БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Жер — различия между версиями

(→‎Жердеги күндүн энергиясы)
 
(не показано 12 промежуточных версий 2 участников)
Строка 3: Строка 3:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Жер планета. Ушунча чоң анын формасы кандай? Эмне үчүн Жерде күн түн  жана жыл мезгилдери алмашылат? Күндөн канча энергия алат, бардык точкасы бирдей жылынабы? Уюлдук күн деген эмне? Жердин бетинде жана ичинде эмне бар? Геохронологиялык таблица деген эмне деген сууроолордун жоопторуна силерди бул барактарданала аласыңар.''  
+
''Жер планетасы канчалык чоң жана анын формасы кандай? Эмне үчүн Жерде күн түн  менен алмашат жана жыл мезгилдери ѳзгѳрүлѳт? Күндөн ал канча энергия алат жана Жердин  бардык чекиттерине бирдей жарык береби? Уюлдук күн деген эмне? Жердин бетинде жана ичинде эмне бар? Геохронологиялык таблица деген эмне? Ушул сууроолорго жооп алуу үчүн биз ушул барактарга барабыз.''  
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
  
−
== Жердин формасы, өлчөмү жана кыймылы ==
+
== Жердин формасы, көлөмү жана кыймылы ==
  
 
'''Жердин формасы жана көлөмү'''
 
'''Жердин формасы жана көлөмү'''
  
−
Жер башка планеталардай эле шар формасында. Жер өз огунда айланып уюлдан кичине жантайыңкы турат. Жердин өлчөмү түзөт
+
Жер башка планеталардай эле шар формасында. Ал өз огунда айлануусунун жыйынтыгында ал уюлдардан алсыз жантайыңкы турат. Эгер Жерди шар катары кабыл алса, анда анын кѳлѳмүн түзөт.
  
−
{{center|[[file: Жердин колому.jpg|500px| Жердин көлөмү]]}}
+
{{center|[[file: ZHerdin kolomu.jpg|500px| Жердин көлөмү]]}}
  
  
−
Жердин теориялык суроолоруна жооп берүүчү илимдер геология, геодезия, гидрология ж.б. Жер өз огунда тегеренгендиктен окумуштуулар анын формасы [https://unotices.com/page-answer.php?id=7878 геоид] деген түшүнүккө келишкен.
+
Геология, геодезия, гидрология ж.б. сыяктуу Жер жѳнүндѳ илимдердин теориялык суроолорун чечүү үчүн окумуштуулар Жердин формасынын башка түшүнүгүн колдонушат. Аны [https://unotices.com/page-answer.php?id=7878 геоид] деп аташат.
  
−
{{center|[[file: Геоид.gif|500px| Геоид]]}}
+
{{center|[[file: Geoid.gif|500px| Геоид]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Геоид</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Геоид</div>
  
  
−
'''Жердин кыймылы'''
+
'''Кыймылдаган Жер'''
  
−
Жер Күндү өз огунда бир жылда айланып чыгат. Январда Жер күнгө жакын келет, июлга караганда.  Ушул факты жердин айлануу ылдамдыгына таасир этет: Күндөн канчалык алыс болсо, ошончо ылдамдыгы аз. Ошондуктан түндүк жарым шарда жайдан кыш кыска, ал эми түштүк жарымшарда тескерисинче кыштан жай кыска.  
+
Жер Күндүн айланасында жана бир эле убакта өз огунда айланат. Кундүн айланасында Жер айлана орбитасы боюнча (орбиталдык кыймыл) айланат жана бир жылда ѳтѳт. Ушунда январда Жер июлга караганда Күнгө кѳбүрѳѳк жакын келет.  Ушул факт Жердин айлануу ылдамдыгына таасир этет: Күндөн канчалык алыс болсо, ылдамдык ошончолук аз. Ошондуктан, түндүк жарым шарда жайдан кыш кыска, ал эми түштүк жарым шарда тескерисинче, жай кыска. Ѳзүнүн жалган огунда (октук кыймыл) Жер суткада толук тегеренүү менен батыштан чыгышка айланат. Айлануу огу орбитанын тегиздигине дайыма 66,5° эңкейген.  Ушул кыймылдардын натыйжасында Жерде жыл мезгилдери жана күн жана түндүн алмашуусу жүрѳт. Күн менен Айдын таасири астында жана планетанын ичиндеги заттардын которулушунан жердин огунун абалы өзгөрүп турат. Бирок да ошол себептердин натыйжасында уюлдардын термелиши анча чоң эмес – бир нече ондогон метрден ашпайт.
−
 
 
−
Жердин огу эклиптиканын тегиздиги боюнча 66,5о бурчту түзөт. Күн менен Айдын таасири астында жана планетанын ичиндеги заттардын которулушунан жердин огунун абалы өзгөрүп турат. Бирок да ошол себептердин натыйжасында уюлдардын термелиши анча чөн эмес – бир нече ондогон метрден ашпайт. Ушундай кыймылдын негизинде Жерде жыл мезгилдери жана күн менен түн алмашылат.
 
