География: Кыргыз Республикасы — различия между версиями
Msu02 (обсуждение | вклад) м (изменено) |
Msu02 (обсуждение | вклад) м (Кыргызстан kg7 текст) |
||
| Строка 3: | Строка 3: | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
<div class="large-12 large-centered columns"> | <div class="large-12 large-centered columns"> | ||
| − | '' | + | ''Асман тиреген тоолордун ажайып ѳлкѳсү - бул Кыргызстан. Өзгөчөчүлү - таза аба, абдан тунук көлдөр, булактын суулары, кардуу бийик тоолор - бул Кыргызстандын жаратылышы. Бул барак бизди ажайып кооз дүйнөгө алып кирет. Силер Кыргызстандын географиялык абалы, изилдөө тарыхы, Улуу Жибек Жолу, геэкологиялык абалы, ѳлкѳнүн туруктуу өнүгүүсү менен таанышасыңар. Кыргызстан боюнча саякатка чыгып, ѳзүңѳрдүн билимиңерди толуктай аласынар.'' |
{{center|[[file: Природа Кыргызстана.mp4|500px| Кыргыз Республикасынын жаратылышы]]}} | {{center|[[file: Природа Кыргызстана.mp4|500px| Кыргыз Республикасынын жаратылышы]]}} | ||
| − | <div style="color:blue; text-align:center"> Кыргыз Республикасынын жаратылышы</div> | + | <div style="color:blue; text-align:center">Кыргыз Республикасынын жаратылышы</div> |
== Географиялык абалы жана изилдөө тарыхы == | == Географиялык абалы жана изилдөө тарыхы == | ||
| − | Кыргыз Республикасынын территориясы эки тоо | + | Кыргыз Республикасынын территориясы эки тоо системаларынын чегинде жайгашкан. Анын түндүк-чыгыш бөлүгү аянты боюнча чоң, Тянь-Шандын чегинде жатат, түштүк - батышы Памир-Алайдын чегинде. Кыргыз Республикасынын мамлекеттик чек арасы бийик тоолордун кыры боюнча ѳтѳт. Түндүк, түндүк - батыш жана түштүк -батышта кѳп калктуу Чүй, Талас, Фергана өрөөндөрү аркылуу гана тоолордун этектери жана тоо астындагы ѳрѳѳндөр ѳтөт. Ѳлкѳнүн түндүк чек арасы Баку, Рим, Нью-Йорк кеңдигинде, ал эми түштүгү - Лиссабон жана Вашингтон кеңдигинде жатат. |
{{center|[[file: Кыргыз Республикасынын географиялык абалы.jpg|500px| Кыргыз Республикасынын географиялык абалы]]}} | {{center|[[file: Кыргыз Республикасынын географиялык абалы.jpg|500px| Кыргыз Республикасынын географиялык абалы]]}} | ||
| Строка 17: | Строка 17: | ||
| − | Изилдөөчүлөрдүн | + | Изилдөөчүлөрдүн баа берүүсү боюнча республиканын 97,8% аймагы, 8-9 упайлык жер титирөөчү райондорунда жайгашкан. Кыргыз Республикасынын жаратылышы, калкы жана чарбасы жөнүндө байыркы жана орто кылымдардагы авторлор, саякатчылар, изилдөөчүлөр жазып келишкен. Кызыктуу маалыматтар жана географиялык баяндамалар, ХI-ХVI кылымдарда Орто Азиялык окумуштуулардын, мамлекет башчыларынын Юсуф Хасс Хаджиб Баласагун, Махмуд Кашгари, Мухаммед Хайдар, Захириддин Бабур ж.б жазууларында сакталып калган. Махмуд Кашгари (1076) түзгөн дүйнөнүн картасында, Теңир-Тоо жер шарынын борборунда жайгашкан жанан анын кырлары тоо системалары үчүн мүнѳздүү кеңдик багытында кездешет. Бабур 1530 - жылы Фергана аймагына, Хайдар 1547 - жылы Ысык-Көлгѳ ар тараптуу географиялык баяндама беришкен. |
| − | |||
| − | |||
{{center|[[file: Исследование картинка 2.jpg|500px| Махмуд Кашгаринин картасы]]}} | {{center|[[file: Исследование картинка 2.jpg|500px| Махмуд Кашгаринин картасы]]}} | ||
| Строка 25: | Строка 23: | ||
| − | + | Орус илиминин өкүлдөрү П.П. Семенов-Тянь-Шаньский, Н.М. Пржевальский, Н.А. Северцов, А.П. Федченко, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов, В.В. Бартольд жана башкалар Кыргызстандын география илиминин изилдөөсүнө орчундуу салым кошушту. Биринчи орус окумуштуусу П.П. Семенов Ысык-Көлгө чейин келип жана илимий изилдөө жүргүзгөн. | |
