БИЛИМ БУЛАГЫ

Орто кылымдын башталышы деп көп учурда 476-жылы Батыш Рим Империясынын кулашын эсептеп жүрүшөт, бул окуяга Элдердин улуу журт которуусу себепчи болгон. Бирок айрым тарыхчылар Рим Империясында христианчылыкка куугунтуктун токтотулушун билдирген 313-жылдагы Милан эдикти Орто кылымдын башталышы деп эсептөөнү сунуштаган.

Орто кылымдын аякташы туурасында тарыхчыларда бирдей пикир жок. Константинополдун кулашы (1453), Американын ачылышы(1492), Реформациянын башталышы (1517), Англия революциясынын башталышы (1640) же Улуу Француз революциясынын башталышы (1789) орто кылымдын акыры деп эсептелип жүрөт.

«Орто кылым» деген аныктаманын өзү италиялык гуманисттерге таандык. Алар өздөрүнүн мезгили XV кылымды Батыш Рим империясынын кулашынан бөлүп турган тарых аралыгын орто кылым деп аташкан.

• 
  
  
  Кампанелла
• 
  
  
  Петрарка

• 
  
  
  Томас Мор
• 
  
  
  Леонардо да Винчи

• 
  
  
  Рафаэль Санти
Орто кылымдардагы миң жыл – мезгилдин кызыктуу жана окуяларга бай кесиндиси. Өзүнүн бардык материалдык жана руханий жашоо турмушундагы өзгөчөлүктөр менен азыркы Европа цивилизациясы анын чегинде калыптанган. Көптөгөн техникалык жана интеллектуалдык ойлоп табуулар – механикалык сааттардын пайда болушу жана адамдын эркиндиги жөнүндөгү учурга ылайык көз караштар, жел тегирмендер жана парламентаризм, ок дары жана көптөгөн адабий жанрлар, китеп басып чыгаруу жана искусстводогу мейкиндик келечектери, көз айнектер жана бир катар башка көркөм сүрөт идеялары Орто кылымдардагы мезгил менен байланышкан. Бул тизмени чексиз уланта берүгө болор эле.

Ушул жүз жылдыктарда иш жүзүндө азыркы бардык Европа этностору жана улуттук тилдер калыпанган, Европадагы азыркы мамлекеттердин чек араларынын жалпы белгилери аныкталып калган. Андагы жана бүгүнкү күндөгү шаарлардын басымдуу көпчүлүгү ушул доордон башталат. Орто кылымдагы Улуу географиялык ачылыштардын натыйжасында Жер планетасы жөнүндөгү көз караштар түп тамырынан бери өзгөргөн.

Европа V-ХV к.к.

Орто кылымдардагы мезгилди көп учурда цивилизация деп аташат, анткени орто кылымдардын күнү батып кетиши менен жок болуп кеткен бир катар мүнөздөмөлөр ага мүнөздүү. Сословияларга – социалдык топторго бөлүү орто кылымдагы коомдун негизинде жатат, ал топтор өзүлөрүнүн жасаган ишинин мүнөзү менен айырмаланат.

Орто кылымдардагы коомду көп учурда феодалдык коом деп аташат. Бул жер үлүшүнө – феодго ээлик кылуу орто кылымдардагы мамилелердин негизи болгондугу менен байланышкан. Бара-бара король же кийинчерээк император феоддун негизги ээсине айланган. Өлкөнүн эң башкы феодалы армия түзүп, өзүнүн жерин кызмат кылгандарга таратып берген. Жер алган адамдар дагы армия топтоп, өз жерин тараткан. Ошентип сеньориалдык-вассалдык мамиле калыптанган, аны ошондой эле Феодалдык тепкич деп да аташат – бул светтик феодалдардын өзүнчө бир иерархиясы, башкача айтканда “чиндердин” өзүнчө бир баскычтуу шатысы.

