БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Африка — различия между версиями

м (9)
м (Африка kg10 текст)
Строка 3: Строка 3:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Африка жөнүндө эмне билсиңер? Демек ал жакта негрлер, арабдар жана зулустар отуркташкан. Крокодил, бегемот, жирафтар, зебра, арстан жана жолборстор мекендейт. Ал жакта пирамида, Нил дарыясы, Виктория көлү, Сахар чөлү бар. Андан сырткары балдары ачкачылыкта, дайым согуш болуп турат, элдери жакырчылыкта жашайт. Африка кандай материк? Келгиле ушул кызыктуу материк менен таанышып көрөлү. Биз билебиз Африка бир эле убакта төрт жарым шарда жайгашкан. Африка эң ысык материк, аймагынын жарымын  чөлдөр ээлеп жатат. Африкадан чыгыш жарым шардын эң суусу мол дарыясы Конго агат, эң ысык чөлдү  эң узун Нил дарыясы кесип өтөт. Материктин жагымсыз шарттарына карабастан тропикалык укмуштуу фауна жана флорасы, ар түрдүү ландшафтары бар. Жергиликтүү африкалыктар славяндык сырткы келбети келишкен элдер болушу мүмкүн. Африка – дүйнөнүн эң жарды региону жана көптөгөн изилдөөчүлөрдүн айтуусу өлүп бара жаткан материк катары эсептешет.''  
+
''Африка жөнүндө эмне билесиңер? Мүмкүн, ал жакта негрлер, арабдар жана зулустар жашашат дегенди билесиңер? А балким, крокодол, бегемот, жирафтар, зебралар, арстандар жана жолборстор бар дегенди билерсиңер? Мүмкүн, ал жактагы пирамидалар, Нил дарыясы, Виктория көлү жана Сахар чөлүн билесиңер? Андан сырткары, балдары дайыма ачка, согуштар болуп турат жана элдери бай эмес жашашат дегенди билесиңер?
 +
 
 +
Эмесе, Африка деген эмне? Келгиле ушул кызыктуу материк менен жакыныраак таанышып көрөлү. Африка кантип бир эле убакта төрт жарым шарда жайгашкан жана аны ким изилдегенин, Африка - Жердин эң ысык материги жана анын территориясынын жарым бѳлүгүн чөлдөр жана жарым чѳлдѳр ээлеп жатканын, дал ушул Африкада Чыгыш жарым шардын эң суусу мол дарыясы Конго агарын, ал эми Жер шарындагы эң чоң ысык чөл Сахараны дүйнѳдѳгү эң узун Нил дарыясы кесип өтөөрүн, материктин жагымсыз шарттарына карабастан Африкада тропикалык фауна жана флоранын тирүү коллекциясы менен ар түрдүү жана укмуштуудай ландшафттары бар экендигин, жергиликтүү африкалыктар славяндык сырткы келбети менен ак адамдар болушу мүмкүн экендигин, Африка – дүйнөнүн эң жарды аймагы жана көптөгөн изилдөөчүлөр аны өлүп бара жаткан материк деп эсептешерин биз билебиз.''  
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
== Географиялык абалы, изилдөөсү ==
 
== Географиялык абалы, изилдөөсү ==
  
−
Картадан Африка аянты боюнча канчанчы материк экенин билүү анча деле татаал эмес.
+
Сүрѳттѳн Африка кѳлѳмү боюнча кандай материк болуп эсептелгенин кѳрүү татаал эмес.
  
 
{{center|[[file: Африка второй по величине материк.jpg|500px| Африка аянты боюнча экинчи материк]]}}
 
{{center|[[file: Африка второй по величине материк.jpg|500px| Африка аянты боюнча экинчи материк]]}}
Строка 14: Строка 16:
  
  
−
Физикалык карта боюнча Африканын географиялык абалындага өзгөчөлүгүн кантип аныктаса болот? Бул жөнөкөй! Картаны карайбыз дагы элементтерди байкайбыз:  
+
Физикалык карта боюнча Африканын географиялык абалынын өзгөчөлүгү эмнеде экендигин кантип аныктаса болот? Бул эң  жөнөкөй! Картаны карайбыз жана майда - чүйдѳлѳрдү  байкайбыз:
−
* Материктин тү ндүктөн түштүккө созулушун.
+
* Материк түндүктөн түштүккө созулган.
−
* Дал ортосунана экватор кесип өтөт.   
+
* Ортосуна жакын экватор менен кесилишет.   
−
* Африка бир мезгилде төрт жарым шарда жатат.
+
* Африка бир мезгилде төрт жарым шарда жайгашкан.
−
* Жээктери аз тилмеленген.
+
* Жээктердеги сызык начар тилмеленген.
 
* Аралдары көп эмес.
 
* Аралдары көп эмес.
−
* Гибралтар кызыгы жана Суэц каналы аркылуу  Евразия материги менен байланышат.
+
* Гибралтар кызыгы жана Суэц каналы аркылуу  Евразия материги менен байланышта.
 
* Эң чоң аралы – Мадагаскар.
 
* Эң чоң аралы – Мадагаскар.
 
* Эң чоң жарым аралы - Сомали, көрүнүшү боюнча чоң тишти элестетет.
 
* Эң чоң жарым аралы - Сомали, көрүнүшү боюнча чоң тишти элестетет.
−
* Материктин көрүнүшү Р тамгасындай, же болбосо таш балта сыяктуу көрүнөт
+
* Материктин жалпы көрүнүшү оңдон солго жайылган  Р тамгасына же жѳндѳмсүз  таш балтага окшош. 
 +
* Материктин жаратылышы жөнүндө четки чекиттеринин абалы - тумшуктары 
 +
дагы кѳп нерсени айтып берет.
  