  
 
[https://books.google.kg/books?id=ikRYvOYNc8MC&pg=PA647&dq=%D0%B0%D1%84%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9,+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B4%D0%BD%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKE#v=onepage&q=%D0%B0%D1%84%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9%2C%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9%20%D0%B4%D0%BD%D0%B8%20%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F&f=false Жер бул асман телосу]
 
[https://books.google.kg/books?id=ikRYvOYNc8MC&pg=PA647&dq=%D0%B0%D1%84%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9,+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B4%D0%BD%D0%B8+%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKE#v=onepage&q=%D0%B0%D1%84%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9%2C%20%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9%20%D0%B4%D0%BD%D0%B8%20%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F&f=false Жер бул асман телосу]
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Жердин огунда айланышы.jpg|250px|Жердин огунда айланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин огунда айланышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHerdin ogunda ajlanyshy.jpg|250px|Жердин огунда айланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин огунда айланышы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Жердин Күндү жылдык айланышы.jpg|450px|Жердин Күндү жылдык айланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин Күндү жылдык айланышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: tegereginde ZHerdin zhyldyk ajlanyshy.jpg|450px|Күндүн тегерегинде  Жердин жылдык айланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Күндүн тегерегинде  Жердин жылдык айланышы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
'''Жердин кыймылынын географиялык натыйжасы'''
+
''Жердин кыймылынын географиялык натыйжасы'''
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
−
<li>{{center|[[file: Күн менен түндүн алмашылышы.jpg|250px|Күн менен түндүн алмашылышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Күн менен түндүн алмашылышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: menen almashylyshy.jpg|250px|Күн жана түндүн алмашылышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Күн жана түндүн алмашылышы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Смена времен года.gif|250px|Жыл мезгилдеринин алмашылышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жыл мезгилдеринин алмашылышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Smena vremen goda.gif|250px|Жыл мезгилдеринин алмашылышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жыл мезгилдеринин алмашылышы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Смена сезонов года.jpg|250px|Жыл мезгилдеринин алмашылышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жыл мезгилдеринин алмашылышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Smena sezonov goda.jpg|250px|Жыл мезгилдеринин алмашылышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жыл мезгилдеринин алмашылышы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 47: Строка 45:
 
== Жердеги күндүн энергиясы ==
 
== Жердеги күндүн энергиясы ==
  
−
{{center|[[file: Земля по сравнению с самой большой известной звездой.gif|500px|Жердин белгилүү болгон эң чоң жылдыздардан айырмасы]]}}
+
{{center|[[file: Zemlya po sravneniyu s samoj bolshoj izvestnoj zvezdoj.gif|500px|Белгилүү  эң чоң жылдыздардан Жердин айырмасы]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Жердин белгилүү болгон эң чоң жылдыздардан айырмасы</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Белгилүү  эң чоң жылдыздардан Жердин айырмасы</div>
−
 
 
−
 
 
−
'''Жер бирдей жылынбайт'''
 
−
 
 
−
Жер бетине күндүн нурунун таралышы жердин формасына көз каранды, анын кыймылы күнгө карата абалына жараша бөлүнөт.
 
  
−
Күн нурлары жердин бетинин ар кандай аянттарына ар түрдүү бурч менен тиет жана күн нурларынын тийген бурчу экватордон уюлдарды карай закон ченемдүү түрдө азайып олтурат. Ошол себептүү, жер бетинин Күн нурлары менен жылытылышы экватордон уюлдарды көздөй улам азайып отурат. Бул болсо жер бетиндеги күндүн жылуулугунун таасириндеги бардык кубулуштардын зоналуу түрдө алмалышына алып келет. Демек, жер бетиндеги жаратылыштык зоналуулуктун негизги себеби – Жердин формасы.
 
  
−
Бул билимдерди себептик-негиздик байланыштарды түзүүдө колдонобуз: географиялык кеңдик(экватор, тропик, мелүүн жана уюлдук кеңдиктер) жерге Күн нурунун түшүү бурчуна көз каранды, Жерге нурлардын кандай бурч менен келип түшүшүнө, ал жердин бети канчалык деңгээлде жылынышына, абанын температурасына карата аныкталат.
+
''Жер тегиз жылыбайт'''
  
−
{{center|[[file: Зависимость температуры воздуха от географической широты.jpg|500px|Абанын  температурасы географиялык кеңдике байланыштуу]]}}
+
Жер бетине күндүн жылуулугунун таралышы Жердин формасынан, анын кыймылынан жана Күнгө карата абалынан көз каранды.
−
<div style="color:blue; text-align:center">Абанын  температурасы географиялык кеңдике байланыштуу</div>
 
