер) жана деңиз кирписинин айрым түрлөрү чарбалык мааниге ээ. Рак түрдүүлөр (крабдар, омарлар, лангусттар) ийне теричендер (деӊиз кирпилери) кенен пайдаланат. Фитобентостон боз, кызыл жана жашыл балырлар жана жогорку гүлдүү суу өсүмдүктөрү практикалык колдонууну табышат.

Бентос


Планктонго диатом балырлары, айрым балырлар, рак түрдүүлөр кирет. Жакынкы мезгилден баштап рак түрдүүлөрдүн бир түрүн – крилди пайдалана башташты.

Планктон


Дүйнөлүк океандын минералдык ресурстары

Дүйнөлүк океандын түбү минералдык ресурстарга бай. Океан түбүндө таш көмүр жана темирмарганец кендери, титан, цирконий жана башка курулуш материалдары – галька, кум бар. Материктердин континенттик капталдарынан, кененирээк щельфтеринен нефть жана газ алынууда. Океандын түбүндөгү рифтерде (океан түбүнүн жаракасында) боз, ак же кара түстөгү сууну чыгарган суу астындагы ”тамеки тарткыч” – гидротермалдык булактар кездешет. Бул “тамеки тарткычтар” минералдык сырьёлорду өндүрүү боюнча чыныгы “фабрика” болуп эсептелет.

Укмуштуу дүйнө «кара тамеки тарткычтар»
Укмуштуу дүйнө «кара тамеки тарткычтар»


“Суюк кен” деп аташкан деңиз суусунун өзү – Океандын баалуу ресурсу. Деңиз суусунан эритме түрүндө кездешкен бир нече химиялык кошулмаларды алышат: тамак - аш тузу, магний, күкүрт, устрицалардын топтолушунан – кальцийдин карбонаты. Андан антарктикалык аймактан транспортоо жолу менен келген айсбергдерден жана таза сууну тузсуздандыруу жолу менен алышат.

Деңиз суусунун ресурстары
Деңиз суусунун ресурстары


Деңиз суусунан таза сууну кантип жасайт?

Андан сырткары, Дүйнөлүк океан энергия алуунун булагы болуп эсептелет. Океандын суусу келечектеги термоядролук электростанциялар үчүн отун - дейтериянын ири запасына бай. Арзан энергиялардын түгөнгүс, потенциалдык ресурстары толкундарда, ташкындарда, агымдарда топтолгон.

Приливная энергетика


XX кылымда океанды рекреациялык ресурс катары дагы пайдалана башташты. Рекреация деп ден - соолукту чындоо, таанып билүү, спорттук жана маданий – көңүл ачуу үчүн бош убактагы эс алууну түшүнөбүз. Океандын рекреациялык ресурстарына деңиз жээгинде эс алуу жана дениз туризми кирет.

Морские рекреационные ресурсы

В начало

Кургактыктагы суу

Кургактыктагы сууларга дарыя, көл, мөңгү, саз, жер алдындагы суулар, жасалма көлмөлөр кирет. Бардыгын бириктиргенде гана 3,5% дүйнөлүк суунун запасын түзөт. Пайыздык катышы боюнча мөңгүлөрдө жана жер алдындагы сууларда кургактыктын сууларынын бардык көлөмү жайгашканы көрүнүп турат, ал эми дарыя, көл, саз жана жасалма суулардын бардыгын алганда 1% суулар туура келет.

  • Кургактыктагы суулар
  • Кургактыктагы суулардын катышы



Мөңгүлөр

Мөңгү – кургактыкта таза муздун топтолушу. Мөңгүлөр кардан пайда болушат. Кар топтолуп, ныкталып мөңгүгө айланат. Бул тоолуу жана уюлдук областарда жүрөт. Карталарда мөңгүлөр ак, боз, көгүш түстөр менен берилет.

Мөңгүлөрдү алардын абалы боюнча үч негизги тобун бөлүп карашат:

1. Капталган (уюлдук областарда пайда болушат)

2. Тоолуу (тоолордун чокуларында пайда болушат)

3. Жарым капталган

Мөңгү
Мөңгү


Ийилчек болуу менен, көптөгөн мөңгүлөр, кар топтолгон жерден ылдый түшүү менен кыймылдашат, ушул жерден алар дарыялар жана көлдөрдүн башатын түзүү менен эришет.

Айрым мөңгүлөр тыным кылганда жана эригенде өзүнөн кийин моренаны калтырышат. Морена – мөңгү тарабынан калтырылган же ташылган сорттолбогон кесилген материалдарынын чогулушу. Ушуга байланыштуу кыймылдаган же жылып турма жана бөлүнүп калган аракеттеги, үстүңкү, ички жана түпкү мореналарды айырмалашат.