−
Материктин жаратылышы жөнүндө четки точкалары – тумшуктары  айтып берет.
+
{{center|[[file: Географическое положение Африки.JPG|500px|Африканын географиялык абалы]]}}
−
 
 
−
{{center|[[file: Географическое положение Африки.JPG|500px| Африканын географиялык абалы]]}}
 
 
<div style="color:blue; text-align:center">Африканын географиялык абалы</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Африканын географиялык абалы</div>
  
  
−
''Азыр Африканын изилдөө тарыхы менен таанышабыз.''  
+
''Азыр Африканын изилдөө тарыхы менен таанышабыз:''  
  
 
{{center|[[file: Карта исследователи Африки.jpg|500px| Карта «Африканы изилдөө»]]}}
 
{{center|[[file: Карта исследователи Африки.jpg|500px| Карта «Африканы изилдөө»]]}}
Строка 47: Строка 49:
 
| 600 – 595 жж. б.з.ч. || Ханну (Египет) || Пунтка (Сомали) – сүзүү, саякаттоо
 
| 600 – 595 жж. б.з.ч. || Ханну (Египет) || Пунтка (Сомали) – сүзүү, саякаттоо
 
|-
 
|-
−
| 1352 - 1353 || Ибн Баттута || Сахараны кесип өтүп Нигер дарыясына чейин жетип жана кайра тартуу
+
| 1352 - 1353 || Ибн Баттута ||   Сахараны кесип өтүп, Нигер дарыясына чейин жетип жана кайра тартуу  
 
|-
 
|-
 
| 1486 || Диего Кан (Португалия) || Конго дарыясынын башталышын ачуу
 
| 1486 || Диего Кан (Португалия) || Конго дарыясынын башталышын ачуу
 
|-
 
|-
−
| 1488 || Бартоломеу Диаш (Португалия) || Доброй Надежды тумшугун ачуу
+
| 1488 || Бартоломеу Диаш (Португалия) ||   “Добрая Надежда” тумшугун ачуу
 
|-
 
|-
−
| 1497 - 1499 || Васко да Гама (Португалия) || Африканы айланып сүзүп Индияга жол ачуу
+
| 1497 - 1499 || Васко да Гама (Португалия) ||   Африканы айланып сүзүп, Индияга жол ачуу  
 
|-
 
|-
 
| 1795 - 1806 || Мунго Парк (Англия) || Нигер дарыясын изилдөө
 
| 1795 - 1806 || Мунго Парк (Англия) || Нигер дарыясын изилдөө
 
|-
 
|-
−
| 1840 - 1871 || Давид Ливингстон (Англия) || Түштүк Африканы кесип өтүү. Конго дарыясынын жогору жагын жана Виктория шаркыратмасын ачуу
+
| 1840 - 1871 || Давид Ливингстон (Англия) || Түштүк Африканы кесип өтүү. Конго дарыясынын жогору жагын жана Виктория шаркыратмасын ачуу.
 
|-
 
|-
−
| 1871 - 1877 || Генри Стэнли (США) || Танганьика жана Виктория көлдөрүн айланып сүзүү жана Кагера дарыясынын башатынан жана Рувензори массивине чейин жетүү
+
| 1871 - 1877 || Генри Стэнли (США) || Танганьика жана Виктория көлдөрүн айланып сүзүү жана Кагера дарыясынын башатынан жана Рувензори массивине чейин жетүү  
 
|-
 
|-
−
| 1880 - 1883 || В.В. Юнкер || Нил – Конгонун суу бөлгүчүн изилдөө
+
| 1880 - 1883 || В.В. Юнкер ||   Нил – Конгонун суу бөлгүчүн изилдөө
 
|}
 
|}
  
Строка 67: Строка 69:
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>{{center|[[file: Ханну.jpg|450px| Ханну]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ханну</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Ханну.jpg|450px| Ханну]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ханну</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Финикийские мореплаватели.jpg|450px| Финикийилык деңиз сүзүүчүлөрү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Финикийилык деңиз сүзүүчүлөрү</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Финикийские мореплаватели.jpg|450px| Финикийилык деңиз сүзүүчүлөрү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Финикиялык деңиз сүзүүчүлөрү</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 96: Строка 98:
 
'''Африканын жаратылышы'''
 
'''Африканын жаратылышы'''
  
−
Африка анча бийик эмес континент.  Рельефинде түздүктөр жана бөксө  тоолор басымдуулук кылат бийиктиги 200 дөн 1000метрге чейин орточо бийиктиги 750 м. Африканын рельефинин өзгөчөлүгү боюнча “төмөнкү” – Түндүк жана Батыш жана “жогорку” Чыгыш жана Түштүк Африкага бөлүнөт. Африка ар түрдүү кен байлыктарга бай.  
+
Африка - бийик эмес континент.  Рельефинде бийиктиги 200 дөн 1000 метрге чейин ал эми орточо бийиктиги 750 метр түзгѳн  түздүктөр жана бөксө  тоолор басымдуулук кылат. Африканы рельефинин өзгөчөлүгү боюнча “төмөнкү” – Түндүк жана Батыш жана “бийик” Чыгыш жана Түштүк Африкага бөлүшөт. Африканын жер асты ар түрдүү зор кен байлыктарга ээ.
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
Строка 105: Строка 107:
  
