БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Химия: Органикалык заттардын ажайып дүйнɵсү — различия между версиями

Строка 1: Строка 1:
 
{{Якорь|Начало}}
 
{{Якорь|Начало}}
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
−
<div class="cutok">[[#Теория химического строения органических соединений (ТХС)|Теория химического строения органических соединений]] [[#Природные источники углеводорода|Природные источники углеводорода]] [[#Углеводы|Углеводы]] [[#Белки|Белки]]</div>
+
<div class="cutok">[[#Органикалык бирикмелердин химиялык түзүлүш теориясы (ХТТ)|Органикалык бирикмелердин химиялык түзүлүш теориясы]] [[#Углеводороддордун табийгый булактары|Углеводороддордун табийгый булактары]] [[#Углеводдор|Углеводдор]] [[#Белоктор|Белоктор]]</div>
−
<div class="blocktext">{{center|<big>Органическая химия – изучает соединения углерода.</big>}}</div>
+
<div class="blocktext">{{center|<big>Органикалык химия – көмүртектин бирикмелерин окутат.</big>}}</div>
  
−
== Теория химического строения органических соединений (ТХС) ==
+
== Органикалык бирикмелердин химиялык түзүлүш теориясы (ХТТ) ==
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>
 
<li>
−
<p>Главные положения своей теории А. М. Бутлеров изложил в докладе «О химическом строении вещества», прочитанном в химической секции Съезд немецких естествоиспытателей и врачей в Шпейере (сентябрь 1861).</p>
+
<p>А.М. Бутлеров ɵзүнүн теориясынын негизги жоболорун Шпейерде (1861–ж. сентябрь) ɵткɵрүлгɵн немец табият таануучулардын съездинде, химия секциясында «Заттын химиялык түзүлүшү» деген темада жасаган докладында билдирген.</p>
−
<p>'''1. Атомы в молекулах соединены между собой в определенной последовательности химическими связями, в соответствии с их валентностью. Порядок связи атомов называется их химическим строением. Углерод во всех органических соединениях четырехвалентен.'''   </p>
+
<p>'''1. Молекулада атомдор валенттүүлүгүнө жараша белгилүү бир тартипте биригишет. Атомдордун байланышынын ирээттүүлүгү химиялык түзүлүш деп аталат. Көмүртек бардык органикалык бирикмелерде төрт валенттүү болуп саналат.'''</p>
−
<p>'''2. Свойства веществ определяются не только качественным и количественным составом молекул, но и их строением.'''</p>
+
<p>'''2. Заттардын касиети молекулалардын сандык жана сапаттык курамынан гана эмес, алардын түзүлүшү менен да аныкталат.'''</p>
−
<p>'''3. Атомы или группы атомов взаимно влияют друг на друга, от чего зависит реакционная способность молекулы.'''</p>
+
<p>'''3. Заттардын касиеттери алардын молекулаларындагы атомдордун өз ара аракеттенишүүсүнөн көз каранды болот.'''</p>
−
<p>'''4. Строение молекул может быть установлено на основании изучения их химических свойств.''' </p>
+
<p>'''4. Молекулалардын химиялык түзүлүштөрү алардын касиеттерин аныктайт, ал эми химиялык касиетти окуп–үйрөнүү түзүлүштү аныктоого мүмкүндүк берет.''' </p>
 
</li>
 
</li>
−
<li>{{center-p|[[file:бутлеров_фото.png|1861 год А. М. Бутлеров.]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:бутлеров_фото.png|А. М. Бутлеров 1861–жыл.]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
−
Теория Бутлерова явилась научным фундаментом органической химии и способствовала быстрому её развитию. Опираясь на положение теории А.М. Бутлеров дал объяснение явлению изомерии предсказал существование различных изомеров и впервые получил некоторые из них.
+
Бутлеровдун теориясы органикалык химиянын илимий негизи болуп саналган жана анын өнүгүшүнө таасир эткен. Теориянын жоболоруна таянуу менен А.М. Бутлеров изомерия кубулушун түшүндүрө алган, ал түрдүү изомерлердин болоорун алдын–ала айтуу менен алгачкылардан болуп кээ бирин ала алган.
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Строение органических веществ ==
+
== Органикалык заттардын түзүлүшү ==
−
Многообразие органических веществ на планете и разнообразие их строения можно объяснить характерными особенностями атомов углерода.
+
Жер шарындагы органикалык заттардын өтө көптүгүн жана алардын түзүлүшүнүн ар түрдүүлүгүн көмүртектин атомунун мүнөздүү өзгөчөлүгү менен түшүндүрүүгө болот.
 
{{center-p|[[Файл:Виды углеродных цепей.png|600px|Виды углеродных цепей]]}}
 
{{center-p|[[Файл:Виды углеродных цепей.png|600px|Виды углеродных цепей]]}}
  
−
Вы помните, что атомы углерода способны образовывать очень прочные связи друг с другом, соединяясь в цепочки. В результате получаются устойчивые молекулы. То, как именно атомы углерода соединяются в цепь (располагаются зигзагом), является одной из ключевых особенностей ее строения. Углерод может объединяться как в открытые цепи, так и в замкнутые ''(циклические)'' цепочки.   
+
Көмүртектин атому бири–бири менен чынжыр түрдө биригип, бекем байланышты түзɵт. Жыйынтыгында, өтө бекем молекула пайда болот. Көмүртектин атомунун чынжыр түрүндө бири–бирине биригиши, анын түзүлүшүнүн өзгөчөлүгү болуп саналат. Көмүртектин атомдору бири–бири менен биригип, ар түрдүү чынжырчаларды пайда кылат: ачык бутакталбаган, бутакталган жана жабык '''(циклдик)'''.   
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
=== Изомерия-основная причина разнообразия и многочисленности органических веществ ===
+
=== Изомерия–органикалык заттардын ар түрдүүлүгүнүн жана алардын көптүгүнүн негизги себеби болуп саналат ===
  
 
{{center|[[Файл:Izomeria.png|600px|]]}}
 
{{center|[[Файл:Izomeria.png|600px|]]}}
 +
Изомерлер – бирдей молекулалык курамга ээ, бирок химиялык түзүлүштөрү жана касиеттери ар башка болгон заттар
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
=== Классификация органических соединений ===   
+
=== Органикалык заттардын классификациясы ===   
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1 medium-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1 medium-block-grid-1">
 
<li>
 
<li>
−
{{center|Классификацию углеводородов проводят по следующим структурным признакам, определяющих свойства этих соединений:}}
+
{{center|Углеводороддорду алардын бирикмелеринин касиеттерин аныктоочу төмөнкү структуралык белгилер боюнча классификациялашат:}}
 
{{center|[[Файл:KlOSpoC C.png|400px|Классификация органических соединений по строению углеродной цепи]]}}
 
{{center|[[Файл:KlOSpoC C.png|400px|Классификация органических соединений по строению углеродной цепи]]}}
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
{{center|Другим классификационным признаком  является тип функциональной группы, входящей в состав молекулы органического веществ.}}
+
{{center|Органикалык заттарды алардын молекуласынын курамын түзгөн функционалдык топтун тибине карата да классификациялоого болот.}}
 