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
== Улуу Жибек жолу == | == Улуу Жибек жолу == | ||
| − | Кыргыздардын | + | Кыргыздардын тарыхый тагдырында жана алардын мамлекеттик биригүүсүндө Улуу Жибек Жолу чоң роль ойногон. |
{{center|[[file: velikia_shelkovii_put_kg.mp4|500px| Улуу Жибек жолу]]}} | {{center|[[file: velikia_shelkovii_put_kg.mp4|500px| Улуу Жибек жолу]]}} | ||
| Строка 36: | Строка 34: | ||
| − | + | Байыркы кыргыздардын элдери жана территориясы Улуу Жибек Жолунун дүйнөлүк тарыхынын улуу маданияттык жана экономикалык феноменин калыптандыруунун борборунда жана башатында болушкан. | |
{{center|[[file: Великий Шелковый путь2 kg.mp4|500px| Улуу Жибек Жолунун дүйнөлүк тарыхы]]}} | {{center|[[file: Великий Шелковый путь2 kg.mp4|500px| Улуу Жибек Жолунун дүйнөлүк тарыхы]]}} | ||
| Строка 42: | Строка 40: | ||
| − | Соода жолундагы ыңгайлуу географиялык абалды | + | Соода жолундагы ыңгайлуу географиялык абалды ээлѳѳ менен, Батыш менен Чыгыштын маданий жетишкендиктерин өзүнө сиңирүү менен, Кыргызстан Батыш жана Чыгышты бириктирген көпүрө болгон. |
| − | {{center|[[file: Великий шелковый путь картинка 1.jpg|500px| Чыгыш менен батыштын маданий жетишкендиктери]]}} | + | {{center|[[file: Великий шелковый путь картинка 1.jpg|500px|Чыгыш менен батыштын маданий жетишкендиктери]]}} |
<div style="color:blue; text-align:center">Чыгыш менен батыштын маданий жетишкендиктери</div> | <div style="color:blue; text-align:center">Чыгыш менен батыштын маданий жетишкендиктери</div> | ||
| − | Кыргыз Республикасынын территориясы аркылуу байыркы үч | + | Кыргыз Республикасынын территориясы аркылуу байыркы кербен жолунун үч бутагы ѳткѳн: Памир-Алай, Тянь-Шань жана Памир бийик тоолуу ашуулар аркылуу өткөн түштүк жана түндүк бутактары. Бул жолдор 15 кылымга жакын Чыгыш жана Батышты байланыштырып келген. Улуу Жибек Жолунун багыты миң жыл аралыгында дайыма ѳзгѳрүлгѳн, бирок Кыргызстан аркылуу өткөн кербен жолунун маршруттары дайыма туруктуу болгон, б.а. Кыргызстан байыркы кербен жолунун өзгөчө “тоо дарбазаларынын сактоочусу” болуп эсептелген. |
| − | + | Жаратылыштык ажайып кооз жерлеринен башка Кыргыз Республикасы Улуу Жибек жолдорунда жайгашкан тарыхый-маданий эстеликтерге бай. Ушул жерлерде соодагер көпөстөр ѳтүшкѳн жана токтошкон, алардын тыныгуу орундары Таш-Рабат сарайы, Сулайман тоонун этеги,”Бурана” мунарасы,”Өзгөн” архитектуралык комплекси болгон. | |
| − | {{center|[[file: Великий шелковый путь картинка 2.jpg|500px| Улуу Жибек Жолундагы | + | {{center|[[file: Великий шелковый путь картинка 2.jpg|500px|Улуу Жибек Жолундагы кербендер]]}} |
| − | <div style="color:blue; text-align:center">Улуу Жибек Жолундагы | + | <div style="color:blue; text-align:center">Улуу Жибек Жолундагы кербендер</div> |
| − | Улуу Жибек Жолу сооданын | + | Улуу Жибек Жолу сооданын өнүгүүсүнѳ гана түрткү бербестен, жүздөгөн жылдар боюу кыргыз элин башка ѳлкѳлѳрдүн элдери менен руханий баалуулукту активдүү алмаштырууга түрткү болгон. |
{{center|[[file: Великий шелковый путь кг.jpg|500px| Улуу Жибек жолу]]}} | {{center|[[file: Великий шелковый путь кг.jpg|500px| Улуу Жибек жолу]]}} | ||
| Строка 64: | Строка 62: | ||
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
| − | == | + | == Геоэкологиялык көйгөйлөр. Кыргыз Республикасынын туруктуу өнүгүүсү == |
