БИЛИМ БУЛАГЫ

Бизге тарыхтан белгилүү болгондой, мындан төрт миң жыл илгери египеттиктер ар кандай түз сызыктуу фигуралар болгон квадраттын, тик бурчтуктун, үч бурчтуктун жана трапециянын аянттарын туура эсептегенди билишкен. Квадрат өзүнүн жеткиликтүү түргө ээ болгондуктан аянттарды өлчөөнүн калыбы катары кызмат аткарган. Египеттиктер Нилдин ар бир куймасынын тушундагы талааларды алардын чегин табуу аркылуу майда бөлүктөргө бөлүштүрүшкөн. А ал үчүн болсо ар кандай фигуранын аянттарын эсептегенди билиши керек: анткени аянты каалагандай формада болушу ыктымал эмеспи. Өзгөчө талааларды жер иштетүүчүлөрдөн салык жыйнашкан фараондун аткаминерлери өтө тыкат эсепешкен. Жер ченегичтер ченөөчү курал катары чыканактын, алакандын жана манжалардын ченинде белгилен тыгыз керилген аркандарды колдонушкан. Эгерде жер аянтчасы квадрат же тик бурчтук түрүндө болсо, анда аны ченөө оңойго турган. Ал үчүн узунун жана туурасын ченөө менен бирине-бирин көбөйтүп коюушкан. Айталы, узуну он чыканак, а туурасы сегиз дейли. Демек, бул аянтчага 80 чыканактуу жагы бар квадратты жайгаштырса болот. Анын аянты – сексен чарчы чыканак. Арийне, аянтча ар кандай формада болушу мүмкүн. Баардык эле аянтчаларды тик бурчтуктарга бөлө бере албайбыз. А үч бурчтуктуу аянтчаны каалагандай аянтчаларга бөлө берсек болот – эгерде ал тик бурчтуктуу сызыктар менен чектелген болсо. Мындан улам египеттиктерди ар кандай фигурадагы аянттарды эсептөөнүн ыкмаларын жана усулдарын толук кандуу өздөштүрүшкөн десе жаңылыш болбойт. Негизги геометриялык фигуралардын аянттарын эсептеген Нил дарыясынын жээгиндеги байыркы жашоочулардан артта калбаганга аракеттенелик.

Алгач эсибизге салалык, аянт – бул геометриялык фигуранын өлчөмүн мүнөздөөчү чоңдук экенин. Башка сөз менен айтканда, ошол геометриялык фигура ээлеген тегиздиктин бир бөлүгү экенин билдирет.

ХVIII кылымга чейин аянтты ченөөнүн бирдиктүү системасы болгон эмес. Кайсы бир өлкөлөрдө узундук чыканак менен, а кайсы бир өлкөлөрдө болсо таман менен ченешкен. Биздин тарыхыбызда белгилүү болгондой, биздин ата-бабаларыбыз боз үйдүн аянтын (тегерете аянтчасын), эшигинин, айдоо жерлерди, жайыттарды жана чабууга ылайыктуу жерлердин аянтын, таш короолордун, чырпык-короолордун, койлорду камап коё турган бадалдардын аняттарын да эсептешкен. Аларды ченөөдө өтө татаал эмес чен бирдиктери колдонушкан: алакандай, үйдүн ордундай, танап, теше сыяктуу.

Ченөөнүн же эсептөөнүн мындай ыкмасы өтө ыңгайсыз болгон, ал болсо өлкөлөр менен соода-алаканын өнүгүшүнө кыйла тоскоолдук жараткан.

Ошондуктан жалпы жаңы ченөөнүн бирдиги кабыл алынган жана бул оңойго турбаган ишти фрунцуз окумуштуулары жоопкерчиликти моюндарына алышкан. Жалпы ченөөнүн системасынын негизинде “баардык мезгил үчүн жана баардык элдер үчүн” деген узундук бирдиги жатаарын чечишкен. Ал эмне деген узукдук? Жер шарынын полюсунан экваторго чейинки аралыкты аныкташып (мунун оңойго турбаганын байкайбыз), ал аралык 10 000 000 го бөлүнгөн. Алынган чоңдукту узундукту ченөөнүн бирдиги катары кабыл алышып, ага – метр деген ат беришкен, ал оз грекчеден которгондо “ченөө, өлчөм” дегенди билдирген. 10 саны метрдин бөлүкчөлөрү үчүн негиз болуу аркылуу километр, дециметр, сантиметр жана миллиметр түшүнүктөрү келип чыккан. Аянтты ченөөнүн негизги бирдиги катары чарчы метр эсептелинген, андан сырткары да: чарчы километр, гектар, ар (сотка), чарчы дециметр, чарчы сантиметр, чарчы миллиметрлер бар.