  
−
'''Африка''' – жер жүзүндөгү эң ысык материк. Карта жана картограммалар менен таанышып көрүп бул чындык экендигине  ишенесиңер.
+
'''Африка''' – Жердин эң ысык материги. Карта жана картограммаларды колдонуу менен бул тастыктоонун туура экендигин далилдей аласыңар.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 114: Строка 116:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Климатические пояса Африки.JPG|450px| Африканын климаттык картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Африканын климаттык картасы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Климатические пояса Африки.JPG|450px| Африканын климаттык алкактары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Африканын климаттык алкактары</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Среднегодовое количество осадков.JPG|450px| Орточо жылдык жаан - чачын]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Орточо жылдык жаан - чачын</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Среднегодовое количество осадков.JPG|450px| Орточо жылдык жаан - чачын]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Орточо жылдык жаан - чачын</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
Строка 128: Строка 130:
  
  
−
Африкада чыгыш жарым шардын эң суусу мол дарыясы– Конго (Заир) (4320 км) , жакынкы убакытка чейин эң узун деп эсептелип келген эң узун дарыя – Нил (6671 км). Азыр айрым изилдөөчүлөр эң узун дарыя Нил эмес Амазонка деп эсептеп жатышат.   
+
Африкада чыгыш жарым шарынын эң суусу мол дарыясы - Конго - Заир (4320 км) жана жакынкы убакытка чейин эң узун деп эсептелип келген дарыя - Нил (6671 км) агат. Азыр айрым изилдөөчүлөр эң узун дарыя Нил эмес, Амазонка деп эсептеп жатышат.   
  
−
Африканын ири дарыялары кеме жүрүүгө жараксыз, электрэнергиянын ири запасы бар. Бул эмне менен аныкталат жердин бетине кристалдык тоо тектеринин чыгышы, рельефтин тектирлениши менен мүнөздөлөт.
+
Африканын ири дарыялары кеме жүрүү үчүн жараксыз бирок, электрэнергиянын зор байлыгына ээ. Бул жердин бетине кристаллдык тоо тектеринин чыгышы, рельефтин тепкичтик мүнөздө болушу менен түшүндүрүлѳт.
  
 
<gallery>
 
<gallery>
Строка 147: Строка 149:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Мамлекеттери, элдери ==
+
== Ѳлкѳлѳр жана элдер ==
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 155: Строка 157:
  
  
−
Афририканын калкы 1970 жылкы маалыматы боюнча 364 634 000 адам, 2016 жылдын аягында  1 216 129 000 адамга жеткени аныкталган, демек Африканын калкынын саны акыркы 46 жылдын ичинде  3,33 эсеге көбөйгөн. Азыр Африкада 1,246,504,864 адам жашайт.
+
Африканын калкы 1970 - жылы 364 634 000 адам деп бааланган, ал эми  2016 - жылдын аягында  1 216 129 000 адамга жеткени аныкталган, демек Африканын калкынын саны акыркы 46 жылдын ичинде  3,33 эсеге көбөйгөн. Азыр Африкада 1 246 504 864 адам жашайт.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 163: Строка 165:
  
  
−
Картадан көрүнүп тургандай калк аймак боюнча бирдей отурукташкан эмес. Бөксө тоолуу аймактарда калк жыш отурукташкан – Эфиопия бөксө тоосунда, Жер ортолук деңизинин жээгинде, Гвиан булуңунда, материктин түштүк – чыгыш жээгинде.
+
Картадан көрүнүп тургандай калк материктин территориясы боюнча тегиз жайгашкан эмес. Бийик жана бөксө тоолуу райондордо калк ѳтѳ жыш отурукташкан – Эфиопия бөксө тоосу, Жер Ортолук деңизинин жээги, Гвиан булуңу, материктин түштүк – чыгыш жээги.
  
−
Африкада бардык үч расанын элдери, 8000ге  этникалык группалардын  жакын элдердин группалары жашайт. Материктин негизги калкын жергиликтүү элдер түзөт.
+
Африкада бардык үч расанын ѳкүлдѳрү жашашат жана алар 8000 ге жакын элдер жана этникалык топтордун санын түзѳт. Материктин калкынын негизги бѳлүгүн жергиликтүү элдер түзөт.
  
 
<gallery>
 
<gallery>
Строка 181: Строка 183:
  
  
−
Африкада канча мамлекет бар? Материктин ири мамлекеттери: Алжир, ТАР. Африкадагы аянты эң чоң мамлекети – Судан, эң кичинекейи - Гамбия.  
+
Африкада канча ѳлкѳ бар? Материктин ири мамлекеттери: Алжир, ТАР. Африкадагы аянты эң чоң мамлекет – Судан, эң кичинекейи - Гамбия.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Чарбасы, экологиясы==
+
== Чарба жана экология==
  
 
{{left|[[Файл: Afrika-animatsionnaya-kartinka-0036.gif|65px|Африка]]|}}
 
{{left|[[Файл: Afrika-animatsionnaya-kartinka-0036.gif|65px|Африка]]|}}
  
−
Африка – дүйнө жүзү боюнча экономикалык жактан анча өнүккөн эмес. Африканын түндүк жана түштүк бөлүгүнүн экономикалык өнүгүүсү жогору. Дүйнөнүн экономикасынын картасында жалгыз Африкадан ТАР көрсөтүлгөн.  
+
Африка – дүйнѳнүн экономикалык жактан азыраак өнүккөн бѳлүгү. Африканын түндүк жана түштүк бөлүктѳрүнүн экономикалык өнүгүүсү бийигирээк. Дүйнөлүк экономиканын бардыгын түшүндүргѳн ѳзгѳчѳлѳнгѳн картада Африка жалгыз, кѳбүрѳѳк ѳнүккѳн ѳлкѳ  менен -  ТАР көрсөтүлгөн.
  