{{center|[[Файл:классификация орг соед2.jpg|400px|Классификация органических соединений]]}}
 
{{center|[[Файл:классификация орг соед2.jpg|400px|Классификация органических соединений]]}}
 
</li>
 
</li>
 
</ul>
 
</ul>
−
<div class="blocktext">{{center|Между всеми классами органических соединений существует генетическая связь, опираясь на которую можно осуществлять взаимные превращения веществ.}}</div>
+
<div class="blocktext">{{center|Органикалык бирикмелердин ортосунда генетикалык байланыш болот, б.а. химиялык реакцияга катышуу менен бир топтогу зат башка топтогу затка айланат.}}</div>
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
=== Значение органической химии ===
+
=== Органикалык химиянын мааниси ===
  
−
<div class="blocktext">{{center|Органическая химия – это удивительный и бесконечный мир веществ, созданных Природой и Человеком. Чтобы этот мир был дружественным , каждому, кто живет в современном обществе  и пользуется благами цивилизации, важно иметь представление о свойствах органических соединений и области их применение.}}</div>
+
<div class="blocktext">{{center|Органикалык химия – бул Жаратылыш жана Адам тарабынан түзүлгөн заттардын ажайып жана түбөлүктүү дүйнөсү. Азыркы цивилизациялуу коомдо жашап жаткан ар бир адамдын органикалык бирикмелер жана алардын эмнеде колдонулаары жөнүндө түшүнүгү болгону жакшы.}}</div>
 
{{right-p|[[Файл:Значение органики.png|400px|Применение органических веществ]]}}
 
{{right-p|[[Файл:Значение органики.png|400px|Применение органических веществ]]}}
  
−
Органическая химия имеет исключительно важное научное и практическое значение. Объектом её исследований является огромное число соединений  синтетического и природного происхождения. Поэтому органическая химия стала крупнейшим и важным разделом современной химии.
+
Органикалык химия өтө маанилүү илимий жана практикалык мааниге ээ. Ал табийгый (жаратылыштан) жана синтетикалык жол менен алынган көптөгөн бирикмелерди изилдейт. Ошондуктан, органикалык химия азыркы учурдагы химиянын эн көлөмдүү жана маанилүү бөлүгү болуп саналат.
  
−
'''Природные''' органические вещества  и их превращения лежит в основе явлений Жизни. Поэтому органическая химия является химическим фундаментом биологической химии и молекулярной биологии – наук, изучающих  процессы происходящие в клетках организмов на молекулярном уровне. Исследование в этой области  позволяют глубже понять  суть явлений живой природы.
+
'''Табийгый''' органикалык бирикмелер жана алардын айлануулары Жашоонун кубулуштарынын негизин түзүп турат. Ошондуктан, органикалык химия биологиялык химиянын жана молекулярдык биологиянын негизи болуп саналат. Молекулярдык биология– организмдеги клеткаларда болуучу процесстерди молекулалык деңгээлде окутат. Бул областтагы изилдөөлөр жандуу жаратылыштагы кубулуштардын негизги маанисин терең түшүнүүгө мүмкүнчүлүк берет.
  
−
Множество '''синтетических''' органических соединений  производится промышленностью для использования самых разных  отраслях человеческой деятельности.
+
Көптөгөн '''синтетикалык''' органикалык бирикмелер адамдардын ишмердүүлүгүнүн ар түрдүү тармактарында колдонуу максатында өндүрүштөрдө өндүрүлүп турат.
 +
 
 +
Булар – нефть продуктылары, күйүүчү, полимерлер (каучуктар, пластмассалар,булалар,лактар, ж.б.) боёктор, өсүмдүктөрдү коргоочу каражаттар, дарылар, пармюмериялык заттар д.у.с.) Органикалык химиянын негизин түшүнбөй туруп, адам бул заттарды турмушта экологиялык жактан сабаттуу колдоно албайт.
  
−
Это – нефтепродукты, горючее для различных двигателей, полимерные материалы (каучуки, пластмассы,волокна, пленки,лаки, клетки и.т.д.) красители, средства защиты растений, лекарственные препараты, вкусовые  и парфюмерные вещества и т.п.)  Без знании основ органической химии человек не способен экологически  грамотно использовать все эти продукты цивилизации.
 
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Природные источники углеводорода ==
+
== Углеводороддун табийгый булактары ==
 
          
 
          
−
=== Каменный уголь ===
+
=== Таш көмүр ===
 +
 
 +
'''Таш көмүр''' миллиондогон жылдар ичинде жыгачтардын, өсүмдүктөрдүн калдыктарынын ажырашынын натыйжасында пайда болгон, органикалык заттардын татаал аралашмасы болуп саналат.
  
−
На земном шаре известно больше '''36 тысяч''' угольных бассейнов и месторождений, которые в совокупности занимают '''15%''' территории земного шара. Угольные бассейны могут тянуться на тысячи километров. Всего общегеологические запасы угля на земном шаре составляют '''5 трлн. 500 млрд. тонн''', в том числе разведанные месторождения –'''1 трлн. 750 млрд. тонн.'''
+
Жер шарында '''36 миңден''' ашык көмүр бассейндери жана шахталары белгилүү, алар жер катмарынын '''15%''' түзүп турат. Көмүр бассейндери миңдеген километрге чейин созулуп жатат. Жер шарындагы көмүрдүн жалпы запасы '''5 трлн. 500 млрд.''' тонна болсо,чалгындалган кендер '''1 трлн. 750 млрд.''' тоннаны түзөт.
 +
 +
Көмүрдүн үч түрүн айрымалалоого болот. Күрөң көмүр жана антрацит күйгөн учурда жалын чыкпай, түтүнсүз күйөт, ал эми таш көмүр күйгөндө чартылдаган үн чыгып турат.
  
−
'''Различают три главных вида ископаемых углей'''. При горении бурого угля, антрацита – пламя невидимое, сгорание бездымное, а каменный уголь при горении издаёт громкий треск.
+
'''Антрацит''' – көмүрдүн эң байыркы түрү. Ал өзүнүн тыгыздыгы жана жалтырактыгы менен айрымаланып турат. '''95%''' көмүртектен турат.
−
''Антрацит'' – самый древний из ископаемых углей. Отличается большой плотностью и блеском. Содержит до 95% углерода.
 