  
 +
Ар түрдүү райондордо Күн нурларынын тийүү бурчу ар башкача, демек Жердин ар түрдүү аянттары жылуулуктун ар кандай санын алышат. Экватордо күн нурлары тик ылдый түшѳт жана алар Жерди күчтүү жылытат. Экватордон канчалык алыс болгон сайын, тийүү бурчу ошончолук азаят, ошондуктан ушул территориялар азыраак сандагы жылуулукту алышат. Күндүн нурларынын бир эле кубаттуулугу боюнча бир тутам экватордон ѳтѳ эле азыраак аянтты жылытат, анткени ал тик ылдый түшѳт. Андан сырткары, экваторго караганда азыраак бурч боюнча түшкѳн нурлар, атмосферадан ѳтүү менен, анда чоң жолду ѳтѳт, ушунун натыйжасында күн нурларынын бѳлүгү тропосферада чагылышатт жана жер бетине жетишпейт. Мына ушунун бардыгы экватордон түндүккѳ же түштүккѳ жылган сайын абанын температурасы азаят, себеби күн нурларынын түшүү бурчтары азаят.
  
−
'''Жылуулук алкактары'''
+
Бул билимдерди себеп-натыйжа байланыштарынын чынжырын түзүү үчүн пайдаланабыз: Жерге нурлар кандай бурч боюнча түшүшү географиялык кеңдиктен (экватор, тропиктер, мелүүн жана уюлдук кеңдиктер) көз каранды, ушул жерден Жер канчалык жылыйт жана демек, абанын температурасы кѳз каранды.
  
−
Географиялык кеңдик Жердин жылуулануусуна таасир этет. Күнгө карата бийиктиги, күндүн узактыгы. Демек Жердин жылуулануусу боюнча (жылуу, суук, мелүүн, ысык) алкактарга бөлүнөт.
+
{{center|[[file:ZemlyaKartGeo.jpg|500px|Абанын  температурасы географиялык кеңдиктен кѳз карандылыгы]]}}
 +
<div style="color:blue; text-align:center">Абанын температурасы географиялык кеңдиктен кѳз карандылыгы</div>
  
−
{{center|[[file: Пояса освещенности. Тропики и полярные круги.jpg|500px|Жылуулук алкактары. Тропик жана уюлдук айлана]]}}
+
'''Жарыктык алкактары'''
−
<div style="color:blue; text-align:center">Жылуулук алкактары. Тропик жана уюлдук айлана</div>
 
  
 +
Географиялык кеңдик Жердин жарыктыгынын шарттарына таасир этет. Күндүн бийиктигине жана күндүн созулушуна жараша б.а., Жердеги жарыктыктан жылуулук алкактар (жарыктык алкактар) (суук, мелүүн, ысык) бѳлүп каралат.
  
−
Биз мелүүн алкакта жашайбыз, жыл мезгилдери даана байкалат(жаз, жай, күз, кыш). Башка жерлерде жашагандар уюлдук күн жана уюлдук түндүн шартында жашайт, демек эки жыл мезгили(кургак жана нымдуу) байкалат.
+
Биз жыл мезгилдери даана байкалган (жаз, жай, күз, кыш) мелүүн алкакта жашайбыз. Ал эми планетанын башка жерлеринде адамдар уюлдук күн жана уюлдук түн болгон учурларда, же эки гана жыл мезгили (кургак жана нымдуу) бар шартында жашашат.
−
 
 
−
[http://www.geo-site.ru/index.php/2011-01-21-10-59-05/106-2011-01-21-10-54-52/770-pojas-osvecshennosti.html Жылуулануу алкагы]
 
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
 
 
== Жердин түзүлүшү. Геохронологиялык таблица ==
 
== Жердин түзүлүшү. Геохронологиялык таблица ==
  
 
'''Жердин түзүлүшү'''
 
'''Жердин түзүлүшү'''
  
−
{{center|[[file: История Земли за 1 минуту.mp4|500px|1 минутадагы Жердин тарыхы]]}}
+
{{center|[[file: Istoriya Zemli za 1 minutu.mp4|500px|1 мүнѳт ичинде Жердин тарыхы]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">1 минутадагы Жердин тарыхы</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">1 мүнѳт ичинде Жердин тарыхы</div>
  