 
{{center|[[file: Мировая экономика.jpg|500px| Дүйнөлүк экономика]]}}
 
{{center|[[file: Мировая экономика.jpg|500px| Дүйнөлүк экономика]]}}
Строка 194: Строка 196:
  
  
−
Бул карта ар бир мамлекетти ИДП(ички дүң продукция) сынын өлчөмүнүн салыштырмалуулугу боюнча көрсөткөн. ИДП – жалпы товардын жана тейлөөнүн жалпы наркы, бир жылдын ичинде ошол мамлекетте өндүрүлгөн. Ар бир область үч секторго бөлүнгөн – тейлөө, өнөр жай жана айыл чарбасы – аны аныкташ үчүн ИДП кайсы өнөр жай тармактары көп салым кошот.
+
Бул карта ар бир ѳлкѳнү анын ИДП (ички дүң продукция) өлчөмүнѳ жараша көрсөтѳт. ИДП – бир жылдын ичинде ѳлкѳ өндүргөн бардык товарлардын жана тейлөө кызматтардын жалпы наркы. Сүрѳттѳ аянты канчалык чоң болсо, ѳлкѳнүн экономикасынын кѳлѳмү ошончолук кѳп экендиги кѳрсѳтүлгѳн. Ѳлкѳнүн ИДПсына кайсы ѳнѳр - жай тармактары кандай  кѳбүрѳѳк даражада салым кошконун кѳрүү үчүн ар бир область үч секторго бөлүнгөн: тейлөө кызматары, өнөр - жай жана айыл - чарба.
  
 
{{center|[[file: Страны Африки к югу от Сахары.jpg|500px| Страны Африки к югу от Сахары]]}}
 
{{center|[[file: Страны Африки к югу от Сахары.jpg|500px| Страны Африки к югу от Сахары]]}}
  
  
−
Чарбасында калкы тоо кен казуу, жеңил, тамак-аш өнөр жай тармактарында жана айыл чарбасында эмгектенишет.Африканын экономикасындагы алдыңкы тармак тоо кен казуу өнөр жайы.  
+
Адамдардын чарбалык ишмердүүлүгү негизинен тоо - кен казуу, жеңил, тамак-аш өнөр - жай тармактарында жана айыл-чарбасы менен байланыштуу. Африканын экономикасынын алдыңкы тармагы болуп тоо - кен казуу өнөр - жайы эсептелет.
 +
 
 +
Тоо - кен казуу өнөр - жайы - бул:
  
 
<center>Тоо кен казуу өнөр жайы - бул..</center>
 
<center>Тоо кен казуу өнөр жайы - бул..</center>
Строка 205: Строка 209:
  
  
−
Африка дүйнөлүк рынокто ар түрдүү кен байлыктарды казып алууда орду чоң(алмаз, алтын, жез, боксит, уран ж.б.).
+
Африка ар түрдүү кен байлыктарды (алмаз, алтын, жез, боксит, уран ж.б.) казып алууда жана дүйнөлүк рынокко сатууда чоң роль ойнойт.  
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 213: Строка 217:
  
  
−
Айыл чарбасында калкы өсүмдүк өстүрүүчүлүк менен кесиптенишет. Айыл чарбасы эки группага бөлүнөт: керектөөчү, аны өздөрүнүн тамактануусу үчүн жан экспортко (товардык) – сатуу үчүн гана өстүрүлгөн өсүмдүктөр.
+
Айыл - чарбасында адамдар негизинен өсүмдүк өстүрүүчүлүк менен алектенишет. Ошондуктан бардык айыл - чарбасы эки топко бөлүнөт: өздөрүнүн тамактануусу үчүн ѳстүргѳн керектөөчү маданият жана сатуу үчүн гана өстүрүлгөн экспорттук (товардык) маданият.
  
 
{{center|[[file: Специализация земледелия.jpg|500px| Специализация земледелия]]}}
 
{{center|[[file: Специализация земледелия.jpg|500px| Специализация земледелия]]}}
  
  
−
Көп мамлекеттерге монокультуралык адистешүү мүнөздүү –  бир сырьену же азык түлүк товарды экспортко өндүрүү.  
+
Көп ѳлкѳлѳр үчүн мономаданияттык адистешүү мүнөздүү –  экспортко бир сырьёну же азык - түлүк товарды өндүрүү.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 227: Строка 231:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Продукция тропического и субтропического земледелия.jpg|300px| Тропикалык жана  субтропикалык дыйканчылыктын продукциясы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Тропикалык жана  субтропикалык дыйканчылыктын продукциясы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Продукция тропического и субтропического земледелия.jpg|300px|Тропикалык жана  субтропикалык дыйканчылыктын продукциясы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Тропикалык жана  субтропикалык дыйканчылыктын продукциясы</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Животноводство в Африке.jpg|450px| Африкадагы мал чарбасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Африкадагы мал чарбасы</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Животноводство в Африке.jpg|450px| Африкадагы мал чарбасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Африкадагы мал чарбасы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Африкада дүйнө боюнча эчкилердин саны көп. Андан башка жаныбарлардын саны дагы көп бирок алардын продуктуулугу төмөн.Үй жаныбарларда уйкулуу ооруу таралган, анын себеби Цеце чымыны.
+
Африкада дүйнө боюнча эң жѳнѳкѳй жаныбарлардын бири эчкилердин саны көп. Башка жаныбарлардын жалпы саны дагы жеткиликтүү көп, бирок Африкадагы мал чарбачылыктын жемиштүүлүгү төмөн. Себеби, үй жаныбарларда “уйку оорусу” тараган, анын себеби болуп цеце чымыны эсептелет.  
  