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1 medium-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1 medium-block-grid-1">
 
<li>{{center-p|[[Файл:уголь 1.jpg|250px|Антрацит]]}}
 
<li>{{center-p|[[Файл:уголь 1.jpg|250px|Антрацит]]}}
 
</li>
 
</li>
−
<li>{{center-p|[[Файл:уголь 2.jpg|250px|Каменный уголь]]}}
+
<li>{{center-p|[[Файл:уголь 2.jpg|250px|Таш кɵмүр]]}}
 
</li>
 
</li>
−
<li>{{center-p|[[Файл:уголь 3.jpg|250px|Бурый уголь]]}}
+
<li>{{center-p|[[Файл:уголь 3.jpg|250px|Күрɵң кɵмүр]]}}
 
</li>
 
</li>
 
</ul>
 
</ul>
 
    
 
    
−
''Каменный уголь'' – содержит до 99% углерода. Из всех ископаемых углей находит самое широкое применение. ''Бурый уголь'' – содержит до 72% углерода. Имеет бурый цвет. Как самый молодой из ископаемых углей, часто сохраняет следы структуры дерева, из которого он образовался.
+
''Таш көмүрдүн'' – '''99%''' көмүртектен турат. Көмүрлөрдүн башка түрлөрүнө караганда кеңири колдонулат. ''Күрөң көмүрдүн'' – '''72%''' көмүртек түзөт, өңү күрөң түстө. Ал көмүрлөрдүн ичинен эң жаңысы болгондуктан, жыгачтын структурасын сактап турат.
 
   
 
   
 
{{center-p|[[file:Каменный уголь.png|600px|Происхождение и применение каменного угля]]}}
 
{{center-p|[[file:Каменный уголь.png|600px|Происхождение и применение каменного угля]]}}
Строка 82: Строка 87:
  
 
=== Нефть ===
 
=== Нефть ===
−
{{left-p|[[file:Нефть.png|200px|Молекула нефти]]}}
+
{{left-p|[[file:Нефть.png|200px|Нефть – кочкул күрөң түстөгү майланышкан суюктук]]}}
−
Нефть известна человечеству с древних времён. На берегу Евфрата она добывалась 6-7 тыс. лет до нашей эры  использовалась она для освещения жилищ, для приготовления строительных растворов, в качестве лекарств и мазей, при бальзамировании. Нефть в древнем мире была грозным оружием: огненные реки лились на головы штурмующих крепостные стены, горящие стрелы, смоченные в нефти, летели в осаждённые города. Нефть являлась составной частью зажигательного средства, вошедшего в историю под названием “греческого огня”. В средние века она использовалась главным образом для освещения улиц.
+
Нефть адамдарга байыртадан бери белгилүү болгон. Биздин заманга чейин 6–7 миң мурда эле Евфрат дарыясынын жээгинен өндүрүлүп, аны үйлөргө жарык берүү үчүн, курулуш материалдары катары, өлгөн адамдарды катыруу үчүн дары жана май жасоого колдонушкан. Байыркы убакта нефтти курал катары да колдонушкан:оттуу суюктуктарды чептерге кол салгандардын баштарына куюшкан, нефтке күйгүзүлгɵн турган жебелерди душманды карай жаадырышкан. Нефть тарыхта «грек оту» деген ат менен белгилүү болгон күйгүзүүчү каражаттын негизги курамын түзгөн. Орто кылымдарда ал көчөлөрдү жарыктандыруу үчүн колдонулган.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>
 
<li>
−
В каждой капле нефти содержится более 900 различных химических соединений, более половины химических элементов Периодической системы. Это действительно чудо природы, основа нефтехимической промышленности. Примерно 90% всей добываемой нефти используется в качестве топлива. Несмотря на “свои 10%”, нефтехимический синтез обеспечивает получение многих тысяч органических соединений, которые удовлетворяют насущные потребности современного общества. Недаром люди уважительно называют нефть “чёрным золотом”, “кровью Земли”
+
Нефтинин ар бир тамчысында 900дɵн ашык ар түрдүү химиялык бирикмелер болот, алардын жарымынан кɵбүн Мезгилдик системадагы химиялык элементтер түзɵт. Бул чындыгында эле табияттын керемети, нефть ɵнɵр жайынын негизи болуп саналат. Болжол менен ɵндүрүп алынган нефтинин 90% отун катары колдонулат. Бирок 10% болсо да, нефтти синтездɵɵ ɵнɵр жайлары азыркы коомдун курч муктаждыктарын канааттандыруу максатында, кɵп миңдеген органикалык бирикмелерди ɵндүрүп турат. Бекеринен адамдар нефтти урматтоо менен «кара алтын» жана «Жердин каны» деп атабаса керек.
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
Строка 103: Строка 108:
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Углеводы ==   
+
== Углеводдор ==   
 
{{left-p|[[file:Углеводы.jpg|200px|Молекула сахарозы]]}}
 
{{left-p|[[file:Углеводы.jpg|200px|Молекула сахарозы]]}}
−
<div class="textblock">{{center|'''''Углеводы''' – сложные органические вещества, состоящие из углерода, водорода и кислорода.''}}</div>
+
<div class="textblock">{{center|'''''Углеводдор''' – кɵмүртектен, суутектен жана кычкылтектен турган татаал органикалык заттар''}}</div>
  
−
Углеводы входят в состав клеток и тканей всех растительных и животных организмов и по массе составляют основную часть органического вещества на Земле. На долю углеводов приходится около 80% сухого вещества растений и около 20% животных. Растения синтезируют углеводы из неорганических соединений - углекислого газа и воды (СО<sub>2</sub> и Н<sub>2</sub>О) в процессе фотосинтеза:
+
Углеводдор бардык ɵсүмдүктɵрдүн жана жаныбарлардын тканынын жана клеткаларынын курамына кирет жана ɵзүнүн массасы боюнча Жер планетасындагы органикалык заттардын негизги бɵлүгүн түзүп турат. Өсүмдүктɵрдүн кургак массасынын 80% жакыны жана жаныбарлардын 20% углеводдордон турат. Өсүмдүктɵр углеводду фотосинтез процессинде органикалык эмес бирикмелерден–кɵмүр кычкыл газынан жана суудан(СО<sub>2</sub> жана Н<sub>2</sub>О) синтездеп алышат:
  
−
<div class="blocktext" style="text-align:center">6СО<sub>2</sub> + 6Н<sub>2</sub>О <ins>''<sup>свет, хлорофилл</sup>''</ins><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> + 6O<sub>2</sub>
+
<div class="blocktext" style="text-align:center">6СО<sub>2</sub> + 6Н<sub>2</sub>О <ins>''<sup>жарык, хлорофилл</sup>''</ins><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> + 6O<sub>2</sub>
 
</div>
 
</div>
  
−
Углеводы имеют общую формулу C<sub>n</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>m</sub>, откуда и возникло название этих природных соединений.  
+
Бул табийгый бирикмелердин, углеводдордун атына ылайык жалпы формуласы – C<sub>n</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>m</sub>, болот.  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>
 
<li>
Строка 123: Строка 128:
  
 
== Белки ==
 
== Белки ==
−
'''Белки''' ''(полипептиды)'' – биополимеры построенные  из остатков  аминокислот, соединенных пептидными ''(амидными)'' связями.     
+
'''Белоктор''' – ''полипептиддер'' – аминокислоталардын калдыктарынан түзүлгɵн жана пептиддик '''(амиддик)''' байланыш менен байланышкан биополимерлер.     
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 138: Строка 143:
 