  
−
Жердин жашы боюнча бардык  Күн системасындагы байыркы тоо тектерин түзүп 5 млрд. жыл. Жер шары чачыранды материянын – протоппланеталык булут – тумандын коюулашынан пайда болгон, адегенде кандайдыр бир орбитаныны тегерегинде айланган газ, чаң, булуттар( жарылган чоң жылдыздын калдыктары) тартылуу күчүнүн натыйжасында анча чоң эмес денелер – астероиддер пайда болгон. Андан кийин астероиддер тегерегиндеги газдарды жана чаңдарды өздөрүнө тартып алып өсүп планетага айланган. Жер шарынын химиялык курамы, агрегаттык абалы, касиеттери ар кандай катмарлардан – геосфералардан(атмосфера, гидросфера, литосфера, ядро) түзүлүшү, анын заттарынын тыгыздык боюнча бөлүнүп дифференцияланышынын(ажырымдалышынын) натыйжасы.
+
Бардык Күн системасынын жашы сыяктуу эле Жердин жашы байыркы тоо тектерин түзүп 5 млрд. жылга жакын. Жер шары чачыранды материядан – протопланеталык булуттан – тумандын коюлушунан пайда болгон жана адегенде муздак болгон. Андан соң кандайдыр бир орбитанын тегерегинде айланган газ, чаң, булуттар (жарылган чоң жылдыздын калдыктары) тартылуу күчүнүн натыйжасында анча чоң эмес денелер – астероиддер пайда болгон. Астероиддер тегерегиндеги газдарды жана чаңдарды өздөрүнө тартып алып, өсүп, планетага айланган. Жер шарынын химиялык курамы, агрегаттык абалы, касиеттери ар кандай катмарлардан – геосфералардан (атмосфера, гидросфера, литосфера, ядро) турат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Жердин түзүлүшү.jpg|450px|Жердин түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин түзүлүшү</div></li>
+
<li>{{center|[[file:TyshkyGeo.jpg|450px|Жердин түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин түзүлүшү</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Ядро Земли.gif|450px|Жердин ядросу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ядросу</div></li>
+
<li>{{center|[[file: YAdro Zemli.gif|450px|Жердин ядросу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ядросу</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Жердин ички түзүлүшү.jpg|450px|Жердин ички түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ички түзүлүшү</div></li>
+
<li>{{center|[[file:JerIchkiGeo.jpg|450px|Жердин ички түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ички түзүлүшү</div></li>
 
<li>{{center|[[file: zemnaia_kora kg.mp4|450px|Жер кыртышынын түзүлүшү. Тоо  тектеринин түрлөрү.]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жер кыртышынын түзүлүшү. Тоо  тектеринин түрлөрү. </div></li>
 
<li>{{center|[[file: zemnaia_kora kg.mp4|450px|Жер кыртышынын түзүлүшү. Тоо  тектеринин түрлөрү.]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жер кыртышынын түзүлүшү. Тоо  тектеринин түрлөрү. </div></li>
 
</ul>
 
</ul>
Строка 101: Строка 91:
 
'''Геохронологиялык таблица'''
 
'''Геохронологиялык таблица'''
  
−
Жердин байыркы тоо тектеринин жашы 4,1 млрд. жыл. Метеорит жана айдын тоо тектерин изилдөөнүн негизинде Жердин жашы 4,55 млрд. жыл деп аныкталууда. Тоо тектеринин абсалюттук жашын аныктоо үчүн окумуштуулар радиометриялык методдун негизинде изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгы менен аныктаган. Анын жардамы менен геохронологиялык шкала(таблица) түзүлгөн.
+
Жердеги байыркы тоо тектеринин жашы 4,1 млрд. жылды түзѳт. Метеорит жана айдын тоо тектери боюнча изилдөөнүн негизинде Жердин жашы 4,55 млрд. жыл деп бааланууда. Тоо тектеринин абсолюттук жашын аныктоо үчүн окумуштуулар радиометриялык усулдарды пайдаланышат, ал дайыма изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгына негизделген. Ушул эле усулдардын жардамы менен геохронологиялык шкала(таблица)дагы түзүлгөн.  
−
 
 
−
Геохронологиялык шкала – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхы көрсөтүлгөн. Пайда болгон мезгилден баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин. Ал эрага, эра-мезгилге, мезгил – эпохага бөлүнөт.
 
  
−
{{center|[[file: Геологиялык мезгил.jpg|500px| Геологиялык мезгил]]}}
+
'''Геохронологиялык шкала''' – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхынын бардыгы көрсөтүлгөн анын пайда болгон мезгилинен баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин. Ал заманга, заман - мезгилге, мезгил - доорго бөлүнөт.
  
 +
{{center|[[file: Geologiyalyk mezgil.jpg|500px| Геологиялык мезгил]]}}
  
−
Жердин өнүгүү тарыхында эраларга жана мезгилдерге жөн эле бөлүнүп калган эмес.  Бир эранын бүтүшү кийинки эранын башталышы менен Жер бетинин өзгөрүшү, кургактыктын бөлүнүшү, тоо пайда болуу процессинин ылдамдыгы, органикалык дүйнөнүн  өнүгүшү менен тыгыз байланышкан. Таблицадагы бардык көрсөткүчтөр шарттуу түрдө эл аралык коомдук илимий деңгээлде кабыл алынган.
 