Киев Орустарында феодалдык мамилелердин калыптанышы Батыш Европадагы процесстерден айырмаланган. Киев Орустарында феод – аскердик кызматы үчүн жер болгон эмес. Вассалитет да, вассалдар менен сеньорлор да, келишимдер да болгон эмес. Жер туугандардын/князьдардын ортосунда бөлүнгөн, жер (үлүш) кызматы үчүн эмес, тууган болгондугу үчүн, улуудан кичүүгө өткөн. Тепкич укугу колдонулган: князьдардын биринин өлүмү менен анын ордун ошол уруудагы улуусу ээлеп калган, калган “төмөн турган” князьдар да бошоп калган “тепкичтер” менен жылып отурган. Ал тургай бир князьдын тукумунда өзүнүн князьдык тукуму башкарып келген бытырандылыкка карабастан күрөш жүргөн: алар “жалпы орус” бийлигин, эң оболу – Киевди талашып бир князьдыктын алкагындагы үлүш үчүн күрөш жүргөн. Көп учурда бул мураскорлук талаш-тартыштар менен байланышкан. Феод болсо вассалда кала берген: алгач кызмат кылган, андан кийин – мурас боюнча өткөн. Новгород же Псков сыяктуу боярдык республикалар болгон – бирок бул ээлик эмес, башкаруу болгон. Боярлар эгерде күрөшкөн болсо башка бирөөнүн үлүшү үчүн, башкача айтканда өзүнүн князьдары менен бирге күрөшкөн. Анча белгилүү болбогон князьдарды шаардан кетүүгө мажбур кылышкан. Князьдан кетип жатып, боярин өзүнүн ээлигин сактап калуу менен кызмат үчүн берилген жерди жоготкон.

Орто кылымдагы рыцарлар жана сепилдер

Рыцарлардын вассалдары болбогону менен алар феодалдык тепкичтин төмөнкү баскычында турган, дал рыцарлар коомдо маанилүү роль ойногон, алар ошондой эле армияда да кыйла деңгээлде бааланган. Рыцарлар эң оболу эң сонун куралданган жоокерер болушкан, анткени алар өздөрүнүн сеньорунун биринчи эле талабы боюнча кызматка келүүгө тийиш болгон.

Рыцардын ар-намысы анын баалануучу эң башкы касиети болгон. Рыцарлар намысты аскердик даңк катары көтөргөн, ошондуктан алардын коомдогу абалы жогорулаган. Күнүмдүк турмушта орто кылымда жүрүш-туруштун өзгөчө тартиби калыптанган. Ал милдеттүү түрдө рыцардык жети касиеттин болушун караган, алар: атта жакшы жүрүү чеберчилиги, кылыч чабышуу, найза саюу, сууда сүзүү, ителги салуу, шахмат оюну, ошол кездеги этикет жана жүрөгүң сүйгөн жарыңдын урматына ыр чыгаруу. – рыцарлык
Тарыхтагы жана адабияттагы эң белгилүү рыцарлар

• 
  
  
  Арстан жүрөк Ричард – Англиянын королу
• 
  
  
  Тамплиерлер орденинин акыркы магистри – Жак де Моле

• 
  
  
  Годфрит Бульонский –Лотарингиянын герцогу, Биринчи крест жортуулунун жетекчиси
• 
  
  
  Дон Кихот – Сервантестин романынын каарманы

• 
  
  
  Король Артур –британ эпосунун каарманы
• 
  
  
  Киевдин улуу князы Святослав Игоревич

• 
  
  
  Улуу князь Александр Невский
• 
  
  
  В. Васнецов. Үч баатыр. Былиналардын баатырлары – Добрыня Никитич, Илья Муромец Алеша Попович

Рыцарлар активдүү катышкан крест жортуулдары орто кылымдагы эң маанилүү окуялардын бири болгон.

Эң “белгилүү” үчүнчү жүрүштү Европанын эң күчтүү башкаруучулары: Франциянын королу Филипп II Август , Англиянын королу Ричард Арстан Жүрөк жана Германиянын императору Фридрих Барбаросса баштаган.

Борбордошкон мамлекеттерди жана абсолютизмди түзүү

Орто кылымдагы бийлик коомдун мүнөзүнө өтө байланышкан. Бул сеньордун жана вассалдардын, тагыраак айтканда королдун жана жергиликтүү графтар менен маркиздердин чыр чатагына алып келген. Ошондуктан феодалдык бытырандылык мезгили узакка өкүм сүргөн.