</ul>
 
</ul>
  
−
Ни один из известных нам живых организмов не обходится без белков. Белки служат питательными веществами, они регулируют обмен веществ, исполняя роль ферментов – катализаторов обмена веществ, способствуют переносу кислорода по всему организму и его поглощению, играют важную роль в функционировании нервной системы, являются механической основой мышечного сокращения, участвуют в передаче генетической информации и т.д. Как видно, функции белков в природе универсальны. Белки входят в состав мозга, внутренних органов, костей, кожи, волосяного покрова и т.д.
+
Бизге белгилүү болгон тирүү организмдердин бирɵɵндɵ да белок болбой койбойт. Белоктор азык зат катары кызмат кылат, ферменттердин ролун аткарып, зат алмашуу процессин жɵнгɵ салат, б.а.бүт организм боюнча кычкылтекти ташуу менен аны сиңирет. Белоктор нерв системасынын иштɵɵсүндɵ,булчуңдардын жыйрылышында негизги ролду ойнойт жана генетикалык маалыматтарды берүүгɵ ж.б. катышат. Көрүнүп тургандай эле, жаратылышта белоктор кɵптɵгɵн маанилүү функцияларды аткарат. Ошондой эле белоктор мээнин, ички органдардын, сɵɵктүн, теринин жана чачтын ж.д.у.с. курамына кирет.
  
−
=== Роль белков в организме ===
+
=== Организм үчүн белоктун ролу ===
−
Функции белков в организме разнообразны. Они в значительной мере обусловлены сложностью и разнообразием форм и состава самих белков.
+
Белок организмде ар түрдүү функцияларды аткарат. Алар белоктордун курамынын жана формасынын татаал болгондугу жана кɵп түрдүүлүгүнɵ жараша болот.  
−
* Белки - незаменимый строительный материал.  
+
*Белоктор – алмаштыргыс курулуш материалы болуп эсептелет.  
−
* Многие белки обладают сократительной функцией.  
+
*Кɵптɵгɵн белоктор булчуңдарды жыйрылуусун жɵнгɵ салат.
−
* Велика роль белков в транспорте веществ в организме.  
+
*Организм боюнча заттарды ташууда чоң роль ойнойт.
−
* Еще одна функция белка – запасная.  
+
*Белоктор–азык заттардын запасы болуп саналат.
−
* Регуляторную функцию выполняют белки – гормоны.
+
*Белоктор гормон катары регулятордук функцияны (сигналдарды берип туруу) аткарат.
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Полезные ссылки ==
+
== Пайдалуу шилтемелер ==
 
{{bib|”Удивительный  мир  органических  веществ”: Сайт Тutor.Оnlinе (Электронный ресурс) //URL: https://www.tutoronline.ru/blog/organicheskie-veshhestva (дата обращения: 10.03.2018)}}
 
{{bib|”Удивительный  мир  органических  веществ”: Сайт Тutor.Оnlinе (Электронный ресурс) //URL: https://www.tutoronline.ru/blog/organicheskie-veshhestva (дата обращения: 10.03.2018)}}
 
{{bib|“Значение органической  химии”:Сайт“Интерактивный мультимедиа учебник” (Электронный ресурс) //URL: http://orgchem.ru/(дата обращения: 10.03.2018)}}
 
{{bib|“Значение органической  химии”:Сайт“Интерактивный мультимедиа учебник” (Электронный ресурс) //URL: http://orgchem.ru/(дата обращения: 10.03.2018)}}
Строка 159: Строка 164:
  
 
== Глоссарий ==
 
== Глоссарий ==
−
:{{bib|'''Белки''' – сложные высокомолекулярные природные соединения, состоящие из a-аминокислот, соединенных пептидной связью}}
+
:{{bib|'''Органикалык химия''' – бул кɵмүртектин бирикмелеринин химиясы, тактап айтканда, кɵмүрсуутектердин жана алардын туундуларынын химиясы. Органикалык бирикмелер кɵмүртектин жана суутектин атомдорунан турат.}}
−
:{{bib|'''Гомологи''' – вещества с химическим одинаковым строением, но отличающиеся по составу на одну или несколько групп СН<sub>2</sub>.}}                                                                                                                          
+
:{{bib|'''Белоктор''' – бири менен пептиддик байланыш менен байланышкан a–аминокислоталардан турган татаал, жогорку молекулалуу табийгый бирикмелер.}}
−
:{{bib|'''Изомеры''' – вещества, имеющие одинаковый состав и одинаковую молекулярную массу, но различное строение молекул, а потому обладающие разными свойствами.}}                                    
+
:{{bib|'''Гомологдор''' – химиялык түзүлүштɵрү бирдей, бирок бири–биринен курамы боюнча бир же бир нече СН<sub>2</sub> тобунан айрымаланган заттар.}}
−
:{{bib|'''Органическая химия''' – это химия соединений углерода, а точнее, химия углеводородов и их производных. Органические соединения обязательно включают в себя атомы углерода и водорода.}}
+
:{{bib|'''Изомерлер''' – курамы жана молекулалык массасы бирдей, бирок молекуласынын түзүлүшү жана касиеттери ар түрдүү болгон заттар.}}
−
:{{bib|'''Углеводы''' – органические соединения, содержащие карбонильные и гидроксильные группировки атомов, имеющие общую формулу '''C<sub>n</sub>(H<sub>2</sub>O)'''<sub>m</sub>, (где n и m>3).}}
+
:{{bib|'''Углеводдор''' – жалпы формуласы C<sub>n</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>m</sub> болгон ( n и m>3 ), карбонил, карбоксил жана гидроксил топторунан турган органикалык бирикмелер.}}
−
:{{bib|'''Циклические соединения''' – соединения, в которых углеродные атомы образуют циклы.}}
+
:{{bib|'''Циклдик түзүлүштɵгү бирикмелер''' – кɵмүртектин атому жабык чынжыр түрүндɵ жайгашкан бирикмелер.}}
 +
 
 
</div>
 
</div>
 
<!-- Sidebar -->
 
<!-- Sidebar -->
Строка 179: Строка 185:
  
  
−
'''Глюкоза  C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> – наиболее важный из всех моносахаридов''', так как она является структурной единицей большинства пищевых ди- и полисахаридов.
+
'''Глюкоза  C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> – моносахариддердин эң маанилүүсү''', ал дисахариддердин жана полисахариддеринин структуралык бирдиги болуп саналат.  
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
Строка 190: Строка 196:
 
</ul>
 
</ul>
 
                                      
 
                                      
−
Она содержится в плодах и ягодах и необходима для снабжения энергией и образования в печени гликогена (запасной углевод человека и животных). Особенно её много в виноградном соке, поэтому глюкозу иногда называют виноградным сахаром. Мёд в основном состоит из смеси глюкозы с фруктозой. Так как глюкоза легко усваивается организмом, её используют в медицине в качестве укрепляющего лечебного средства при явлениях сердечной слабости, шоке. Широко применяют глюкозу в кондитерском деле (изготовление мармелада, карамели, пряников и т. д.). Большое значение имеют процессы брожения глюкозы.
+
Ал негизинен мɵмɵлɵрдɵ жана жемиштерде болот, глюкоза организмди энергия менен камсыз кылуу жана боордо гликогендин (адамдар жана жаныбарлар үчүн углеводдун запасы) пайда болушу үчүн керектелет. Өзгɵчɵ жүзүмдүн согунда кɵп болгондуктан, глюкозаны «жүзүм канты» деп да аташат. Балдын курамы да негизинен глюкоза менен фруктозанын аралашмасынан турат. Глюкоза организм тарабынан жеңил иштетилгендиктен, аны медицинада жүрөк ооруганда калыбына келтирүүчү каражат катары колдонушат. Ошондой эле ал кондитер азыктарын жасоодо ( мармелад, карамель, пряниктерди ж.б.жасоодо) да колдонулат. Глюкозаны ачытуу процесстеринин да чоң мааниси бар.
  