Аянтты ченөө бирдиктерин алардын кемүү тартибинде жайгаштырып көрөлү: чарчы километрден тартып чарчы миллиметрге чейин. Ченөөнүн ар бир коңшу бирдиктери өтмөк катары ченөөнүн кичине бирдигин көбөйтө турган 100 санынан турат, а тескерисинче чоң бирдик болуп калса 100гө бөлүүгө туура келет. Эгерде бирдикти которууга коңшу эмес бирөөнөн кийинки (же мурдагы) бирдик туура келсе, анда эки жолу өткөрүүнү аткарууга керек. Үчүнчү бирдикке – үч жолу өткөрүү керек. Бул учурда өткөрүүчү сан биздин жолубузда кездеше турган бирдик жана нөлдөрдөн куралган сан болуп эсептелинет. Солго карай өткөрүүдө (б.а. чоң бирдикке карай) бөлөбүз, ал эми оңго карай өткөрө турган болсок (б.а. кичине бирджикке карай) – көбөйтөбүз.

Мисалы, 1мм² ты 1 м² ка өткөрсөк 3 өткөрүү солго карай, демек 1ди 1 000 000го бөлөбүз. 1:1 000 000=0,000001ди алабыз. Демек, 1мм² = 0,000001 м².

Аянттын бирдиктеринин ортосундагы катыштарды эске түйүп калуу үчүн, төмөнкү эскертмени сунуштайбыз. Муну кагазга бастырып чыгарып алып үй тапшырмасын аткаруу учурунда пайдалансак болот. Албетте, бул адбан пайдалуу, эгерде бир ченөө бирдигинен башка чен бирдигине өтүүнү кандай жүргүзүүнү эске түйүп алсаң.

Байыркы Вавилондо тик бурчтуктун аянтын эсептегенди билишкен мезгилде, байыркы египеттиктер ар түрдүү фигуранын аянтын (баары эле эмес, өтө чоң эмес тегеректөө менен) ошол эле ыкмага окшош ыкманы колдонуп силер менен биз сыяктуу эсептей алышкан. Ал эми байыркы грек математиги Евклид (б.з.ч. 300 ж. чамасы) өзүнүн “Башталыш” аттуу көп томдуу эмгегинде (геометрияга арналган 13 китептин 10унда) көптөгөн геометриялык фигуралардын аянттарын эсептөөнүн жетишээрлик көптөгөн ыкмаларын сунуштаган. Орустардагы геометриялык маалыматтарды камтыган алгачкы жазмалар (чынында, практикалык өңүттө) XVI кылымдарга туура келет. Анда түрдүү формадагы фигуралардын аянттарын ченөөнүн эрежелери жыйналган.

Азыркы мезгилдин математикасы алдыга карай алыс кадамын таштады десек болот, буга далил, азыр мүмкүн болгон керек болсо түз эмес сызыктар менен чектелген фигуралардын аянттарын жогорку тактыкта табууга болот. Арийне, биз негизги деген: үч бурчтук, тик бурчтук, квадрат, параллелограмм, ромб, трапеция жана тегерек сыяктуу геометриялык фигуралардын аянттынын формулалары менен гана таанышабыз. Бул кайсы фигура экендигинин түшүндүрмөсүн биздин глоссарийден, ал эми формуласы – ыңгайлуу таблицадан тапсаңар болот. Кагазга бастырып чыгарып алып, жаттагыла жана пайдалангыла!

Эмне кылыш керек...