Мөңгүлөрдүн бардыгынын көп бөлүгү каптама мөңгүлөргө кирет. Алар кар сызыгы өтө төмөн болгон аймактарда пайда болушат. Мындай мөӊгүлөр калкан жана томпойгон (купол) формасына ээ. Кээ бир каптама мөӊгүлөрдөн муздардын катмарлары бөлүнүп чыгышы мүмкүн, сууга түшүү менен алар айсбергдерди пайда кылышат. Кээ бир айсбергдердин көлөмдөрү шаарлардын аянтынан чоӊ болгон учурлар белгилүү. Айсбергдердин көп бөлүгү суунун астында жайгашкан.

Каптама мөңгү
Каптама мөңгү


Мөңгүлөрдүн мааниси:

1. Дарыяларды жана көлдөрдү эриген кардын суусу менен камсыз кылат

2. Таза суунун башкы «сактагычы» болуп эсептелет

3. Рельефке таасир этет


В начало

Сөздүк

Айсберг – сүзгөн тоо.
Бентос – Океандын түбүндө жашаган организмдер (фитобентос (өсүмдүк), зообентос (жаныбар) болуп бөлүнөт. Деңиз бентосу балык ж.б. суу жаныбарлары үчүн жем, кээ бири өндүрүштүк мааниге ээ. Мисалы: креветкалар, устрицалар, деңиз таракчылары, омарлар, крабдар ж.б. Мисалы: креветкалар, устрицалар, деңиз таракчылары, омарлары, крабдар ж.б.
Дарыя – жер бетиндеги жана жер астындагы суулардын чогулуп, табигый нук менен үзгүлтүксүз аккан агын суу.
Дарыянын бассейни – агын суулары бир дарыя системасына чогулган жер бетинин бөлүгү. Айрым дарыя алаптары суу бөлгүчтөр менен коңшу алаптардан бөлүп турат.
Дарыянын режими – жыл ичинде дарыя сууларынын деңгээлинин мезгилдүү өзгөрүүсү.
Дарыя системасы – бардык өзүнүн куймалары менен дарыя. Көлгө же деңизге куючу башкы дарыя жана анын куймалары; гидрологиялык тармактын бөлүгү.
Дейтерий – суутектин изотопу, сууда көп өлчөмдө кездешет - 1 атом ар бир 10 миң суутектин атомунда дейтерий ядросу бар. Изотопту адатта «2Н» же «D» катары белгилешет жана «оор суутек» катары чанда айтышат. Дейтерий көптөгөн салттык ядердик реакторлордо оор суу формасында (D2O) пайдаланылат жана ал келечектеги термоядролук реакцияларда пайдаланышы мүмкүн деп болжолдошууда.
Жер шарындагы суу айлануу – Күн радиациясынын жана оордук күчүнүн таасири менен атмосфера менен жер бетинин ортосундагы ным (суу) алмашуу. Ал төмөнкү процесстерден турат: океандан, деңизден, көлдөн, дарыялардан жана кургактыктын бетинен суунун бууланышы, аба агымдары менен суу буунун конденсациясы, жаан-чачындын түшүшү, кургактыктын бети, жер кыртышынын катмарлары боюнча агышы.
Жылуу агым – муздагыраак суулардын арасында өткөн агым.
Кар сызыгы – чек ара, андан жогору кардын топтолушу мүмкүн болот. Полярдык кеӊдиктерде ал абдан төмөн, экватордо 5 км бийикте, тропикалык кеӊдикте 6 км ден өйдө өтөт.
Кара “тамеки тарткычтар” – кара түстөгү сууларды чыгарган океандардын түбүндөгү гидротермалдык булактар.
Куйма – дарыяга, деңизге, көлгө, суу сактагычка куйган агын суу.
Мөңгү – катуу атмосфералык жаан-чачындардын акырындап өзгөрүүсүнүн жана топтолушунун жыйынтыгында кургактыкта пайда болгон муздардын кыймылдаган массалары.
Минералдык суулар – составында кээ бир химиялык элементтердин, кошулмалардын, туздардын, газдардын көп өлчөмүн камтыган жер алдындагы суулар.
Муздак агым – азыраак муздак суулардын арасында өтүүчү агым.
Нектон – суунун тереңинде активдүү сүзүүчү жаныбарлар (балыктар, кальмарлар, киттер, калак буттуулар, деңиз жыландары, таш бакалар, пингвиндер).
Океандын сууларынын ташкындуу жана тартылуу кыймылдары – Айдын жана Күндүн тартылуу күчтөрүнүн таасири астында Океандын денгээлинин мезгилдүү термелүүсү (бир суткада 2 жолу).
Планктон – континенттик жана деңиз сууларында жашаган жана деңиз агымдарына туруштук бере албаган бир клеткалуу балырлар (фитопланктон) жана жаныбарлар (зоопланктон) - бир клеткалуу рачик, медузалар ж.б.
Промилле (0 /00) – миңдик өлчөм, суунун туздуулугун өлчөөнүн көрсөткүчү.
Саз – нымды сүйүүчү өсүмдүктөрү жана 0,3м ден кем эмес калыңдыктагы чым көңү менен өтө нымдуу жер бети. Кургактыктын саздыгынын же көлдөрдүн өсүшүнүн натыйжасында пайда болот.
Суу бөлгүч – коңшу дарыялардын бассейндери ортосундагы чек ара.
Суу башы – Дарыя башталган жер. Башталышы жер астынан чыккан суу, мөңгү, көл, саз болушу мүмкүн.
Туздуулук – суусунда эриген бардык туздардын жалпы саны. Деңиз суусунун туздуулугу 1л деңиз суусунда эриген катуу минералдык заттардын жыйындысы; г менен белгиленет. Туздуулук өлчөөнүн бирдиги – промилле (0/00). Океан (деңиз) суусунун орточо туздуулугу 35 0/00.
Чат – дарыянын деңизге (океанга), көлгө, суу сактагычка же башка дарыяга куйган жери.
Цунами – суу астындагы жер титирөөлөрдүн жан жанар тоолордун атырылып чыгуусунун натыйжасында пайда болуучу сейсмологиялык узун деңиз гравитациялык толкундар.