 
{{center-p|[[file:клубника.jpg|300px]]}}
 
{{center-p|[[file:клубника.jpg|300px]]}}
  
−
'''Фруктоза – C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub>''' является одним из самых распространенных углеводов фруктов, содержится в мёде. В  отличие от глюкозы она может без участия инсулина проникать из крови в клетки тканей. По этой причине фруктоза рекомендуется в качестве наиболее безопасного источника углеводов для больных диабетом.
+
'''Фруктоза – C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub>''' кеңири таралган жемиш углеводу болуп саналат, негизинен балда болот. Глюкозадан айрымаланып, фруктоза инсулинди катыштырбастан эле кандан ткандын клеткаларына өтө алат. Мына ушул себептен, фруктоза кант диабети менен ооругандарга, углеводдун эң коопсуз булагы катары сунушталат.
  
−
'''Сахароза – С<sub>12</sub>Н<sub>22</sub>О<sub>11</sub>''', образован молекулами глюкозы и фруктозы. Содержание сахарозы в сахаре 99,5%. Сахар  часто называют «носителем пустых калорий», так как сахар – это чистый углевод и не содержит других питательных веществ, таких, как, например, витамины, минеральные соли. Сахароза содержится в сахарном тростнике и сахарной свекле, а также в сладостях.
+
'''Сахароза – С<sub>12</sub>Н<sub>22</sub>О<sub>11</sub>''', глюкозанын жана фруктозанын молекулаларынан турат. Канттын 99,5% сахарозадан турат. Кантты кɵпчүлүк убакта «бош калорияларды ташуучу» деп да аташат, себеби, кант–бул таза углевод, анда башка азык заттар, мисалы, витаминдер, минералдык туздар болбойт. Сахароза кант тростнигинде, кант кызылчасында жана таттуу азыктарда болот.
  
 
{{center-p|[[file:сахароза.jpg|300px]]}}
 
{{center-p|[[file:сахароза.jpg|300px]]}}
  
−
'''Крахмал – (С<sub>6</sub>Н<sub>10</sub>О<sub>5</sub>)<sub>n</sub>''' природный полимер, он накапливается в виде зерен, главным образом в клетках семян, луковиц, клубней, а также в листьях и стеблях. Крахмал – белый порошок, нерастворимый в холодной воде. В горячей воде он набухает и образует клейстер. Крахмал применяют для накрахмаливания белья. Крахмал и его производные применяются при производстве бумаги, текстильных изделий, в литейном и других производствах, в фармацевтической промышленности.
+
'''Крахмал – (С<sub>6</sub>Н<sub>10</sub>О<sub>5</sub>)<sub>n</sub>''' жаратылыш полимери, ал данча түрүндө ɵсүмдүктɵрдүн уруктарынын, тамырларынын, жалбырактарынын жана сабактарынын клеткаларында топтолот. Крахмал – ак түстɵгү порошок, муздак сууда эрибейт. Ысык сууда ал кɵɵп, желим сыяктуу килкилдеген массага айланат. Крахмалды ич кийимдерди крахмалдоо үчүн да колдонушат. Крахмал жана андан алынган заттар кагаз, кездеме ɵндүрүүдɵ, металлдарды куюуда жана фармацептика ɵндүрүшүндɵ колдонулат.
  
 
{{center-p|[[file:крахмал.jpg|400px]]}}
 
{{center-p|[[file:крахмал.jpg|400px]]}}
Строка 214: Строка 220:
 
{{center-p|[[file:продукты белки.jpg|700px]]}}
 
{{center-p|[[file:продукты белки.jpg|700px]]}}
 
   
 
   
−
Белковый обмен в организме человека весьма сложен. В зависимости от состояния организма необходимое количество тех или иных белков постоянно изменяется, белки расщепляются, синтезируются, одни аминокислоты переходят в другие или распадаются, выделяя энергию. В результате жизнедеятельности организма часть белков теряется, это обычно около 25-30 г белка в сутки. Поэтому белки должны постоянно присутствовать в рационе человека в нужном количестве. Необходимое для человека количество белка в пище зависит от различных факторов: от того, находится ли человек в покое или выполняет тяжелую работу, каково его эмоциональное состояние и г.п. Рекомендуемая суточная норма потребления белка составляет 0,75-0,80 г качественного белка на 1 кг веса для взрослого человека. Детям, особенно совсем маленьким, требуется больше белка (до 1,9 г на 1 кг веса в сутки), так как их организм интенсивно растет.
+
Адамдын организминде белоктук алмашуу өтө татаал ишке ашырылат. Организмдин абалына карата тигил же бул белоктордун саны дайыма ɵзгɵрүп турат, белоктор заттарга ажырап, кайрадан синтезделет, бир түрдүү аминокислоталар башкаларга ɵтүп кетет же энергияны бɵлүп чыгаруу менен ажырашат. Организмде болуп турган процесстердин натыйжасында, белоктордун бир бɵлүгү, 25–30г бир суткада жок болуп турат. Ошондуктан, белоктор адамдын тамак–аш рационунда керектүү ɵлчɵмдɵ дайыма болуп турушу керек. Адам үчүн белоктун талап кылынган саны ар түрдүү фактылардан: адам тынч абалдабы же оор жумуш жасап жатабы, анын эмоционалдык абалынан ж.б. кɵз каранды болот. Бир суткада, белоктун чоң адамдын 1 кг салмагына туура келген керектɵɵ нормасы 0,75–0,80 г түзɵт. Балдарга,ɵзгɵчɵ кичинекей балдарга, денеси тездик менен ɵскɵндүктɵн, белок кɵп (суткасына 1 кг салмакка 1,9 г), талап кылынат.
  
 
{{center|[[file:продукты белки2.jpg|700px]]}}
 
{{center|[[file:продукты белки2.jpg|700px]]}}
Строка 220: Строка 226:
 
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Высокомолекулярные соединения</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Жогорку молекулалуу бирикмелер</div>
 
</div>
 
</div>
−
Особую очень важную группу органических веществ  составляют высокомолекулярные соединения (полимеры). Масса их молекул достигает нескольких десятков тысяч и даже миллионов атомных единиц массы.
+
Органикалык заттардын маанилүү тобун жогорку молекулалуу бирикмелер (полимерлер) түзɵт. Алардын молекуласынын массасы миңдеген, ал түгүл миллиондогон массанын атомдук бирдигинен турат. Бул бирикмелердин кандай мааниси бар? Полимердик заттар жердеги Жашоонун негизи болуп саналат. Органикалык табийгый полимерлер– биополимерлер– бардык жаныбарлардын жана ɵсүмдүктɵрдүн тиричилик иш–аракеттерин камсыз кылып турат. Табият полимерлердин 4 тибин тандап алган:
−
 
 
−
'''Какова роль этих соединений?'''
 