 
<gallery>
 
<gallery>
Строка 238: Строка 242:
 
Африка Страны и занятия населения.jpg|Африканын мамлекеттери жана калктын чарбачылыгы
 
Африка Страны и занятия населения.jpg|Африканын мамлекеттери жана калктын чарбачылыгы
 
Торговцы солью Пустыня Сахара.mp4|Торговцы солью: Пустыня Сахара
 
Торговцы солью Пустыня Сахара.mp4|Торговцы солью: Пустыня Сахара
−
Экологические проблемы Африки.jpg|Африканын экологичиялык проблемасы
+
Экологические проблемы Африки.jpg|Африканын экологиялык кѳйгѳйлѳрү
−
Экологическая прблема Южной Юфрики.jpg|Африканын экологичиялык проблемасы
+
Экологическая прблема Южной Юфрики.jpg|Африканын экологиялык кѳйгѳйлѳрү
 
Опустынивание.jpg|Чөлдөшүү
 
Опустынивание.jpg|Чөлдөшүү
 
Вода - это жизнь.jpg|Суу –бул жашоо
 
Вода - это жизнь.jpg|Суу –бул жашоо
 
Дефицит воды.jpg|Суу –бул жашоо
 
Дефицит воды.jpg|Суу –бул жашоо
−
Африка рискует.jpg|Африка коркунучта турат…
+
Африка рискует.jpg|Африка планетардык масштабда таштанды болуу тобокелинде турат
 
</gallery>
 
</gallery>
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Сөздүк ==
+
== Сөздүк: ==
−
:{{bib|'''Ички дүң продукция (ИДП)''' – бир жылдын ичиндеги мамлекеттин, бардык товар жана тейлөө өндүргөн продукциясынын бир жылдык  жалпы наркы. }}
+
:{{bib|'''Вельвичия''' - Намиб чөлүнүн уникалдуу өсүмдүгү. Карлик – багы, жерден  кичине эле көтөрүлөт. Анын бийиктиги болгону 30 см, ал эми калыңдыгы 1,2 метр. Тамырлары 15 – 20 метр чуңкур кетет, ал эми 2 тарапка кеткен жалбырактарынын жазылыгы 1 метрге чейин жана узундугу 6 метрге чейин жетет.}}
−
:{{bib|'''Вельвичия''' – Намиб чөлүнүн өзгөчө өсүмдүгү. Карлик – багы, жерден  кичине эле көтөрүлөт. Анын бийиктиги 30см , калыңдыгы 1,2 м.Тамырлары 15 – 20 м.}}
+
:{{bib|'''Гилея''' - Африкадагы экватордук нымдуу токой.  }}
−
:{{bib|'''Гилея'''– Африканын экватордук нымдуу токою. }}
+
:{{bib|'''Ички дүң продукция (ИДП)''' - бир жылдын ичинде ѳлкѳ өндүргөн бардык товарлардын жана тейлөө кызматтардын жалпы наркы.}}
−
:{{bib|'''Тумшук''' – деңизге , көлгө кирип турган жээк урчугу.}}
+
:{{bib|'''Мономаданияттык адистешүү''' - бул ѳлкѳнүн экспортко бир сырьёну же азык - түлүк товарды өндүрүүнүн бир кууш адистешүүсү. }}
−
:{{bib|'''Оазис''' – чөл жана жарым чөлдөрдөгү  өсүмдүк өсүүчү жерлер. }}
+
:{{bib|'''Оазис''' - табигый  чѳѳттүн жанында жайгашкан чөл жана жарым чөлдөрдөгү  өсүмдүк өсүүчү жерлер. }}
−
:{{bib|'''Чөлдөшүү''' – туура эмес  чарбалык иш аракеттин натыйжасында чөлдөрдүн кеңейиши. }}
+
:{{bib|'''Пигмеи''' - Африканын экватордук токоюнда жашаган Жердеги эң кыска бойлуу элдер.}}
−
:{{bib|'''Пигмеи''' – Дүйнөдөгү эң кыска бойлуу элдер, Африкада экватордук токойдо жашайт. }}
+
:{{bib|'''Тумшук''' - географиялык объекттин (материк, арал) четки чекити, анын артында жер жок. }}
−
:{{bib|'''Саванна''' – тропик жана субтропик ксерофиттүү  жалгыз  же тобу менен кезиккен дарак жана бадалдар  бар ландшафтын зоналык тиби.}}
+
:{{bib|'''Саванна''' - бийик чѳптѳр жана бадалдары менен тропикалык алкактын талаасы.}}
−
:{{bib|'''Сахель'''–саванна менен чөлдүн ортосундагы өткөөл зона.  }}
+
:{{bib|'''Сахель''' - саванналар жана чөлдѳр ортосундагы өткөөл зона.  }}
−
:{{bib|'''Монокультуралык адистешүү'''  – мамлекеттин чарбасынын тар адистешүүсү, эрежеси боюнча сырьену же азык түлүктү экспортоого багыталат.}}
+
:{{bib|'''Чөлдөшүү'''  -  адамдын туура эмес чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында чөлдөрдүн таралышы.}}
  