Бир катар өлкөлөр аны ийгиликтүү басып өтүп, бирдиктүү державага (Франция, Испания, Англия, Россия) бириге алышкан. Алардын бир бөлүгү ар түрдүү жагдайлардан улам өзүнчө майда-держава бойдон кала беришкен. Алардын айкын мисалы – бул Италия жана Германия мамлекеттери, алар XIX кылымда гана бириге алышкан. Борбордошкон мамлекеттердин түзүлүшү кол өнөрчүлүктүн, сооданын жана маданияттын борборлору катары шаарларды өнүгүүгө түрткөн.

Ошондой эле соңку орто кылым үчүн толук бийлиги болбогону менен монархтын алдында кеңеш берүү милдетин аткарган сословиелик-өкүлчүлүктүү органдардын болушу мүнөздүү. Мындай органдын азыркы адам үчүн эң белгилүү мисалы – Англиядагы парламент. Көп кылымдардын ичинде ал өзүнүн келбетин (облигин) олуттуу өзгөрткөнү менен аталышын сактап калды.

Европанын сословиелик өкүлчүлүктүү органдары

Орто кылымдардын доору аяктагандан кийин алгач сословиелик органдар жок болот (бирок абсолюттук монархия) пайда болот. Андан кийин сословиянын өзү да жок болот.
ХV-ХVI к.к. Батыш Европанын өлкөлөрүндө абсолюттук монархия калыптанган – башкаруунун мындай формасында феодалдык мамлекеттин шартында монархка чекчиз жогорку бийлик таандык.
Француз абсолютизми жалпы эле абсолютизмдин акыркы модели болуп саналат, анда Франциянын королдору төмөнкүлөргө жетишкен:
● бардык провинциялардын үстүнөн толук контроль
● бүткүл мамлекет үчүн милдеттүү мыйзамдарды чыгарууга чексиз укук
● туруктуу армия түзүү
● эркин шаарлардын автономиясын жок кылуу
● Генералдык штаттарды чакырууну токтотуу
● чиркөөнүн королго толук көз карандылыгы
Бирок Европада орто кылымдардын доору батып бараткан. Россияда абсолюттук монархия Петр Iдин бакшаруусунда биротоло калыптаган.

• 
  
  
  “Мамлекет - бул Мен!” (Франциянын Королу Людовик XIV)
• 
  
  
  “Падыша мыйзамга моюн сунса, ага эч ким каяша кыла албайт.” (Россиянын Императору Пётр I)

Орто кылымдардын маданияты

Орто кылымдардын руханий жана материалдык дүйнөсү дагы өзгөчө. Ал римдин бийик маданиятынын кыйроосу менен башталган. Анын ордуна варварлардын төмөн, артта калган маданияты келген. Европа Каролинг кайра жаралуусу аркылуу Кайра жаралуу дооруна өтүп мындай “караңгы кылымдардан” абдан көп мезгилде араң чыккан. Орто кылым дүйнөгө роман жана гот архитектурасынын шедеврлерин тартуу кылды.

Андан тышкары, орто кылымдын маданиятында христианчылык өзгөчө орунду ээлейт, демек, анын негизги институту – чиркөө.

• 
  
  
  Париж кудай эненин собору
• 
  
  
  Ахен собору

• 
  
  
  Вестминстердик аббатство
• 
  
  
  Ыйык Вита собору

Живопистен баштап философияга чейин баардыгы диний тематикага сугарылган. Кудай бардык жерде катышкан, адам күнөкөр макулук болгондуктан, анын орду жок болгон. Орто кылымдардагы философтордун пикири боюнча, жашоонуну негизги маңызы – бейишке жол болгон. Чиркөө билим берүүнү толук өз колунда кармаган. Бул Европанын “караңгы кылымдардан” чыгуусун татаалдаткан. Бул, медицинанын өнүгүүсүнө катуу тоскоол болгон, анткени өлгөн адамдын денесине тажрыйба өткөрүүгө тыюу салынган. Чиркөөнүн көз караштарына каршы келген ойлорду айткандардын баарын, еретик деп жарыялап, керек болсо өрттөп да салган. Айкын мисал, Джордано Бруно: “Күн – биздин системанын борборунда жана мындай системалар толуп жатат” дегени үчүн ушундай жазаланган.