  
−
Геохронологиялык таблица мурунку кылымда кабыл алынган. Ал Жердин тарыхын окутуп үйрөтөт жана табигий мезгилдик таблицасы катары эсептелет.
+
Жердин өнүгүү тарыхын замандарга жана мезгилдерге бѳлүштүрүү капысынан эмес. Бир замандын аякташы кийинки замандын башталышы адатта Жер бетинин сѳлѳкѳтүнүн өзгөрүүсү, кургактык жана кѳлдѳрдүн мамилелештигин кайра бөлүштүрүү, тоолордун пайда болуу процесстеринин ылдамдыгы, органикалык дүйнөнүн өнүгүүсүнүн ѳзгѳрүүсү менен тыгыз байланышта.  
  
−
{{center|[[file: Геохронологическая таблица.jpg|500px|Геохронологиялык таблица]]}}
+
Таблицадагы бардык көрсөткүчтөр ѳтѳ эле шарттуу жана эл аралык деңгээлде илимий коомчулукта жалпы кабыл алынган таблица болуп эсептелет.  
−
<div style="color:blue; text-align:center">Геохронологиялык таблица</div>
+
Геохронологиялык таблица мурунку кылымда кабыл алынган. Ал Жердин тарыхын изилдѳѳгѳ мүмкүнчүлүк берет, ал эми алынган маалыматтар болжолдоолорду жана жалпылоолорду жасоого жардам берет. Таблица ѳзүнүн ѳзгѳчѳлүктѳрү менен планетанын тарыхынын табигый мезгилдик таблицасы болуп эсептелет.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
== Жердин бети ==
 
== Жердин бети ==
  
−
Жердин бети Күн системасындагы башка планеталардан айырмаланып турат. Жердеги деңиздер жана океандар суюк суудан турат. Жер бетинин 71% , 360 млн. км<sup>2</sup> дүйнөлүк океан түзүп планетада тиричиликти камсыз кылат. Калган 29% кургактык ээлейт. Анча чоң эмес участокту алты материк жана аралдар түзөт.
+
Жердин бети Күн системасындагы бардык башка планеталардан айырмаланып турат. Жердин деңиздери жана океандары суюк суудан турат. Алар Жер бетинин 71% ээлейт, бул 360 млн. км² түзѳт жана ушуга байланыштуу Жер планетасында жашоо бар. Жер бетинин калган 29% кургактык ээлейт. Мына ушул чоң эмес бардык аянтты алты материк жана аралдар түзөт.
  
−
{{center|[[file: Материктер.jpg|500px|Материктер, океандар жана дүйнө бөлүктөрү]]}}
+
{{center|[[file:MJOGeo.jpg|500px|Материктер, океандар жана дүйнө бөлүктөрү]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Материктер, океандар жана дүйнө бөлүктөрү</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Материктер, океандар жана дүйнө бөлүктөрү</div>
  
  
−
Жердин бети Түндүк жана Түштүк жарым шарга бөлүнөт. Түштүк  жарым шардын 80% суу каптап аз бөлүгүн кургактык ээлейт. Түндүк жарым шарында башкача. Суу 60% түзсө калган 40% кургактык орун алган.
+
Жер бетинин бардыгы Түндүк жана Түштүк жарым шарга бөлүнөт. Түштүк  жарым шардын 80% суу менен капталган, азыраак гана бөлүгүн кургактык ээлейт. Түндүк жарым шарында абал кичине башкача. Суу 60% гана түзсө, кургактык калган 40% орун алган.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Түндүк жана түштүк жарым шар.jpg|320px|Түндүк жана түштүк жарым шар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Түндүк жана түштүк жарым шар</div></li>
+
<li>{{center|[[file:JarymSharGeo.jpg|320px|Түндүк жана түштүк жарым шар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Түндүк жана түштүк жарым шар</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Морской залив.gif|450px|Деңиз булуңу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Деңиз булуңу</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Morskoj zaliv.gif|450px|Деңиз булуңу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Деңиз булуңу</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Аралдардын жалпы санын эсептеп чыгуу өтө кыйын. 18 ке жакын аралдын аянты 100 миң км<sup>2</sup> ты түзөт.
+
Океандагы аралдардын жалпы санын эсептеп чыгуу татаал. 18 аралдардын аянты гана 100 миң км² түзөт.
−
 
 
−
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
−
<li>{{center|[[file: Таблица Крупнейшие острова Земли.png|300px|Жердин ири аралдарынын аянты]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ири аралдарынын аянты</div></li>
 
−
<li>{{ ]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ири аралдары</div></li>
 
−
</ul>
 
  
 +
{{center|[[file:IlandsGeo.jpg|300px|Жердин ири аралдарынын аянты]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин ири аралдарынын аянты</div>
  
−
{{center|[[file: Сравнительные размеры материков.jpg|500px|Материктердин салыштырмалуу аянттары]]}}
+
{{center|[[file:MaterikiGeo.jpg|500px|Материктердин салыштырмалуу аянттары]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Материктердин салыштырмалуу аянттары</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Материктердин салыштырмалуу аянттары</div>
  