Эгерде беш жана андан көп бурчтары бар көп бурчтук берилсе, эмне кылуу керек? Албетте, аны эсептегенге оңой болгондой кылып – тик бурчтук, үч бурчтук, трапеция, параллелограмм сыяктуу жөнөкөй фигураларга бөлүү керек. Көп бурчтуктардын таң калаарлыктай касиеттерин австриялык математик Георг Пик таап чыккан. Ал, чокулары квадраттык торчонун түйүндөрүндө жайгашкан көп бурчтуктарды төмөнкү формула боюнча тапса болоорун аныктаган:

где S — көп бурчтуктун аянты;

N — көп бурчтуктун ичинде жайгашкан торчонун түйүндөрүнүн саны;

M — көп бурчтуктун жактарына жана анын чокуларынан дал келген торчонун түйүндөрүнүн саны.

“Түйүн” түшүнүгү сызыктардын кечилишкен жери.

Биринчи мисалда биздин ABCD төрт бурчтугунун аянты 24,5ке барабар. Мындан, Пиктин формуласы боюнча тынак чыгарсак, туура жообун алабыз. Андан сырткары, ал торчо баракктагы көп бурчтуктардын аянттарын эсептөөдө башка дагы ыкмаларын көрсөтүүгө да түрткү берет:

- көп бурчтуктун аянтын эсептөө үчүн, болгон бул формуланы билүү зарыл:

- Пиктин формуласы эң жөнөкөй жана эстегенге да ыңгайлуу. Колдонуда да өтө ыңгайлуу жана жөнөкөй. А аянттарын эсептей турган көп бурчтук каалагандай керек болсо акылың жеткен формада да болушу мүмкүн.

Глоссарий

Тик бурчтук — бардык бурчтары тик болгон (90 градуска барабар) төрт бурчтук .

Квадрат — бардык бурчтары жана жактары барабар болгон төрт бурчтук.

Параллелограмм (грекчеден. лат. παραλληλόγραμμον παράλληλος — жарыш жана γραμμή — сызык) — бул карама-каршы жактары жарыш, б.а. жарыш сызыктарда жатышкан төрт бурчтук.

Ромб (грекчеден ῥόμβος, лат. rombus, түз которгондо: «бубен») — бул баардык жактары барабар болгон параллелограмм.

Трапеция (грекче. τραπέζιον — «отургуч»; τράπεζα — «стол, трапеза») — эки жагы жарыш, а башка эки жагы жарыш эмес болгон томпок төрт бурчтук. Карама-каршы жактары жарыш болгон жактарын трапециянын негиздери, а башка эки жагын – каптал жактары деп атайбыз. Ортоңку сызыгы – каптал жактарын ортосунан бириктирип турган кесинди.

Үч бурчтук — бир чекитте жатпаган үч чекиттер аркылуу биригип турган үч кесиндиден куралган геометриялык фигура. Көрсөтүлгөн үч чекит үч бурчтуктун чокулары, а кесиндилер – үч бурчтуктун жактары деп аталат. Үч бурчтуктун жактары үч бурчтуктун үч бурчунун чокулары аркылуу туташышат.

Тик бурчтуу үч бурчтук — бир бурчу (90 градуска барабар) тик болгон үч бурчтук.

Тегерек — анын борбору деп аталган чекитке чейинки аралыкта ал тегеректин радиусу деген ат менен берилген терс эмес сандан ашпаган тегиздиктеги чекиттердин геометриялык орду. Эгерде радиус нөлгө барабар болсо тегерек чекитти мүнөздөйт.

Радиус — тегеректин борборун анын чеги менен туташтыруучу кесинди.

Диаметр — тегеректин борбору аркылуу өткөн эки чекиттин туташтыруучу кесинди.

Тегеректин сектору — жаача жана эки радиус менен чектелип, жаачалардын аягын тегеректин борбору менен туташтыруучу тегеректин бир бөлүгү.