  
−
== Пайдалуу шилтелмелер ==
+
== Пайдалуу шилтелмелер: ==
 
{{bib|[http://dimma43.narod.ru/simple60.html Египтянин Ханну]}}
 
{{bib|[http://dimma43.narod.ru/simple60.html Египтянин Ханну]}}
 
{{bib|[https://kopilkaurokov.ru/geografiya/presentacii/svoia-ighra-po-tiemie-afrika-dlia-7-klassa Презентация Своя игра по теме «Африка» для 7 класса]}}
 
{{bib|[https://kopilkaurokov.ru/geografiya/presentacii/svoia-ighra-po-tiemie-afrika-dlia-7-klassa Презентация Своя игра по теме «Африка» для 7 класса]}}
Строка 286: Строка 290:
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Эмне үчүн чөлдө күндүз ысык ал эми түнкүсүн суук</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Эмне үчүн чөлдө күндүзү ысык,  ал эми түнкүсүн суук</div>
 
</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
Строка 296: Строка 300:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">9 Африка жөнүндө кызыктуу факты</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Африка тууралуу кызыктуу фактылардын 9 тобу.</div>
 
</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
Строка 306: Строка 310:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Чөлдө сууну кандай тапса болот</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Чөлдө сууну кандай тапса болот?</div>
 
</div>
 
</div>
  
Строка 316: Строка 320:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Африка темасы боюнча билимиңди текшер</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Африка темасы боюнча билимди текшерүү</div>
 
</div>
 
</div>
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
−
{Африка материгинин эң бийик точкасы:
+
{Африка материгинин эң бийик чекити:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Эфиопия тайпак тоосу
 
- Эфиопия тайпак тоосу
Строка 333: Строка 337:
 
{Материктин түндүк батышында жайгашкан тоо:
 
{Материктин түндүк батышында жайгашкан тоо:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- Капс тоосу
+
- Кап тоосу
 
- Ажыдаар тоосу
 
- Ажыдаар тоосу
 
+ Атлас тоосу
 
+ Атлас тоосу

Версия 14:27, 21 августа 2018

Африка жөнүндө эмне билесиңер? Мүмкүн, ал жакта негрлер, арабдар жана зулустар жашашат дегенди билесиңер? А балким, крокодол, бегемот, жирафтар, зебралар, арстандар жана жолборстор бар дегенди билерсиңер? Мүмкүн, ал жактагы пирамидалар, Нил дарыясы, Виктория көлү жана Сахар чөлүн билесиңер? Андан сырткары, балдары дайыма ачка, согуштар болуп турат жана элдери бай эмес жашашат дегенди билесиңер?

Эмесе, Африка деген эмне? Келгиле ушул кызыктуу материк менен жакыныраак таанышып көрөлү. Африка кантип бир эле убакта төрт жарым шарда жайгашкан жана аны ким изилдегенин, Африка - Жердин эң ысык материги жана анын территориясынын жарым бѳлүгүн чөлдөр жана жарым чѳлдѳр ээлеп жатканын, дал ушул Африкада Чыгыш жарым шардын эң суусу мол дарыясы Конго агарын, ал эми Жер шарындагы эң чоң ысык чөл Сахараны дүйнѳдѳгү эң узун Нил дарыясы кесип өтөөрүн, материктин жагымсыз шарттарына карабастан Африкада тропикалык фауна жана флоранын тирүү коллекциясы менен ар түрдүү жана укмуштуудай ландшафттары бар экендигин, жергиликтүү африкалыктар славяндык сырткы келбети менен ак адамдар болушу мүмкүн экендигин, Африка – дүйнөнүн эң жарды аймагы жана көптөгөн изилдөөчүлөр аны өлүп бара жаткан материк деп эсептешерин биз билебиз.


В начало

Географиялык абалы, изилдөөсү

Сүрѳттѳн Африка кѳлѳмү боюнча кандай материк болуп эсептелгенин кѳрүү татаал эмес.

Африка аянты боюнча экинчи материк
Африка аянты боюнча экинчи материк


Физикалык карта боюнча Африканын географиялык абалынын өзгөчөлүгү эмнеде экендигин кантип аныктаса болот? Бул эң жөнөкөй! Картаны карайбыз жана майда - чүйдѳлѳрдү байкайбыз:

  • Материк түндүктөн түштүккө созулган.
  • Ортосуна жакын экватор менен кесилишет.
  • Африка бир мезгилде төрт жарым шарда жайгашкан.
  • Жээктердеги сызык начар тилмеленген.
  • Аралдары көп эмес.
  • Гибралтар кызыгы жана Суэц каналы аркылуу Евразия материги менен байланышта.
  • Эң чоң аралы – Мадагаскар.
  • Эң чоң жарым аралы - Сомали, көрүнүшү боюнча чоң тишти элестетет.
  • Материктин жалпы көрүнүшү оңдон солго жайылган Р тамгасына же жѳндѳмсүз таш балтага окшош.
  • Материктин жаратылышы жөнүндө четки чекиттеринин абалы - тумшуктары

дагы кѳп нерсени айтып берет.