• 
  
  
  Николай Коперник
• 
  
  
  Джордано Бруно

• 
  
  
  Галилео Галилей
• 
  
  
  Франциск Скорина

• 
  
  
  Фрэнсис Бекон
• 
  
  
  Андреас Везалий

V-ХV к.к. Чыгыш өлкөлөрү.

«Орто кылым» термини жаңы эранын биринчи он жети кылымынын Чыгыш өлкөлөрүнүн тарыхындагы мезгилин түшүндүрүү үчүн колдонулат. Чыгыш азия жана түндүк африка өлкөлөрү үчүн мүнөздүү болгон өнүгүүнүн жүрүшүн үзгүлтүккө учураткан европадагы соода жана колониялык экспансиянын объуктисине айланган XVI - XVII к.к. башталышын мезгилдин табыгый жогорку чеги деп эсептөө кабыл алынган.
Географиялык жактан алганда Орто кылымдагы Чыгыш Түндүк Африканын, Жакынкы жана Орто Чыгыштын, Борбордук жана Орто Азиянын, Индиянын, Шри-Ланканын, Түштүк-Чыгыш Азиянын жана Ыраакы Чыгыштын аймагын камтыйт.
Чыгышта Орто кылымга өтүү бир учурда ага чейинки саясий түзүлүштөрдүн (мисалы, Византия, Сасанид Ираны, Кушан-Гупт Индиясы) негизинде жүргүзүлсө, башка учурларда – ал Кытайдагыдай социалдык кагылышуулар менен коштолгон, жана дээрлик бардык жерде аларга “варвардык” көчмөн уруулардын катышуусунун аркасында процесстер тездеген. Бул мезгилде тарыхый аренада арабдар, түрк-сельжуктар, монголдор сыяктуу ага чейин белгисиз болгон элдер пайда болгон жана өнүккөн. Жаңы диндер жаралып жана алардын негизинде цивилизациялар пайда болгон.
Орто кылымда Чыгыш өлкөлөрү Европа менен байланышта болгон. Византия грек-рим маданиятынын салттарын алып жүрүүчү болуп кала берген. Арабдардын Испанияны басып алышы жана крест жортуулчуларынын Чыгышка жүрүштөрү маданияттардын өз ара аракеттенүүсүнө көмөк көрсөткөн. Түштүк Азиянын жана Ыраакы Чыгыштын Европалыктар менен таанышуусу XV-XVI к.к. гана болуп өткөн.
Чыгышта орто кылымдардагы коомдордун калыптануусу өндүргүч күчтөрдүн өсүшү менен мүнөздөлгөн – темир кенин казып алуу тараган, жасалма жол менен сугаруу кеңейген жана ирригациялык техника өркүндөп отурган. Чыгышта, ошондой эле Европада – феодалдык мамилелердин бекемделиши тархый процесстин жетектөөчү тенденциясына айланган. XX кылымдын акырында Чыгышта жана Батышта өнүгүүнүн жыйынтыктарынын ар түрдүү болушу өнүгүү динамизминин даражасынын төмөндүгү менен шартталган.
Чыгыш коомдорунун “кечигүүсүн” шарттаган факторлорго: феодалдык ыңгай менен катар алгачкы общиналык жана кул ээлөөчүлүк мамилелердин өтө жай баракаттык менен жоюлушун; дыйканчылыктын дифференциациясын создуктурган жалпы жашоонун общиналык формаларынын туруктуулугун; мамлекеттик менчиктин жана бийликтин жеке жер ээлеринин жана феодалдардын жеке бийлигинин үстүнөн үстөмдүк кылышын; феодалдардын шаарлардын үстүнөн чексиз бийлигин, шаардыктардын феодалдарга каршы умтулууларынын басаңдашын көрсөтүүгө болот.
Орто кылымдардагы Чыгыш тарыхын мезгилдештирүү. Ушул өзгөчөлүктөрдү эске алуу менен жана Чыгыштын тарыхында феодалдык мамилелердин бышып жетилүү даражасы жөнүндө көз караштарга таянуу менен төмөнкү этаптарды бөлүп көрсөтүшөт:
Б.э. I-VI к. – феодализмдин жаралышынын өткөөл мезгили;
VII-Х к.к. – эрте феодалдык мамилелердин мезгили, ага экономиканы натуралдаштыруу жана байыркы шаарлардын ыдыроо процесси таандык;
XI-XII к.к. – монголдорго чейинки мезгил, феодализмдин гүлдөй башташы, сословиялык-корпоративдик түзүлүштүн калыптанышы, маданий жактан көкөлөө мезгили;
XIII к.к. – феодалдык коомдун өнүгүшүн үзгүлтүккө учуратып жана алардын айрымдарын артка буруп чоң тоскоолдук келтирген моңгол басып алууларынын мезгили;
XIV-XVI к.к. – монголдордон кийинки мезгил, ал коомдук өнүгүүнүн басаңдашы, бийликтин ырайымсыз түрүнүн консервацияланышы менен мүнөздөлөт.