| − | + | Айлана-чөйрөнүн коопсуздугун бир нече категорияны камтыган адам баласынын коопсуздугу менен байланышта кароо керек: экономиканын коопсуздугу, тамак-аш коопсуздугу, ден соолук коопсуздугу, айлана-чөйрө коопсуздугу, инсандын коопсуздугу, коомдук жана саясий коопсуздук. Кыргыз Республикасы үчүн айлана-чөйрө жана адамдык коопсуздуктун өзгөрүүсүн изилдөө тармагында төмөнкү артыкчылыктарды бѳлүп кѳрсѳтсѳ болот: суу коопсуздугу, тамак-аш коопсуздугу, энергия коопсуздугу, атмосферанын өзгөрүшү жана анын коопсуздугу, жаратылыштык ресурстарды пайдалануу менен байланышкан өзгөрүүлѳр ж.б. | |
{{center|[[file: Устойчивое развитие картинка 1.jpg|500px| Кыргыз Республикасындагы калдыктар]]}} | {{center|[[file: Устойчивое развитие картинка 1.jpg|500px| Кыргыз Республикасындагы калдыктар]]}} | ||
| Строка 72: | Строка 70: | ||
| − | + | Дүйнөлүк практикадагы туруктуу өнүгүү - бул өнүгүүнүн экономикалык, социалдык жана экологиялык компоненттеринин жыйындысы. Ар бир компонент боюнча мамлекеттик сапаттуу башкарууда Кыргызстан туруктуу өнүгүү моделине өтүү курсун алды жана биринчи беш жылдык өткөөл баскыч болот. | |
{{center|[[file: Кыргыз Республикасынын экосистемасы.jpg|500px| Кыргыз Республикасынын экосистемасы]]}} | {{center|[[file: Кыргыз Республикасынын экосистемасы.jpg|500px| Кыргыз Республикасынын экосистемасы]]}} | ||
| Строка 78: | Строка 76: | ||
| − | + | Кыргызстандын туруктуу өнүгүүсүнүн Улуттук стратегиялык программасы төмөнкү ѳзѳктүү принциптерди эске алат: экономикалык ѳсүүнүн бийик темпин болжолдоодо сөзсүз социалдык пайданы жана экологиялык натыйжаны; туруктуулук экономикалык өсүүнүн социалдык жана экологиялык өлчөөсүз мүмкүн эмес; басымды сандык өсүүгө эмес, сапаттуу өзгөрүүгө жасоо. | |
| − | + | Кыргызстан “жашыл” өнүгүүгө ѳтүү үчүн ѳлкѳдѳ экономиканын ѳзгѳрүүсүнүн (модернизация) наркына баа берүү күтүлѳт. Бул арзан болбогонун бүгүн түшүнөбүз. Бирок экономиканын “жашыл” өнүгүүсү туруктуу өнүгүү үчүн келечектүү вектор катары таанылат. | |
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
| − | == Сөздүк == | + | == Сөздүк: == |
| − | :{{bib|'''Геосаясий абалы''' – Кыргыз Республикасы көз | + | :{{bib|'''Геосаясий абалы''' – Кыргыз Республикасы көз карандысыздыгын аныктады жана мамлекет катары жалпы динамикалык цивилизацияда өз алдынча, ѳзүнүн орду жана саясаты менен дүйнөлүк коомчулукта интеграциялык жолдо турат. Бирок геосаясий мозаикага кошулуу үчүн бул жетишсиздик кылат. Кыргызстан мамлекет катары геосаясаттын субьектиси макамына ээ боло алат, бирок дүйнѳнүн глобалдык сүрѳтүндѳ кѳрсѳтүлүшү үчүн бардык мүнѳздѳмѳлѳргѳ ээ эмес.}} |
| − | :{{bib|'''Туруктуу өнүгүү''' (англ. ''sustainable development'') — бул | + | :{{bib|'''Туруктуу өнүгүү''' (англ. ''sustainable development'') — бул экономикалык жана социалдык өзгөрүүлөр процесси, анда жаратылыштык ресурстарды эксплуатациялоо, инвестициянын багыты, илимий - техникалык өнүгүүсүнүн багыты, инсандын өнүгүүсү жана институционалдык ѳзгѳрүүлѳр бири-бири менен макулдашылган жана адамдык муктаждыктарды жана умтулууларды канааттандыруу үчүн азыркы жана келечектеги дараметти бекемдейт.}} |
| − | :{{bib|'''Улуу Жибек Жолу''' – | + | :{{bib|'''Улуу Жибек Жолу''' – байыркы жана Орто кылымдарда Чыгыш Азияны Жер Ортолук деңизи менен байланыштырган кербен жолу. Эң алгач Кытайдан жибек ташуу үчүн пайдаланылган, анын аталышы ушуга байланыштуу. Жол биздин заманга чейин II к. түзүлгѳн, Сиандан, Ланчьжоу аркылуу Дуньхуанга, андан экиге бѳлүнгѳн: түндүк жол Турфан аркылуу келип Памирди кесип Ферганага жана казактардын талаасына кеткен, түштүгү-Лоб-Нор көлүнүн жанынан Такла-Макан чөлүнүн түштүк чети боюнча Яркенд жана Памир (түштүк бөлүгү) аркылуу Бактрияга келген, ал эми андан – Парфияга, Индияга жана Жакынкы Чыгышка Жер Ортолук деңизге чейин жеткен. Термин немец географы Рихтгофен тарабынан 1877 - жылы киргизилген.}} |