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү.jpg|450px|Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Okeandardyn salyshtyrmaluu.jpg|450px|Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Встреча двух океанов.gif|300px|Эки океандын кесилиши]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Эки океандын кесилиши</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Vstrecha dvuh okeanov.gif|300px|Эки океандын жолугушуусу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Эки океандын жолугушуусу</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
== Сөздүк ==
 
== Сөздүк ==
−
:{{bib|'''Афелий''' – эң Күндөн алыс точканын орбитасы, Жер 5июлда өтөт. }}
+
:{{bib|'''Афелий''' – жер 5 - июлда ѳткѳн орбитанын Күндөн эң алыс чекити.}}
−
:{{bib|'''Геоид''' (грек. ''geoeides'',  geо - Жер жана ''eidos'' - түр) - фигура, дүйнөлүк океандын орточо деңгээли аркылуу жүргүлүлгөн Жер бетинин элестетилген деңгээлдик бетине туура келген Жер бетинин фигурасы. }}
+
:{{bib|'''Геоид''' (грек. ''geoeides'',  ''geо'' - Жер жана eidos - түр) - фигура, планета катары Жер бети жѳнүндѳ жалпыланган маалыматты берген фигура.}}
−
:{{bib|'''Геохронологиялык шкаласы''' – бул шарттуу шкала, анда жердин өнүгүү тарыхы көрсөтүлгөн пайда болгон мезгилинен тартып(4,5-7млрд. жыл мурун) азыркы убакытка чейин. }}
+
:{{bib|'''Геохронологиялык шкала''' – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхынын бардыгы көрсөтүлгөн анын пайда болгон мезгилинен баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин. }}
−
:{{bib|'''Күн түн теңелүү''' – жыл ичиндеги күндүн узактыгы менен түндүн узактыгы бирдей болгон күн.  }}
+
:{{bib|'''Жердин мантиясы'''  (грек. ''Mantion'' - жабуучу, плащ) - жердин ядросун курчаган геосфера. Сырткы тараптан Жердин мантиясы жер кыртышы менен мамилелешет; анын тѳмѳнкү чек арасы 2900 км жакын тереңдикте жайгашат. Мантия Жердин көлөмүнүн 83% жана анын салмагынын 2/3 жакынын түзѳт. Температурасы 2000-2500° С ден ашпайт.  }}
−
:{{bib|'''Күндүн төбөдө түрүшү''' – Күн өзүнүң жылдык кыймылынын мезгилинде эклиптиканын эң түндүк же түштүк чекиттери аркылуу өткөн кези. }}
+
:{{bib|'''Жердин огу''' – элестетилген сызык, анын тегерегинде айлануу жүрѳт. Жердин айлануу огуна параллелдүү жана дүйнөнүн Түндүк жана Түштүк уюлдарынан кесип өткөн асман сферасынын диаметри. }}
−
:{{bib|'''Зенит''' – асман сферасын байкоочунун төбөсүнөн тик көтөрүлгөн элестетилген сызык менен кесилишкен чекити. }}
+
:{{bib|'''Зенит''' – байкоочунун башынын үстүнѳн вертикалдуу жайгашкан асман сферасынын чекити.}}
−
:{{bib|'''Жердин мантиясы''' ( грек. ''Mantion'' - жабуучу, плащ) - геосфера, Жердин “катуу”кабыгы; жер кыртышы менен Жердин ядросунун ортосунда жайгашкан. Жердин көлөмүнүн 83%ин ээлейт; температурасы 2000-2500° С ден ашпайт. }}
+
:{{bib|'''Күн менен түндүн теңелүүсү''' – жыл ичинде күндүн узактыгы менен түндүн узактыгы бирдей болгон күн.}}
−
:{{bib|'''Надир''' (араб. Зенитке каршы) – Зениттин каршы тарабындагы чекит. }}
+
:{{bib|'''Күндүн турушу''' – жыл ичинде бир жарым шарда күндүн жана башкадагы түндүн узактыгы максималдуу болгон учур.}}
−
:{{bib|'''Дүйнө огу''' – Жердин айлануу огуна параллелдүү жана асман сферасын дүйнөнүн Түндүк жана Түштүк  уюлдарынан кесип өткөн асман сферасынын диаметри. }}
+
:{{bib|'''Надир''' (араб. зениттин маңдайында) – горизонттун алдында жана зенитке карама-каршы жайгашкан асман сферасынын чекити.}}
−
:{{bib|'''Перигелий''' – Жердин жасалма жандоочусунун же Айдын орбитасынын Жерге жакын чекити. }}
+
:{{bib|'''Перигелий''' – жер 3-январда ѳткѳн Күндѳн абдан жакын орбитанын чекити.}}
−
:{{bib|'''Уюл''' – Жердин айлануу огунун жер бети менен кесилишкен чекиттери. }}
+
:{{bib|'''Радиометриялык  усулдар''' - дайыма изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгына негизделген усулдар.}}
−
:{{bib|'''Скафис''' – байыркы татаал эмес бурчту өлчөөчү инструмент. Чыны түрүндөгү жарым шар формасында, борборуна ийнени бекитет. Ийненин көлөкөсү скафистин ички бетине түшөт.}}
+
:{{bib|'''Скафис''' – байыркы татаал эмес бурчту өлчөөчү курал, жарым шар формасында чыны түрүндө, анын борборунда тик ылдый ийне бекилген. Ийненин көлөкөсү скафистин ички бетине түшөт.}}
−
:{{bib|'''Радиометриялык  методы''' - методы, радиоактивдүү изотоптордун туруктуу ылдамдыгына негизделген. }}
+
:{{bib|'''Уюл''' – элестетилген жердин огу менен Жер бетинин кесилишкен чекити.}}
  