Пайдалуу шилтелмелер

Марианская впадина
Презентация на тему "Гидросфера"
Инфоурок Ресурсы Мирового океана
Движение воды в Океане
Ветровые волны в Мировом Океане
"Черные курильщики"
Реки

В начало

Адабияттар:

Амазонка

Дүйнөдөгү эң суусу мол дарыя болуп Амазонка эсептелинет, ал Түштүк Америкада жайгашкан. Ар бир секунда сайын бул дарыя 200 миң куб метр суу агызат, бул дүйнөнүн бардык дарыя суусунун 15%ын түзөт. Алсак, Амазонка дарыясынын узундугу 7 миң кмге жакын, бирок ал аркылуу бир дагы көпүрө жок.

Амазонка
Амазонка
Жол

Түштүк Корея жарым аралында жыл сайын уникалдуу жаратылыш кубулушу жүрөт. Ал Түштүк-Кытай деңизи тартылуудан улам Модо жана Чиндо эки аралдарынын ортосунда ажыраган учур. Аталган жол узундугу 2 км, кеӊдиги 40 метрге ээ.

Жол
Жол
Дарыялардын беттешиши

Дарыялардын кайчылашкан жери” деген түшүнүк жөнүндө силер уктуңар беле? Мындай сейрек кубулуш Польшада бар, ал жерде Нельба жана Велна дарыялары 90˚ бурч менен беттешишет. Эң кызыктуусу алардын суулары агымдын деңгээлинин, ылдамдыгынын жана температурасынын айырмачылыгынан улам кошулушпайт.

Дарыялардын беттешиши
Дарыялардын беттешиши
Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Мерцбахер көлү. Кыргыз Республикасында Тянь-Шань тоолорунда деңиз деңгээлинен 3 304 метр жогору турган немец окумуштуусу Готфрид Мерцбахердин атынан коюлган укмуштуудай көл жатат. Ал 1903 - жылы өзүнүн Хан-Тенгри экспедициясында биринчилерден болуп аны ачкан. Ар бир жайда бир эле убакта Мерцбахер көлү эриген суулардан пайда болгон көл соолуй баштайт жана үч күндүн ичинде толугу менен жоголот. Азыр окумуштуулар мындай жаратылыштык кубулушка түшүндүрмө берүүгө аракет кылышууда.

  • Көл Мерцбахер
  • Көл Мерцбахер
Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү
Дарыянын куймасы оң же сол болуп эсептелерин кантип аныктаса болот?

Дарыянын кайсы куймасы оң же сол экендигин аныкташ үчүн маңдайың менен дарыянын чатына анын агымынын багыты боюнча турушуӊ керек, ошондо оң жагында оң куйма, ал эми сол жагыңда сол куйма жайгашат.

Куйма.jpg
"Океандар" викторинасы

1 Биздин планетада канча океан бар?

4
5
6

2 Дүйнөлүк океан деген эмне?

Атлантика жана Инд
Түндүк Муз жана Тынч
Бардык океандар чогуу

3 Океандар биздин планетада канча аянтты ээлешет?

60%
70%
80%

4 Океандардын кайсынысы эң чоң?

Тынч
Атлантика
Инд

5 Океан суусунун чоң массадагы аралашуусу эмне деп аталат?

Көтөрүлүү
Тартылуу
Агым

Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_Гидросфера&oldid=26528»