| − | :{{bib|''' | + | :{{bib|'''Экосистемалардын ар түрдүүлүгү''' – Кыргыз Республикасынын территориясынын 93% бузулган эмес же аз бузулган жаратылыштык экосистема катары аныкталат. Кыргызстандын окумуштуулары экосистемалардын 22 классын бѳлүп карашкан.}} |
| − | == Пайдалуу | + | == Пайдалуу шилтемелер: == |
| − | {{bib|[https://kgembassy.by/ | + | {{bib|[https://kgembassy.by/ Кыргыз Республикасы жѳнүндѳ жалпы маалыматтар]}} |
| − | {{bib|[http://www.scout-kg.narod.ru/library/l_geografia.kg.html | + | {{bib|[http://www.scout-kg.narod.ru/library/l_geografia.kg.html Кыргызстандын физикалык географиясы]}} |
| − | {{bib|[https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/great_silk_road_kyrgyzstan.shtml | + | {{bib|[https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/great_silk_road_kyrgyzstan.shtml Кыргызстан тарыхы. Кыргызстандын Жибек Жолу]}} |
| − | {{bib|[http://www.pr.kg/gazeta/number509/1554/ | + | {{bib|[http://www.pr.kg/gazeta/number509/1554/ Кыргызстандын экология кѳйгѳйлѳрү артыкчылык болушу керек]}} |
| − | {{bib|[http://www.paruskg.info/2012/12/26/73344 | + | {{bib|[http://www.paruskg.info/2012/12/26/73344 Кыргыз Республикасынын туруктуу ѳнүгүүсүнүн стратегиясы жѳнүндѳ]}} |
| − | {{bib|[http://water.kg/index.php/ru/o-departamente/vodnye-resursy-i-vodokhozyajstvennaya-infrastruktura-kyrgyzstana | + | {{bib|[http://water.kg/index.php/ru/o-departamente/vodnye-resursy-i-vodokhozyajstvennaya-infrastruktura-kyrgyzstana Кыргызстан - Азиянын жүрѳгү]}} |
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | <br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all /> | ||
| − | == | + | == Адабияттар: == |
* {{bib|Кыргызская Республика https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F}} | * {{bib|Кыргызская Республика https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F}} | ||
* {{bib|Природа Кыргызстана http://www.allkyrgyzstan.com/kyrgyzstan/nature.htm}} | * {{bib|Природа Кыргызстана http://www.allkyrgyzstan.com/kyrgyzstan/nature.htm}} | ||
| Строка 114: | Строка 112: | ||
<div class="shadow radius sbstyle"> | <div class="shadow radius sbstyle"> | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
| − | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;"> | + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кыргызстандагы дүйнѳдѳгү эң ири жаңгак мөмө токою</div> |
</div> | </div> | ||
| − | <span class="firstcharacter">Б</span>ул токойлор Арсланбаб өрөөнүндө жайгашкан. Анын аянты 600 миң | + | <span class="firstcharacter">Б</span>ул токойлор Арсланбаб өрөөнүндө жайгашкан. Анын аянты 600 миң гектардан кѳп, ал эми Арсланбабдын ѳзү деңиз деңгээлинен 1 700 метр бийиктикте жайгашкан. Жергиликтүү элдер айткан уламыштарга ылайык, грек жаңгагы гректердики эмес, кыргыз жаңгагы болуп эсептелет. |
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл: Грецкие орехи.jpg|220px|]]</div> | <div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл: Грецкие орехи.jpg|220px|]]</div> | ||
| Строка 128: | Строка 126: | ||
<div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | <div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
| − | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Ысык-Көл | + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Ысык-Көл адамдын көзүнө окшош</div> |
</div> | </div> | ||
| − | <span class="firstcharacter">К</span> | + | <span class="firstcharacter">К</span>осмонавттар үчүн жердин бетинен космостон кѳрүнгѳн эң күтүүсүз объект катары Улуу Кытай дубалы эмес, Хеопстун пирамидасы эмес, бийик тоолуу кыргыз кѳлү Ысык-Көл болгонун айтышат. Космонавт Алексей Леонов, биринчи жолу ачык космоско чыгып, ал жактан Ысык-Көл адамдын көзүнө окшош болуп көрүнгөнү тууралуу кызыктуу фактыны айткан. |
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл: Иссык-Куль.jpg|220px|]]</div> | <div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл: Иссык-Куль.jpg|220px|]]</div> | ||
| Строка 144: | Строка 142: | ||
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жол сапарынын алдында</div> | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жол сапарынын алдында</div> | ||
</div> | </div> | ||
| − | + | Саякаттоонун алдында кайсы учурда экскурсия алуу керек жана кайсы учурда ѳз алдынча саякатоо керектигин чечүү үчүн шаардын кооз жерлери жөнүндө окугула. Өз алдынча баруу үчүн жерлердин тизмесин изилдегиле. | |
| − | |||
</div> | </div> | ||
| Строка 154: | Строка 151: | ||
</div> | </div> | ||
<quiz display = simple shuffleanswers=true > | <quiz display = simple shuffleanswers=true > | ||
| − | {Борбордук Азиянын территориясынын өзгөчөлүгүн атагыла: | + | {Борбордук Азиянын территориясынын негизги өзгөчөлүгүн атагыла: |
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - Борбордук Азиянын территориясынын көп бөлүгүн чөлдөр ээлейт | + | - Борбордук Азиянын территориясынын көп бөлүгүн чөлдөр ээлейт |
- Борбордук Азиянын дарыяларынын көбүнүн суусу көп | - Борбордук Азиянын дарыяларынын көбүнүн суусу көп | ||
| − | + Океандардан алыстыгы | + | + Океандардан жана нымдуулуктун булагынан алыстыгы |
| − | - Борбордук Азиянын көп | + | - Борбордук Азиянын территориясынын көп бөлүгүн түздүктөр түзөт |
| − | {Мөңгүлөрдүн азайышынын негизги себеби- бул: | + | {Мөңгүлөрдүн азайышынын негизги себеби - бул: |
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - Жайыттардын аянтынын көбөйүшү | + | - Жайыттардын аянтынын кѳлѳмүнүн көбөйүшү |
| − | + Климаттын өзгөрүшү жана мөңгүнүн бетинин | + | + Климаттын өзгөрүшү жана мөңгүнүн бетинин кирдешинин кѳбѳйүшү |
| − | - | + | - Сугат иштери үчүн дарыялардын сууларын абдан көп пайдалануу |
| − | - Мамлекет тарабынан | + | - Мамлекет жана ѳкмѳт тарабынан натыйжалуу чечимдердин жок болушу |
{Борбордук Азиянын территориясы аркылуу тоо системасы өтөт: | {Борбордук Азиянын территориясы аркылуу тоо системасы өтөт: | ||
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - Каракорум жана Гиндукуш | + | - Каракорум жана Гиндукуш |
| − | + Тянь-Шань жана Памир | + | + Тянь-Шань жана Памир |
| − | - Гималай | + | - Гималай |
| − | |||
| − | { | + | {Азиянын борбордук бѳлүгүнүн башкы өзгөчөлүгү – океандан, нымдын булагынан алыстыгы. Тянь-Шандан Атлантика океаны канча аралыкта алыс турат? |
|type="()"} | |type="()"} | ||
+ 3 миң. кмге жакын | + 3 миң. кмге жакын | ||
| Строка 182: | Строка 178: | ||
- 9 миң. кмге жакын | - 9 миң. кмге жакын | ||
| − | {Тянь-Шань жана Гиндукуш тоолорунан эки чоң дарыя башталат. | + | {Тянь-Шань жана Гиндукуш тоолорунан эки чоң дарыя башталат. Ушул дарыяларды атагыла. |
|type="()"} | |type="()"} | ||
- Инд жана Тарим | - Инд жана Тарим | ||
| Строка 189: | Строка 185: | ||