Орто кылымдардагы Чыгыш цивилизациялык жагынан алганда да Европадан айырмаланып, түрдүү көрүнүшкө ээ болгон. Цивилизациянын айрымдары Чыгышта байыркы мезгилде эе пайда болгон; буддисттик жана индустук цивиизациялар – Индостан жарым аралында, даосстук-конфуцийлик цивилизациялар – Кытайда пайда болгон.
Башкалары Орто кылымдарда: мусулман цивилизациясы Жакынкы жана Ортоңку Чыгышта, индо-мусулмандык – Индияда, индустук-мусулманык – Түштүк-Чыгыш-Азия өлкөлөрүндө, буддисттик – Японияда жана Түшүк-Чыгыш-Азияда, конфуцийлик – Японияда жана Кореяда жаралган.

Глоссарий

Абсолютизм. Абсолютизм саясий мааниде алганда башкаруунун формасы, анда жогорку бийлик конституция менен чектелбейт. Абсолютизм Европанын континенттеги мамлекеттеринде XVII жана XVIII жүз жылдыктарда улантылып, үстөмдүк кылган мамлекеттик форма болуп эсептелген, ага дин кызматындагылар көмөк көрсөтүп, жогорку бийликтин кудай тарабынан бериле тургандыгын айтышкан, ал эми рим юристтери байыркы рим императорлоруна мамлекетти башкарууда абсолюттук бийлик берилиши керек деп эсептешкен.

Вассалитет (vassalité f., нем. Vasalität). Бир феодалдардын (вассалдардын) башкаларга (сюзерендерге) жекече көз каранды мамилелеринин системасы.

Гуманисттер. Кайра жаралуу доорунда светтик интеллигенциянын өкүлдөрү өздөрүн гуманисттербиз деп атаган, бул XIII кылымдын акырынан тарта Европада соода капиталы менен өнүгүп отуруп калыптанган топ. Г. жаңы буржуазиялык коомдун идеологиясын алып жүрүүчүлөр болуп эсептелет, аларды илимпоздор, публицисстер, тарыхчылар, чиновниктер, акындар катары тейлеп келишкен. Классикалык маданиятты реабилитациялоону, “кайра жаратууну” гуманисттер өздөрүнүн негизги милдеттеринин бири катары эсептешкен, ушундан улам бүткүл доор: “Кайра Жаралуу доору” деп аталган.

Реформация – католик чиркөөсүнө жана папанын бийлигине каршы диний күрөштүн формасына ээ болгон Батыш-Евопадагы XVI к. феодализмге каршы социалдык-саясий кыймыл.

Эдикт (лат. edictum — жарыя, от edicere — жарыялоо) — ченемдик акт.

Пайдалуу шилтемелер

Библиография

• Бартольд В.В. Сочинения. В 9-ти т. М., 1963-1977.
• Берзин Э.О. Юго-Восточная Азия в XIII-XVI веках. М., 1982.
• Борис Чичерин. Политические мыслители. От Древнего мира до эпохи Возрождения: Либроком; 2010.
• Владимир Мокрынин. Археология и история древнего и средневекового Кыргызстана: портал История Кыргызстана и кыргызов. // Доступно: http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1516
• История средних веков: В 2 т. Т. 1: Учебник / Под ред. С.П.Карпова. — 4-е издание. — М: Изд-во Моск. ун-та; Изд-во «Высшая школа», 2003.
• class="biblio"|
• Поляк, А.Н. Маркова. Всемирная история: Учебник для вузов/ Под ред. –Г.Б. Поляка, А.Н. Марковой. – М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1997.