Африканын географиялык абалы
Африканын географиялык абалы


Азыр Африканын изилдөө тарыхы менен таанышабыз:

Карта «Африканы изилдөө»
Карта «Африканы изилдөө»


Таблица: Африканы изилдөө

Жылы Изилдөөчү Окуя
XXVIII б.з.ч. Байыркы гректер Африканын түндүгүнө жайгашып изилдеген
600 – 595 жж. б.з.ч. Ханну (Египет) Пунтка (Сомали) – сүзүү, саякаттоо
1352 - 1353 Ибн Баттута Сахараны кесип өтүп, Нигер дарыясына чейин жетип жана кайра тартуу
1486 Диего Кан (Португалия) Конго дарыясынын башталышын ачуу
1488 Бартоломеу Диаш (Португалия) “Добрая Надежда” тумшугун ачуу
1497 - 1499 Васко да Гама (Португалия) Африканы айланып сүзүп, Индияга жол ачуу
1795 - 1806 Мунго Парк (Англия) Нигер дарыясын изилдөө
1840 - 1871 Давид Ливингстон (Англия) Түштүк Африканы кесип өтүү. Конго дарыясынын жогору жагын жана Виктория шаркыратмасын ачуу.
1871 - 1877 Генри Стэнли (США) Танганьика жана Виктория көлдөрүн айланып сүзүү жана Кагера дарыясынын башатынан жана Рувензори массивине чейин жетүү
1880 - 1883 В.В. Юнкер Нил – Конгонун суу бөлгүчүн изилдөө


  • Ханну
    Ханну
  • Финикийилык деңиз сүзүүчүлөрү
    Финикиялык деңиз сүзүүчүлөрү


  • Ибн Баттута
    Ибн Баттута
  • Диего Кан
    Диего Кан
  • Бартоломеу Диаш
    Бартоломеу Диаш
  • Васко да Гама
    Васко да Гама


  • Мунго Парк
    Мунго Парк
  • Давид Ливингстон
    Давид Ливингстон
  • Генри Стэнли Мортон
    Генри Стэнли Мортон
  • В.В. Юнкер
    В.В. Юнкер

В начало

Жаратылышы

Слоны жирафы носороги


Африканын жаратылышы

Африка - бийик эмес континент. Рельефинде бийиктиги 200 дөн 1000 метрге чейин ал эми орточо бийиктиги 750 метр түзгѳн түздүктөр жана бөксө тоолор басымдуулук кылат. Африканы рельефинин өзгөчөлүгү боюнча “төмөнкү” – Түндүк жана Батыш жана “бийик” Чыгыш жана Түштүк Африкага бөлүшөт. Африканын жер асты ар түрдүү зор кен байлыктарга ээ.


Африка – Жердин эң ысык материги. Карта жана картограммаларды колдонуу менен бул тастыктоонун туура экендигин далилдей аласыңар.

  • Климаттын маалыматтык справкасы
    Климаттын маалыматтык справкасы
  • Африканын климаты
    Африканын климаты


  • Африканын климаттык алкактары
    Африканын климаттык алкактары
  • Орточо жылдык жаан - чачын
    Орточо жылдык жаан - чачын


  • Экватордук климатограмма

  • Субэкватордук климатограмма

  • Тропикалык климатограмма

  • Субтропикалык климатограмма

  • Климатограмманы окуу


Африкада чыгыш жарым шарынын эң суусу мол дарыясы - Конго - Заир (4320 км) жана жакынкы убакытка чейин эң узун деп эсептелип келген дарыя - Нил (6671 км) агат. Азыр айрым изилдөөчүлөр эң узун дарыя Нил эмес, Амазонка деп эсептеп жатышат.

Африканын ири дарыялары кеме жүрүү үчүн жараксыз бирок, электрэнергиянын зор байлыгына ээ. Бул жердин бетине кристаллдык тоо тектеринин чыгышы, рельефтин тепкичтик мүнөздө болушу менен түшүндүрүлѳт.


В начало

Ѳлкѳлѳр жана элдер

  • Заставка
  • Анимация


Африканын калкы 1970 - жылы 364 634 000 адам деп бааланган, ал эми 2016 - жылдын аягында 1 216 129 000 адамга жеткени аныкталган, демек Африканын калкынын саны акыркы 46 жылдын ичинде 3,33 эсеге көбөйгөн. Азыр Африкада 1 246 504 864 адам жашайт.

  • Калктын жыштыгы
    Калктын жыштыгы
  • Мамлекеттер боюнча калктын саны
    Мамлекеттер боюнча калктын саны


Картадан көрүнүп тургандай калк материктин территориясы боюнча тегиз жайгашкан эмес. Бийик жана бөксө тоолуу райондордо калк ѳтѳ жыш отурукташкан – Эфиопия бөксө тоосу, Жер Ортолук деңизинин жээги, Гвиан булуңу, материктин түштүк – чыгыш жээги.

Африкада бардык үч расанын ѳкүлдѳрү жашашат жана алар 8000 ге жакын элдер жана этникалык топтордун санын түзѳт. Материктин калкынын негизги бѳлүгүн жергиликтүү элдер түзөт.

  • Үч расанын өкүлдөрү

  • Африкадагы расалар

  • Африканын элдери

  • Экватордук расанын элдери

  • Европалык расанын элдери

  • Монголоид расанын элдери

  • Расанын ортосундагы элдер

Африканын саясий картасы
Африканын саясий картасы


Африкада канча ѳлкѳ бар? Материктин ири мамлекеттери: Алжир, ТАР. Африкадагы аянты эң чоң мамлекет – Судан, эң кичинекейи - Гамбия.


В начало

Чарба жана экология

Африка

Африка – дүйнѳнүн экономикалык жактан азыраак өнүккөн бѳлүгү. Африканын түндүк жана түштүк бөлүктѳрүнүн экономикалык өнүгүүсү бийигирээк. Дүйнөлүк экономиканын бардыгын түшүндүргѳн ѳзгѳчѳлѳнгѳн картада Африка жалгыз, кѳбүрѳѳк ѳнүккѳн ѳлкѳ менен - ТАР көрсөтүлгөн.