+ Амударья жана Сырдарья | + Амударья жана Сырдарья | ||
| − | {Мөңгүлөрдүн аянтынын азайышынан | + | {Мөңгүлөрдүн аянтынын азайышынан коркунучтар пайда болот, алар төмөнкү натыйжаларга алып келет: |
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - Кыш мезгилинде жаан- | + | - Кыш мезгилинде жаан-чачындардын саны азаят, суу-саздуу жерлер кургайт |
| − | + Дарыялардын гидрологиялык режими | + | + Дарыялардын гидрологиялык режими, айыл - чарбанын ирригациялык тармагы бузулат жана табигый кырсыктар көбөйѳт |
| − | - | + | - Дарыялардын суусу азаят жана жугуштуу оорулар көбөйѳт |
| − | { | + | {Мөңгүлѳрдүн пайда болушу үчүн шарттар: |
|type="()"} | |type="()"} | ||
| − | - | + | - Түздүктөрдүн территориясында температуранын кѳбѳйүү мааниси менен айкалышууда жаан-чачындын санынын көбөйүшү |
| − | - Төмөнкү | + | - Төмөнкү температура менен айкалышууда тоолуу жерлерде жаан-чачындардын аз саны |
| − | + | + | + Катуу атмосфералык жаан-чачындардын кѳп саны менен абанын төмөнкү температураларынын айкалышы |
| − | - | + | - Тоолуу жердеги бийик температура менен түздүк жерлерде жаан-чачындардын аз саны менен айкалышы |
</quiz> | </quiz> | ||
</div> | </div> | ||
Версия 12:28, 16 августа 2018
Асман тиреген тоолордун ажайып ѳлкѳсү - бул Кыргызстан. Өзгөчөчүлү - таза аба, абдан тунук көлдөр, булактын суулары, кардуу бийик тоолор - бул Кыргызстандын жаратылышы. Бул барак бизди ажайып кооз дүйнөгө алып кирет. Силер Кыргызстандын географиялык абалы, изилдөө тарыхы, Улуу Жибек Жолу, геэкологиялык абалы, ѳлкѳнүн туруктуу өнүгүүсү менен таанышасыңар. Кыргызстан боюнча саякатка чыгып, ѳзүңѳрдүн билимиңерди толуктай аласынар.
Кыргыз Республикасынын жаратылышы
Содержание
Географиялык абалы жана изилдөө тарыхы
Кыргыз Республикасынын территориясы эки тоо системаларынын чегинде жайгашкан. Анын түндүк-чыгыш бөлүгү аянты боюнча чоң, Тянь-Шандын чегинде жатат, түштүк - батышы Памир-Алайдын чегинде. Кыргыз Республикасынын мамлекеттик чек арасы бийик тоолордун кыры боюнча ѳтѳт. Түндүк, түндүк - батыш жана түштүк -батышта кѳп калктуу Чүй, Талас, Фергана өрөөндөрү аркылуу гана тоолордун этектери жана тоо астындагы ѳрѳѳндөр ѳтөт. Ѳлкѳнүн түндүк чек арасы Баку, Рим, Нью-Йорк кеңдигинде, ал эми түштүгү - Лиссабон жана Вашингтон кеңдигинде жатат.
Кыргыз Республикасынын географиялык абалы
Изилдөөчүлөрдүн баа берүүсү боюнча республиканын 97,8% аймагы, 8-9 упайлык жер титирөөчү райондорунда жайгашкан. Кыргыз Республикасынын жаратылышы, калкы жана чарбасы жөнүндө байыркы жана орто кылымдардагы авторлор, саякатчылар, изилдөөчүлөр жазып келишкен. Кызыктуу маалыматтар жана географиялык баяндамалар, ХI-ХVI кылымдарда Орто Азиялык окумуштуулардын, мамлекет башчыларынын Юсуф Хасс Хаджиб Баласагун, Махмуд Кашгари, Мухаммед Хайдар, Захириддин Бабур ж.б жазууларында сакталып калган. Махмуд Кашгари (1076) түзгөн дүйнөнүн картасында, Теңир-Тоо жер шарынын борборунда жайгашкан жанан анын кырлары тоо системалары үчүн мүнѳздүү кеңдик багытында кездешет. Бабур 1530 - жылы Фергана аймагына, Хайдар 1547 - жылы Ысык-Көлгѳ ар тараптуу географиялык баяндама беришкен.
Махмуд Кашгаринин картасы
Орус илиминин өкүлдөрү П.П. Семенов-Тянь-Шаньский, Н.М. Пржевальский, Н.А. Северцов, А.П. Федченко, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов, В.В. Бартольд жана башкалар Кыргызстандын география илиминин изилдөөсүнө орчундуу салым кошушту. Биринчи орус окумуштуусу П.П. Семенов Ысык-Көлгө чейин келип жана илимий изилдөө жүргүзгөн.