−
 
 
−
Полимерные вещества являются основой Жизни на земле.
 
−
 
 
−
Органические природные полимеры биополимеры – обеспечивают процессы жизнедеятельности  всех животных и растительных организмов. Природа выбрала всего 4 типа полимеров:
 
  
 
{{center|[[file:лайфхак.jpg|280px]]}}
 
{{center|[[file:лайфхак.jpg|280px]]}}
  
−
Во-вторых благодаря только для них  характерным  свойствам полимеры (синтетические, искусственные и некоторые природные) широко используются при изготовлении самых разнообразных материалов:
+
Экинчиден, полимерлерге гана тиешелүү касиеттерге ылайык, алар (синтетикалык, жасалма жана кээ бир табийгый) ар түрдүү кɵптɵгɵн материалдарды жасоодо колдонулат.
  
 
{{center|[[file:лайфхак2.jpg|280px]]}}
 
{{center|[[file:лайфхак2.jpg|280px]]}}
  
−
''Молекула полимера  называется '''макромолекулой''' (от греч. «макрос» – большой. длинный)''
+
''Полимердин молекуласы '''«макромолекула»''' деп аталат (грек. «макрос»– чоң, узун).''
  
 
{{center|[[file:Полимеры.jpg|280px]]}}
 
{{center|[[file:Полимеры.jpg|280px]]}}
  
−
'''''Применение полимеров'''''
+
'''''Полимерлердин колдонулушу'''''
  
 
{{center|[[file:Применение полимеров.jpg|300px]]}}
 
{{center|[[file:Применение полимеров.jpg|300px]]}}

Версия 10:51, 11 мая 2018

Органикалык бирикмелердин химиялык түзүлүш теориясы Углеводороддордун табийгый булактары Углеводдор Белоктор
Органикалык химия – көмүртектин бирикмелерин окутат.

Органикалык бирикмелердин химиялык түзүлүш теориясы (ХТТ)

  • А.М. Бутлеров ɵзүнүн теориясынын негизги жоболорун Шпейерде (1861–ж. сентябрь) ɵткɵрүлгɵн немец табият таануучулардын съездинде, химия секциясында «Заттын химиялык түзүлүшү» деген темада жасаган докладында билдирген.

    1. Молекулада атомдор валенттүүлүгүнө жараша белгилүү бир тартипте биригишет. Атомдордун байланышынын ирээттүүлүгү химиялык түзүлүш деп аталат. Көмүртек бардык органикалык бирикмелерде төрт валенттүү болуп саналат.

    2. Заттардын касиети молекулалардын сандык жана сапаттык курамынан гана эмес, алардын түзүлүшү менен да аныкталат.

    3. Заттардын касиеттери алардын молекулаларындагы атомдордун өз ара аракеттенишүүсүнөн көз каранды болот.

    4. Молекулалардын химиялык түзүлүштөрү алардын касиеттерин аныктайт, ал эми химиялык касиетти окуп–үйрөнүү түзүлүштү аныктоого мүмкүндүк берет.

  • А. М. Бутлеров 1861–жыл.

Бутлеровдун теориясы органикалык химиянын илимий негизи болуп саналган жана анын өнүгүшүнө таасир эткен. Теориянын жоболоруна таянуу менен А.М. Бутлеров изомерия кубулушун түшүндүрө алган, ал түрдүү изомерлердин болоорун алдын–ала айтуу менен алгачкылардан болуп кээ бирин ала алган.


В начало

Органикалык заттардын түзүлүшү

Жер шарындагы органикалык заттардын өтө көптүгүн жана алардын түзүлүшүнүн ар түрдүүлүгүн көмүртектин атомунун мүнөздүү өзгөчөлүгү менен түшүндүрүүгө болот.

Виды углеродных цепей


Көмүртектин атому бири–бири менен чынжыр түрдө биригип, бекем байланышты түзɵт. Жыйынтыгында, өтө бекем молекула пайда болот. Көмүртектин атомунун чынжыр түрүндө бири–бирине биригиши, анын түзүлүшүнүн өзгөчөлүгү болуп саналат. Көмүртектин атомдору бири–бири менен биригип, ар түрдүү чынжырчаларды пайда кылат: ачык бутакталбаган, бутакталган жана жабык (циклдик).


В начало

Изомерия–органикалык заттардын ар түрдүүлүгүнүн жана алардын көптүгүнүн негизги себеби болуп саналат

Izomeria.png

Изомерлер – бирдей молекулалык курамга ээ, бирок химиялык түзүлүштөрү жана касиеттери ар башка болгон заттар


В начало

Органикалык заттардын классификациясы

  • Углеводороддорду алардын бирикмелеринин касиеттерин аныктоочу төмөнкү структуралык белгилер боюнча классификациялашат:
    Классификация органических соединений по строению углеродной цепи
  • Органикалык заттарды алардын молекуласынын курамын түзгөн функционалдык топтун тибине карата да классификациялоого болот.
    Классификация органических соединений
Органикалык бирикмелердин ортосунда генетикалык байланыш болот, б.а. химиялык реакцияга катышуу менен бир топтогу зат башка топтогу затка айланат.

В начало

Органикалык химиянын мааниси

Органикалык химия – бул Жаратылыш жана Адам тарабынан түзүлгөн заттардын ажайып жана түбөлүктүү дүйнөсү. Азыркы цивилизациялуу коомдо жашап жаткан ар бир адамдын органикалык бирикмелер жана алардын эмнеде колдонулаары жөнүндө түшүнүгү болгону жакшы.
Применение органических веществ


Органикалык химия өтө маанилүү илимий жана практикалык мааниге ээ. Ал табийгый (жаратылыштан) жана синтетикалык жол менен алынган көптөгөн бирикмелерди изилдейт. Ошондуктан, органикалык химия азыркы учурдагы химиянын эн көлөмдүү жана маанилүү бөлүгү болуп саналат.

Табийгый органикалык бирикмелер жана алардын айлануулары Жашоонун кубулуштарынын негизин түзүп турат. Ошондуктан, органикалык химия биологиялык химиянын жана молекулярдык биологиянын негизи болуп саналат. Молекулярдык биология– организмдеги клеткаларда болуучу процесстерди молекулалык деңгээлде окутат. Бул областтагы изилдөөлөр жандуу жаратылыштагы кубулуштардын негизги маанисин терең түшүнүүгө мүмкүнчүлүк берет.

Көптөгөн синтетикалык органикалык бирикмелер адамдардын ишмердүүлүгүнүн ар түрдүү тармактарында колдонуу максатында өндүрүштөрдө өндүрүлүп турат.