  
−
== Пайдалуу шилтелмелер ==
+
== Пайдалуу шилтелмелер: ==
 
{{bib|[http://liveras.mirtesen.ru/blog/43325456107/Aralskoe-more-segodnya(20-foto-+-1-gif) АРАЛЬСКОЕ МОРЕ СЕГОДНЯ (20 ФОТО + 1 ГИФ)]}}
 
{{bib|[http://liveras.mirtesen.ru/blog/43325456107/Aralskoe-more-segodnya(20-foto-+-1-gif) АРАЛЬСКОЕ МОРЕ СЕГОДНЯ (20 ФОТО + 1 ГИФ)]}}
 
{{bib|[http://wikiwhat.ru/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%88%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0 Геохронологическая шкала]}}
 
{{bib|[http://wikiwhat.ru/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%88%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0 Геохронологическая шкала]}}
Строка 173: Строка 157:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Адабияттары ==
+
== Адабияттар: ==
 
* {{bib|Аргументы и факты http://www.aif.ru/archive/1696318}}
 
* {{bib|Аргументы и факты http://www.aif.ru/archive/1696318}}
 
* {{bib|Возраст Земли и геохронология http://old.kpfu.ru/f3/bin_files/3!177.pdf}}
 
* {{bib|Возраст Земли и геохронология http://old.kpfu.ru/f3/bin_files/3!177.pdf}}
Строка 194: Строка 178:
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кантип билишти, эмне Жер - шар?</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жер - шар экендигин  кантип билишти?</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">Э</span>герде караңгы комнатадан ар кандай формадагы нерселерди (мисалы: үч бурчтук, тарелка, картошка салгыч, топту ж.б.) байкоо жүргүзгөндө алардын кайсынысынын көлөкөсү дубалга түшөт. Чындыгында топтун көлөкөсү гана тегерек түрдө болот. Мындай чечимге  IV кылымда биздин заманга чейин Аристотель – Жер шар формасында деген чечимге келген. Атактуу Аристотель Айдын тутулушун байкоонун негизинде Жердин формасы шар түрүндө деген туура жыйынтыкка биринчи жолу келген.
+
<span class="firstcharacter">Э</span>гер силер караңгы бѳлмѳдѳ ар кандай формадагы нерселерди (мисалы: үч бурчтук, тарелка, картошка салгыч, топту ж.б.) жарык кылсаңар жана алардан дубалга кандай көлөкө пайда болгонуна байкоо жүргүзсѳңѳр, анда экранда топ гана дайыма тегерек түрүндө көлөкөнү пайда кылганына ишенесиңер. Биздин заманга чейин IV кылымда эле улуу Аристотель – Жер - бул шар формасында деген чечимге келген. Ага ушунда Ай жардам берген, тагыраак айтканда - Айдын тутулушу, анын учурунда Айда Жердин тегерек кѳлѳкѳсү  дайыма кѳрүнүп турат.
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Тени от разных предметов.jpg|220px|]]</div>
+
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Teni ot raznyh predmetov.jpg|220px|]]</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-7 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns" style="background-color:#f2feb0; text-align:center; font-style:italic; text-indent:0px;">Ар кайсы нерселердин көлөкөсү</div>
 
<div class="large-7 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns" style="background-color:#f2feb0; text-align:center; font-style:italic; text-indent:0px;">Ар кайсы нерселердин көлөкөсү</div>
Строка 210: Строка 194:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин жашын метеорит боюнча аныкташты</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин жашын метеорит боюнча аныкташты</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">Ж</span>алпысынан планетанын жашы 4,5 – 4,6 миллиард жыл деген жыйынтыкка келишкен. Бул мезгилдеги тоо тегин литосферадан таба алышкан эмес. Бирок Жердин жашы анын Күн системасында эрте пайда болгондугун аныкташкан. Алюминий жана кальцийи бар бул зат Альенде байыркы метеорит, биздин планетадан табылган.
+
<span class="firstcharacter">Ж</span>алпысынан биздин планетанын жашы 4,5 – 4,6 миллиард жыл деп белгиленет. Мындай мѳѳнѳттүн минералдары жана тектери  литосферада табылган эмес, бирок Жердин жашы Күн системасында табылган ѳтѳ эрте пайда болуулар менен аныкталган. Бул алюминий жана кальцийи камтылган заттар, алар биздин планетадан табылган байыркы метеорит Альендеде байкалган.
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Метеорит Альенде кг.jpg|220px|]]</div>
+
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Meteorit Alende kg.jpg|220px|]]</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-7 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns" style="background-color:#f2feb0; text-align:center; font-style:italic; text-indent:0px;">Метеорит Альенде</div>
 