Улуу Жибек жолу
Кыргыздардын тарыхый тагдырында жана алардын мамлекеттик биригүүсүндө Улуу Жибек Жолу чоң роль ойногон.
Улуу Жибек жолу
Байыркы кыргыздардын элдери жана территориясы Улуу Жибек Жолунун дүйнөлүк тарыхынын улуу маданияттык жана экономикалык феноменин калыптандыруунун борборунда жана башатында болушкан.
Улуу Жибек Жолунун дүйнөлүк тарыхы
Соода жолундагы ыңгайлуу географиялык абалды ээлѳѳ менен, Батыш менен Чыгыштын маданий жетишкендиктерин өзүнө сиңирүү менен, Кыргызстан Батыш жана Чыгышты бириктирген көпүрө болгон.
Чыгыш менен батыштын маданий жетишкендиктери
Кыргыз Республикасынын территориясы аркылуу байыркы кербен жолунун үч бутагы ѳткѳн: Памир-Алай, Тянь-Шань жана Памир бийик тоолуу ашуулар аркылуу өткөн түштүк жана түндүк бутактары. Бул жолдор 15 кылымга жакын Чыгыш жана Батышты байланыштырып келген. Улуу Жибек Жолунун багыты миң жыл аралыгында дайыма ѳзгѳрүлгѳн, бирок Кыргызстан аркылуу өткөн кербен жолунун маршруттары дайыма туруктуу болгон, б.а. Кыргызстан байыркы кербен жолунун өзгөчө “тоо дарбазаларынын сактоочусу” болуп эсептелген.
Жаратылыштык ажайып кооз жерлеринен башка Кыргыз Республикасы Улуу Жибек жолдорунда жайгашкан тарыхый-маданий эстеликтерге бай. Ушул жерлерде соодагер көпөстөр ѳтүшкѳн жана токтошкон, алардын тыныгуу орундары Таш-Рабат сарайы, Сулайман тоонун этеги,”Бурана” мунарасы,”Өзгөн” архитектуралык комплекси болгон.
Улуу Жибек Жолундагы кербендер
Улуу Жибек Жолу сооданын өнүгүүсүнѳ гана түрткү бербестен, жүздөгөн жылдар боюу кыргыз элин башка ѳлкѳлѳрдүн элдери менен руханий баалуулукту активдүү алмаштырууга түрткү болгон.
Геоэкологиялык көйгөйлөр. Кыргыз Республикасынын туруктуу өнүгүүсү
Айлана-чөйрөнүн коопсуздугун бир нече категорияны камтыган адам баласынын коопсуздугу менен байланышта кароо керек: экономиканын коопсуздугу, тамак-аш коопсуздугу, ден соолук коопсуздугу, айлана-чөйрө коопсуздугу, инсандын коопсуздугу, коомдук жана саясий коопсуздук. Кыргыз Республикасы үчүн айлана-чөйрө жана адамдык коопсуздуктун өзгөрүүсүн изилдөө тармагында төмөнкү артыкчылыктарды бѳлүп кѳрсѳтсѳ болот: суу коопсуздугу, тамак-аш коопсуздугу, энергия коопсуздугу, атмосферанын өзгөрүшү жана анын коопсуздугу, жаратылыштык ресурстарды пайдалануу менен байланышкан өзгөрүүлѳр ж.б.
Кыргыз Республикасындагы калдыктар
Дүйнөлүк практикадагы туруктуу өнүгүү - бул өнүгүүнүн экономикалык, социалдык жана экологиялык компоненттеринин жыйындысы. Ар бир компонент боюнча мамлекеттик сапаттуу башкарууда Кыргызстан туруктуу өнүгүү моделине өтүү курсун алды жана биринчи беш жылдык өткөөл баскыч болот.
Кыргыз Республикасынын экосистемасы
Кыргызстандын туруктуу өнүгүүсүнүн Улуттук стратегиялык программасы төмөнкү ѳзѳктүү принциптерди эске алат: экономикалык ѳсүүнүн бийик темпин болжолдоодо сөзсүз социалдык пайданы жана экологиялык натыйжаны; туруктуулук экономикалык өсүүнүн социалдык жана экологиялык өлчөөсүз мүмкүн эмес; басымды сандык өсүүгө эмес, сапаттуу өзгөрүүгө жасоо.
Кыргызстан “жашыл” өнүгүүгө ѳтүү үчүн ѳлкѳдѳ экономиканын ѳзгѳрүүсүнүн (модернизация) наркына баа берүү күтүлѳт. Бул арзан болбогонун бүгүн түшүнөбүз. Бирок экономиканын “жашыл” өнүгүүсү туруктуу өнүгүү үчүн келечектүү вектор катары таанылат.