Пайдалуу шилтемелер

Маселенин чыгарылышына карата пайдалуу аргумент

Адамзаттын мээси ушунчалык таң калаарлык, аны кызыксыз, жадатма нерселер менен алаксытып таптакыр болбойт, дайыма ажайып кызыктуу гана маселелер менен алектентип туруу зарыл. Силер сурасаңар, эмне үчүн деп? Жообу эң жөнөкөй. Маселелерди чечүү менен, өзүбүздүн мүмкүнчүлүктөрүбүздүү талдоого үйрөнүү аркылуу, бир нече чыгарылышын табуу жөндөмүн өнүктүрүп, натыйжада жыйынтыкка келүүнүн эң кыска жолун тапкага жетишебиз.

Эгерде силер дайыма математикалык олимпиадаларга катышып жана татаал математикалык тапшырмаларды жеңил эле чыгарып койгон классташтарыңды көр албаган көз карашта карап жүргөн болсоң, анда бул оюн-конкурсу силер үчүн. Каалаганыңар өзүңөрдүн мүмкүнчүлүгүңөрдү текшерип, логикалык жактан ой-жүгүртүп, жыйынчактуу жана бекем болууңарга жардам берет. [Электрондук ресурс] // Центр «Снейл» , 2005-2017.URL: https://nic-snail.ru/ (кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)

Көпчүлүк окуучуларга “Кенгуру” эмне экенин түшүндүрүүнүн зарылчылыгы жок – бул “Математика баары үчүн” ураанынын алдындагы эл аралык математикалык оюн-конкурсу. Конкурстун негизи максаты – көпчүлүк балдарды математикалык маселелерди чыгара алууга, ар бир окуучуга көрсөтүп, маселе чыгаруунун жөн эле иш эмес жандуу иш экендигин, көңүлдүү экенин керек болсо шаңдуу-шйыр экенин ачып көрсөтөт!. [Электрондук ресурс] // Кенгуру 1995-2017. URL: http://mathkang.ru/ (кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)

Мында окуучулар өздөрүнүн билимдерин текшерип эле эмес, өзүн мугалим катары да сынап – өзүнүн тесттерин да түзсө болот! Өзүнөр тапшырмалардын түрүн жана татаалдык деңгээлин тандайсыңар. Бул тесттер Интернет аркылуу эле эмес иштейт. Ошол эле сыяктуу интернетке мүмкүнчүлүгү жок деле иштесе болот. Каалаган түзүлүштөр жана каалаган аракет системасы аркылуу. Баардык мүмкүнчүлүктөрдү байкап көргүлө жана баалагыла! [Электрондук ресурс] // TestEdu.ru 2013-2017. URL: http://testedu.ru(кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)

Библиография

• В.А. Гусев, А.Г. Мордкович Математика. Сурап-билүү материалдары М.: Просвещение, 1988.
• Депман И.Я. Математиктердин тарыхынан. Либроком, 2010. – 152б.
• Федин С. Н. Математиктер да тамашалайт. — 4-чыг. — М.: УРСС, 2012. — 216 б.
• Кыргыздарын ченөө жана эсептөө системалары.: [Электрондук ресурс] //Open.kg Открытый Кыргызстан. URL: https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/culture/ethnography/1970-sistemy-izmereniya-i-schet-u-kyrgyzov.html . (кайрылуу датасы: 20.11.2017)
• «Снейл» борбору – Балдар жана педагогдор үчүн массалык түрдө аралыктан билим берүү курстары : [Электрондук ресурс] // «Снейл» борбору , 2005-2017.URL: https://nic-snail.ru/ (кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)
• “Кенгуру” Эл аралык математикалык конкурсу. : [Электрондук ресурс] // Кенгуру 1995-2017. URL: http://mathkang.ru/ (кайрылуу датасы:20. 11. 2017)
• «Билим берүү тесттери» долбоору. : [Электрондук ресурс] // TestEdu.ru 2013-2017. URL: http://testedu.ru (кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)
• Тик бурчтуктун аянтын кантип табабыз? : [Электрондук ресурс] // КакИменно.ру, 2017. URL: http://kakimenno.ru/raznoe/95-kak-nayti-ploschad-pryamougolnika.html (кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)
• Формула Пика. Статья Александра Крутицких. : [Электрондук ресурс] // "Математика? Жеңил!!!" долбоору. URL: https://matematikalegko.ru/formuli/ploshhad-figury-na-liste-v-kletku-formula-pika.html (кайрылуу датасы: 20. 11. 2017)