Дүйнөлүк экономика
Дүйнөлүк экономика


Бул карта ар бир ѳлкѳнү анын ИДП (ички дүң продукция) өлчөмүнѳ жараша көрсөтѳт. ИДП – бир жылдын ичинде ѳлкѳ өндүргөн бардык товарлардын жана тейлөө кызматтардын жалпы наркы. Сүрѳттѳ аянты канчалык чоң болсо, ѳлкѳнүн экономикасынын кѳлѳмү ошончолук кѳп экендиги кѳрсѳтүлгѳн. Ѳлкѳнүн ИДПсына кайсы ѳнѳр - жай тармактары кандай кѳбүрѳѳк даражада салым кошконун кѳрүү үчүн ар бир область үч секторго бөлүнгөн: тейлөө кызматары, өнөр - жай жана айыл - чарба.

Страны Африки к югу от Сахары


Адамдардын чарбалык ишмердүүлүгү негизинен тоо - кен казуу, жеңил, тамак-аш өнөр - жай тармактарында жана айыл-чарбасы менен байланыштуу. Африканын экономикасынын алдыңкы тармагы болуп тоо - кен казуу өнөр - жайы эсептелет.

Тоо - кен казуу өнөр - жайы - бул:

Тоо кен казуу өнөр жайы - бул..
Тоо кен казуу өнөр жайы - бул..


Африка ар түрдүү кен байлыктарды (алмаз, алтын, жез, боксит, уран ж.б.) казып алууда жана дүйнөлүк рынокко сатууда чоң роль ойнойт.

  • Конгодон алтын казуу
    Конгодон алтын казуу
  • Африкадан алмаз алуу
    Африкадан алмаз алуу


Айыл - чарбасында адамдар негизинен өсүмдүк өстүрүүчүлүк менен алектенишет. Ошондуктан бардык айыл - чарбасы эки топко бөлүнөт: өздөрүнүн тамактануусу үчүн ѳстүргѳн керектөөчү маданият жана сатуу үчүн гана өстүрүлгөн экспорттук (товардык) маданият.

Специализация земледелия


Көп ѳлкѳлѳр үчүн мономаданияттык адистешүү мүнөздүү – экспортко бир сырьёну же азык - түлүк товарды өндүрүү.

  • Маниока
  • Монокультуры в Африке


  • Тропикалык жана субтропикалык дыйканчылыктын продукциясы
    Тропикалык жана субтропикалык дыйканчылыктын продукциясы
  • Африкадагы мал чарбасы
    Африкадагы мал чарбасы


Африкада дүйнө боюнча эң жѳнѳкѳй жаныбарлардын бири эчкилердин саны көп. Башка жаныбарлардын жалпы саны дагы жеткиликтүү көп, бирок Африкадагы мал чарбачылыктын жемиштүүлүгү төмөн. Себеби, үй жаныбарларда “уйку оорусу” тараган, анын себеби болуп цеце чымыны эсептелет.


В начало

Сөздүк:

Вельвичия - Намиб чөлүнүн уникалдуу өсүмдүгү. Карлик – багы, жерден кичине эле көтөрүлөт. Анын бийиктиги болгону 30 см, ал эми калыңдыгы 1,2 метр. Тамырлары 15 – 20 метр чуңкур кетет, ал эми 2 тарапка кеткен жалбырактарынын жазылыгы 1 метрге чейин жана узундугу 6 метрге чейин жетет.
Гилея - Африкадагы экватордук нымдуу токой.
Ички дүң продукция (ИДП) - бир жылдын ичинде ѳлкѳ өндүргөн бардык товарлардын жана тейлөө кызматтардын жалпы наркы.
Мономаданияттык адистешүү - бул ѳлкѳнүн экспортко бир сырьёну же азык - түлүк товарды өндүрүүнүн бир кууш адистешүүсү.
Оазис - табигый чѳѳттүн жанында жайгашкан чөл жана жарым чөлдөрдөгү өсүмдүк өсүүчү жерлер.
Пигмеи - Африканын экватордук токоюнда жашаган Жердеги эң кыска бойлуу элдер.
Тумшук - географиялык объекттин (материк, арал) четки чекити, анын артында жер жок.
Саванна - бийик чѳптѳр жана бадалдары менен тропикалык алкактын талаасы.
Сахель - саванналар жана чөлдѳр ортосундагы өткөөл зона.
Чөлдөшүү - адамдын туура эмес чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында чөлдөрдүн таралышы.


Пайдалуу шилтелмелер:

Египтянин Ханну
Презентация Своя игра по теме «Африка» для 7 класса
Крупнейшие государства материка: Алжир, ЮАР
Жилища африканцев
Хозяйство Африки
Экологические проблемы Африки

В начало

Адабияттары

Эмне үчүн чөлдө күндүзү ысык, ал эми түнкүсүн суук
Африка тууралуу кызыктуу фактылардын 9 тобу.
Чөлдө сууну кандай тапса болот?
Африка темасы боюнча билимди текшерүү

1 Африка материгинин эң бийик чекити:

Эфиопия тайпак тоосу
Килиманджаро тоосу
Ассаль көлү

2 Африканы Европадан бөлөт:

Жер ортолук деңизи
Гибралтар кысыгы
Гвинея булуңу

3 Материктин түндүк батышында жайгашкан тоо:

Кап тоосу
Ажыдаар тоосу
Атлас тоосу

4 Африкадан дүйнө жүзү боюнча эң чоң өлчөмдө алынат:

көмүр
алмаз
темир рудасы

5 Африкадан аккан дүйнөдөгү эң узун дарыя:

Замбези
Конго
Нил

Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_Африка&oldid=24218»