Сөздүк:
- Геосаясий абалы – Кыргыз Республикасы көз карандысыздыгын аныктады жана мамлекет катары жалпы динамикалык цивилизацияда өз алдынча, ѳзүнүн орду жана саясаты менен дүйнөлүк коомчулукта интеграциялык жолдо турат. Бирок геосаясий мозаикага кошулуу үчүн бул жетишсиздик кылат. Кыргызстан мамлекет катары геосаясаттын субьектиси макамына ээ боло алат, бирок дүйнѳнүн глобалдык сүрѳтүндѳ кѳрсѳтүлүшү үчүн бардык мүнѳздѳмѳлѳргѳ ээ эмес.
- Туруктуу өнүгүү (англ. sustainable development) — бул экономикалык жана социалдык өзгөрүүлөр процесси, анда жаратылыштык ресурстарды эксплуатациялоо, инвестициянын багыты, илимий - техникалык өнүгүүсүнүн багыты, инсандын өнүгүүсү жана институционалдык ѳзгѳрүүлѳр бири-бири менен макулдашылган жана адамдык муктаждыктарды жана умтулууларды канааттандыруу үчүн азыркы жана келечектеги дараметти бекемдейт.
- Улуу Жибек Жолу – байыркы жана Орто кылымдарда Чыгыш Азияны Жер Ортолук деңизи менен байланыштырган кербен жолу. Эң алгач Кытайдан жибек ташуу үчүн пайдаланылган, анын аталышы ушуга байланыштуу. Жол биздин заманга чейин II к. түзүлгѳн, Сиандан, Ланчьжоу аркылуу Дуньхуанга, андан экиге бѳлүнгѳн: түндүк жол Турфан аркылуу келип Памирди кесип Ферганага жана казактардын талаасына кеткен, түштүгү-Лоб-Нор көлүнүн жанынан Такла-Макан чөлүнүн түштүк чети боюнча Яркенд жана Памир (түштүк бөлүгү) аркылуу Бактрияга келген, ал эми андан – Парфияга, Индияга жана Жакынкы Чыгышка Жер Ортолук деңизге чейин жеткен. Термин немец географы Рихтгофен тарабынан 1877 - жылы киргизилген.
- Экосистемалардын ар түрдүүлүгү – Кыргыз Республикасынын территориясынын 93% бузулган эмес же аз бузулган жаратылыштык экосистема катары аныкталат. Кыргызстандын окумуштуулары экосистемалардын 22 классын бѳлүп карашкан.
Пайдалуу шилтемелер:
Адабияттар:
- Кыргызская Республика https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F
- Природа Кыргызстана http://www.allkyrgyzstan.com/kyrgyzstan/nature.htm
- Великий Шелковый Путь https://orexca.com/rus/silkroad.shtml
- История Кыргызстана. Шелковый путь Кыргызстана https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/great_silk_road_kyrgyzstan.shtml
- История исследование Кыргызстана http://silkadv.com/ru/node/2503
- О СТРАТЕГИИ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ КЫРГЫЗСТАНА http://www.paruskg.info/2012/12/26/73344
- Экологическая устойчивость и изменение климата https://auca.kg/ru/environment/
Кыргызстандагы дүйнѳдѳгү эң ири жаңгак мөмө токою
Бул токойлор Арсланбаб өрөөнүндө жайгашкан. Анын аянты 600 миң гектардан кѳп, ал эми Арсланбабдын ѳзү деңиз деңгээлинен 1 700 метр бийиктикте жайгашкан. Жергиликтүү элдер айткан уламыштарга ылайык, грек жаңгагы гректердики эмес, кыргыз жаңгагы болуп эсептелет.
Грек жаңгагы
Ысык-Көл адамдын көзүнө окшош
Космонавттар үчүн жердин бетинен космостон кѳрүнгѳн эң күтүүсүз объект катары Улуу Кытай дубалы эмес, Хеопстун пирамидасы эмес, бийик тоолуу кыргыз кѳлү Ысык-Көл болгонун айтышат. Космонавт Алексей Леонов, биринчи жолу ачык космоско чыгып, ал жактан Ысык-Көл адамдын көзүнө окшош болуп көрүнгөнү тууралуу кызыктуу фактыны айткан.
Ысык-Көл
Жол сапарынын алдында
Саякаттоонун алдында кайсы учурда экскурсия алуу керек жана кайсы учурда ѳз алдынча саякатоо керектигин чечүү үчүн шаардын кооз жерлери жөнүндө окугула. Өз алдынча баруу үчүн жерлердин тизмесин изилдегиле.
Тоо жана мөңгү