Булар – нефть продуктылары, күйүүчү, полимерлер (каучуктар, пластмассалар,булалар,лактар, ж.б.) боёктор, өсүмдүктөрдү коргоочу каражаттар, дарылар, пармюмериялык заттар д.у.с.) Органикалык химиянын негизин түшүнбөй туруп, адам бул заттарды турмушта экологиялык жактан сабаттуу колдоно албайт.


В начало

Углеводороддун табийгый булактары

Таш көмүр

Таш көмүр миллиондогон жылдар ичинде жыгачтардын, өсүмдүктөрдүн калдыктарынын ажырашынын натыйжасында пайда болгон, органикалык заттардын татаал аралашмасы болуп саналат.

Жер шарында 36 миңден ашык көмүр бассейндери жана шахталары белгилүү, алар жер катмарынын 15% түзүп турат. Көмүр бассейндери миңдеген километрге чейин созулуп жатат. Жер шарындагы көмүрдүн жалпы запасы 5 трлн. 500 млрд. тонна болсо,чалгындалган кендер 1 трлн. 750 млрд. тоннаны түзөт.

Көмүрдүн үч түрүн айрымалалоого болот. Күрөң көмүр жана антрацит күйгөн учурда жалын чыкпай, түтүнсүз күйөт, ал эми таш көмүр күйгөндө чартылдаган үн чыгып турат.

Антрацит – көмүрдүн эң байыркы түрү. Ал өзүнүн тыгыздыгы жана жалтырактыгы менен айрымаланып турат. 95% көмүртектен турат.

  • Антрацит
  • Таш кɵмүр
  • Күрɵң кɵмүр

Таш көмүрдүн – 99% көмүртектен турат. Көмүрлөрдүн башка түрлөрүнө караганда кеңири колдонулат. Күрөң көмүрдүн – 72% көмүртек түзөт, өңү күрөң түстө. Ал көмүрлөрдүн ичинен эң жаңысы болгондуктан, жыгачтын структурасын сактап турат.

Происхождение и применение каменного угля

В начало

Нефть

Нефть – кочкул күрөң түстөгү майланышкан суюктук

Нефть адамдарга байыртадан бери белгилүү болгон. Биздин заманга чейин 6–7 миң мурда эле Евфрат дарыясынын жээгинен өндүрүлүп, аны үйлөргө жарык берүү үчүн, курулуш материалдары катары, өлгөн адамдарды катыруу үчүн дары жана май жасоого колдонушкан. Байыркы убакта нефтти курал катары да колдонушкан:оттуу суюктуктарды чептерге кол салгандардын баштарына куюшкан, нефтке күйгүзүлгɵн турган жебелерди душманды карай жаадырышкан. Нефть тарыхта «грек оту» деген ат менен белгилүү болгон күйгүзүүчү каражаттын негизги курамын түзгөн. Орто кылымдарда ал көчөлөрдү жарыктандыруу үчүн колдонулган.

  • Нефтинин ар бир тамчысында 900дɵн ашык ар түрдүү химиялык бирикмелер болот, алардын жарымынан кɵбүн Мезгилдик системадагы химиялык элементтер түзɵт. Бул чындыгында эле табияттын керемети, нефть ɵнɵр жайынын негизи болуп саналат. Болжол менен ɵндүрүп алынган нефтинин 90% отун катары колдонулат. Бирок 10% болсо да, нефтти синтездɵɵ ɵнɵр жайлары азыркы коомдун курч муктаждыктарын канааттандыруу максатында, кɵп миңдеген органикалык бирикмелерди ɵндүрүп турат. Бекеринен адамдар нефтти урматтоо менен «кара алтын» жана «Жердин каны» деп атабаса керек.
  • Процесс переработки нефти

  • Процессы переработки нефти
  • Виды и функции углеводородов

В начало

Углеводдор

Молекула сахарозы
Углеводдор – кɵмүртектен, суутектен жана кычкылтектен турган татаал органикалык заттар

Углеводдор бардык ɵсүмдүктɵрдүн жана жаныбарлардын тканынын жана клеткаларынын курамына кирет жана ɵзүнүн массасы боюнча Жер планетасындагы органикалык заттардын негизги бɵлүгүн түзүп турат. Өсүмдүктɵрдүн кургак массасынын 80% жакыны жана жаныбарлардын 20% углеводдордон турат. Өсүмдүктɵр углеводду фотосинтез процессинде органикалык эмес бирикмелерден–кɵмүр кычкыл газынан жана суудан(СО2 жана Н2О) синтездеп алышат:

6СО2 + 6Н2О жарык, хлорофилл→ C6H12O6 + 6O2

Бул табийгый бирикмелердин, углеводдордун атына ылайык жалпы формуласы – Cn(H2O)m, болот.


В начало

Белки

Белоктор – полипептиддер – аминокислоталардын калдыктарынан түзүлгɵн жана пептиддик (амиддик) байланыш менен байланышкан биополимерлер.

Бизге белгилүү болгон тирүү организмдердин бирɵɵндɵ да белок болбой койбойт. Белоктор азык зат катары кызмат кылат, ферменттердин ролун аткарып, зат алмашуу процессин жɵнгɵ салат, б.а.бүт организм боюнча кычкылтекти ташуу менен аны сиңирет. Белоктор нерв системасынын иштɵɵсүндɵ,булчуңдардын жыйрылышында негизги ролду ойнойт жана генетикалык маалыматтарды берүүгɵ ж.б. катышат. Көрүнүп тургандай эле, жаратылышта белоктор кɵптɵгɵн маанилүү функцияларды аткарат. Ошондой эле белоктор мээнин, ички органдардын, сɵɵктүн, теринин жана чачтын ж.д.у.с. курамына кирет.

Организм үчүн белоктун ролу

Белок организмде ар түрдүү функцияларды аткарат. Алар белоктордун курамынын жана формасынын татаал болгондугу жана кɵп түрдүүлүгүнɵ жараша болот.

  • Белоктор – алмаштыргыс курулуш материалы болуп эсептелет.
  • Кɵптɵгɵн белоктор булчуңдарды жыйрылуусун жɵнгɵ салат.
  • Организм боюнча заттарды ташууда чоң роль ойнойт.
  • Белоктор–азык заттардын запасы болуп саналат.
  • Белоктор гормон катары регулятордук функцияны (сигналдарды берип туруу) аткарат.

В начало

Пайдалуу шилтемелер

”Удивительный мир органических веществ”: Сайт Тutor.Оnlinе (Электронный ресурс) //URL: https://www.tutoronline.ru/blog/organicheskie-veshhestva (дата обращения: 10.03.2018)
“Значение органической химии”:Сайт“Интерактивный мультимедиа учебник” (Электронный ресурс) //URL: http://orgchem.ru/(дата обращения: 10.03.2018)
“Первоначальные сведения о строении органических веществ. Основные положения теории строения органических соединений А. М. Бутлерова”: Сайт"Химуля.com (Электронный ресурс) //URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/9-klass---vtoroj-god-obucenia (дата обращения: 10.03.2018)
«Изомерия. Упрощенная классификация органических соединений”: Сайт «Химуля.com» (Электронный ресурс) //URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/9-klass---vtoroj-god-obucenia (дата обращения: 10.03.18).
Природные источники углеводородов. Нефть и природный газ, их применение. Защита атмосферного воздуха от загрязнения.: Сайт “Химуля. com“ (Электронный ресурс) //URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/9-klass---vtoroj-god-obucenia (дата обращения: 10.03.18.)
“Рубрик Хозяйке на заметку” Сайт “ Занимательная химия” (Электронный ресурс) //URL: http://www.alto-lab.ru/(дата обращения: 10.03.18.)

В начало

Глоссарий

Органикалык химия – бул кɵмүртектин бирикмелеринин химиясы, тактап айтканда, кɵмүрсуутектердин жана алардын туундуларынын химиясы. Органикалык бирикмелер кɵмүртектин жана суутектин атомдорунан турат.
Белоктор – бири менен пептиддик байланыш менен байланышкан a–аминокислоталардан турган татаал, жогорку молекулалуу табийгый бирикмелер.
Гомологдор – химиялык түзүлүштɵрү бирдей, бирок бири–биринен курамы боюнча бир же бир нече СН2 тобунан айрымаланган заттар.
Изомерлер – курамы жана молекулалык массасы бирдей, бирок молекуласынын түзүлүшү жана касиеттери ар түрдүү болгон заттар.
Углеводдор – жалпы формуласы Cn(H2O)m болгон ( n и m>3 ), карбонил, карбоксил жана гидроксил топторунан турган органикалык бирикмелер.
Циклдик түзүлүштɵгү бирикмелер – кɵмүртектин атому жабык чынжыр түрүндɵ жайгашкан бирикмелер.
Углеводы – простые и сложные
Простые углеводы.jpg


Сложные углеводы.jpg


Глюкоза C6H12O6 – моносахариддердин эң маанилүүсү, ал дисахариддердин жана полисахариддеринин структуралык бирдиги болуп саналат.

  • строение глюкозы
  • молекула
  • виноград

Ал негизинен мɵмɵлɵрдɵ жана жемиштерде болот, глюкоза организмди энергия менен камсыз кылуу жана боордо гликогендин (адамдар жана жаныбарлар үчүн углеводдун запасы) пайда болушу үчүн керектелет. Өзгɵчɵ жүзүмдүн согунда кɵп болгондуктан, глюкозаны «жүзүм канты» деп да аташат. Балдын курамы да негизинен глюкоза менен фруктозанын аралашмасынан турат. Глюкоза организм тарабынан жеңил иштетилгендиктен, аны медицинада жүрөк ооруганда калыбына келтирүүчү каражат катары колдонушат. Ошондой эле ал кондитер азыктарын жасоодо ( мармелад, карамель, пряниктерди ж.б.жасоодо) да колдонулат. Глюкозаны ачытуу процесстеринин да чоң мааниси бар.

Клубника.jpg


Фруктоза – C6H12O6 кеңири таралган жемиш углеводу болуп саналат, негизинен балда болот. Глюкозадан айрымаланып, фруктоза инсулинди катыштырбастан эле кандан ткандын клеткаларына өтө алат. Мына ушул себептен, фруктоза кант диабети менен ооругандарга, углеводдун эң коопсуз булагы катары сунушталат.

Сахароза – С12Н22О11, глюкозанын жана фруктозанын молекулаларынан турат. Канттын 99,5% сахарозадан турат. Кантты кɵпчүлүк убакта «бош калорияларды ташуучу» деп да аташат, себеби, кант–бул таза углевод, анда башка азык заттар, мисалы, витаминдер, минералдык туздар болбойт. Сахароза кант тростнигинде, кант кызылчасында жана таттуу азыктарда болот.

Сахароза.jpg


Крахмал – (С6Н10О5)n жаратылыш полимери, ал данча түрүндө ɵсүмдүктɵрдүн уруктарынын, тамырларынын, жалбырактарынын жана сабактарынын клеткаларында топтолот. Крахмал – ак түстɵгү порошок, муздак сууда эрибейт. Ысык сууда ал кɵɵп, желим сыяктуу килкилдеген массага айланат. Крахмалды ич кийимдерди крахмалдоо үчүн да колдонушат. Крахмал жана андан алынган заттар кагаз, кездеме ɵндүрүүдɵ, металлдарды куюуда жана фармацептика ɵндүрүшүндɵ колдонулат.

Крахмал.jpg


Крахмал1.jpg


О важной роли белков
Продукты белки.jpg


Адамдын организминде белоктук алмашуу өтө татаал ишке ашырылат. Организмдин абалына карата тигил же бул белоктордун саны дайыма ɵзгɵрүп турат, белоктор заттарга ажырап, кайрадан синтезделет, бир түрдүү аминокислоталар башкаларга ɵтүп кетет же энергияны бɵлүп чыгаруу менен ажырашат. Организмде болуп турган процесстердин натыйжасында, белоктордун бир бɵлүгү, 25–30г бир суткада жок болуп турат. Ошондуктан, белоктор адамдын тамак–аш рационунда керектүү ɵлчɵмдɵ дайыма болуп турушу керек. Адам үчүн белоктун талап кылынган саны ар түрдүү фактылардан: адам тынч абалдабы же оор жумуш жасап жатабы, анын эмоционалдык абалынан ж.б. кɵз каранды болот. Бир суткада, белоктун чоң адамдын 1 кг салмагына туура келген керектɵɵ нормасы 0,75–0,80 г түзɵт. Балдарга,ɵзгɵчɵ кичинекей балдарга, денеси тездик менен ɵскɵндүктɵн, белок кɵп (суткасына 1 кг салмакка 1,9 г), талап кылынат.

Продукты белки2.jpg
Жогорку молекулалуу бирикмелер

Органикалык заттардын маанилүү тобун жогорку молекулалуу бирикмелер (полимерлер) түзɵт. Алардын молекуласынын массасы миңдеген, ал түгүл миллиондогон массанын атомдук бирдигинен турат. Бул бирикмелердин кандай мааниси бар? Полимердик заттар жердеги Жашоонун негизи болуп саналат. Органикалык табийгый полимерлер– биополимерлер– бардык жаныбарлардын жана ɵсүмдүктɵрдүн тиричилик иш–аракеттерин камсыз кылып турат. Табият полимерлердин 4 тибин тандап алган:

Лайфхак.jpg

Экинчиден, полимерлерге гана тиешелүү касиеттерге ылайык, алар (синтетикалык, жасалма жана кээ бир табийгый) ар түрдүү кɵптɵгɵн материалдарды жасоодо колдонулат.

Лайфхак2.jpg

Полимердин молекуласы «макромолекула» деп аталат (грек. «макрос»– чоң, узун).

Полимеры.jpg

Полимерлердин колдонулушу

Применение полимеров.jpg
Древесно-полимерные композиты.gif
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Химия:_Органикалык_заттардын_ажайып_дүйнɵсү&oldid=16182»