<div class="large-7 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns" style="background-color:#f2feb0; text-align:center; font-style:italic; text-indent:0px;">Метеорит Альенде</div>
Строка 220: Строка 204:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Геохронологиялык таблицаны тез жана жакшы жаттап калуунун технологиясы</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Геохронологиялык таблицадагы мезгилдерди тез жана ийгиликтүү жаттап калуунун технологиясы</div>
 
</div>
 
</div>
−
Геологиялык мезгилдердин өнүгүүсүн эстеп калуунуну төмөнкүдөй методикасы бар.  
+
Геологиялык мезгилдердин өнүгүүсүнүн алмашуусунун тарыхый ырааттуулугун ийгиликтүү ѳздѳштүрүү үчүн ушундай методика сунушталат.  
−
 
+
−
Эпохаларда айткыла. Мезгилдердин аралыгында биздин планетадагы маанилүү эпохалар айтылат. Мезгилдердин ири аралыгында биздин планетанын тарыхый геологиялык окуялар болуп турган.
+
Замандар айтылат. Ири убакыттык аралыктарда биздин планетанын геологиялык тарыхындагы  маанилүү окуялар менен мезгилдер дагы айтылат. Мезгилдердин ири аралыгында биздин планетанын тарыхый геологиялык окуялар болуп турган.
−
 
 
−
Андан кийин жыйынтыктык фаза, андан кийин мезгилдер биринин артынан бири келет палеозой, мезозой жана кайназой.
 
  
−
''Жыйынтык сунушу.''
+
Андан соң  палеозой, мезозой жана кайназой мезгилдеринин ырааттуулугун айтууга мүмкүнчүлүк берген жыйынтыктоочу фраза айтылат.
 +
Жыйынтыктоочу сунуш.
  
−
Фраза: '''''Кайсы Орто Студент Дайыма Картадан Памирге Таласка Югаславияга Манаска Петрко Наливкинге Чыгат'''''  
+
Фраза: '''''Командадагы Окуучулар Сүрѳттѳрдү Даярдашып Картага Памирди Торонто Югославияны Москва Петербург Нальчикти Чапташты'''''  
  
−
<center>[[Файл: Фраза2.jpg|500px|Фраза]]</center>
+
<center>[[Файл: frazakg.png|500px|Фраза]]</center>
 
</div>
 
</div>
  
Строка 238: Строка 221:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин Формасы жана кыймылы</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин формасы жана кыймылы</div>
 
</div>
 
</div>
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
−
{Экватордун узундугу түзөт
+
{Экватордун узундугу:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
+ 40000 км.
 
+ 40000 км.
Строка 247: Строка 230:
 
- 40075 км.
 
- 40075 км.
  
−
{Экватордук жана уюлдук радиустардын ортосундагы айырмачылык түзөт
+
{Экватордук жана уюлдук радиустардын ортосундагы айырмачылык:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- 32 км.
 
- 32 км.
Строка 255: Строка 238:
 
{Экватор – бул
 
{Экватор – бул
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- планетанын уюл аркылуу өтүүчү сызык;
+
- планетанын уюлдары аркылуу өтүүчү сызык;
−
+ жер бетин уюлдан бирдей алыстыкта бөлүп туруучу сызык;
+
+ жер бетин экиге бѳлгѳн сызык жана уюлдардан тең алыстыкта жайгашкан;
−
- жер бетинин эки точкасынан өтүүчү сызык
+
- жер бетинин бардык эки чекитинен өтүүчү сызык.
  
  
−
{Экватор Жерди жарым шарларга бөлөт
+
{Экватор Жерди жарым шарларга бөлөт:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- түндүк жана батыш
 
- түндүк жана батыш
Строка 267: Строка 250:
 
+ түндүк жана түштүк
 
+ түндүк жана түштүк
  
−
{Жердин формасы – эллипсоид. Мындай форманын пайда болушунун себеби эмнеде
+
{Жердин формасы – эллипсоид. Мындай форманын калыптануусунун себеби:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Жердин уюлдук кыймылы
 
- Жердин уюлдук кыймылы
Строка 273: Строка 256:
 
+ Жердин уюлдарынан түздөлүп турушу
 
+ Жердин уюлдарынан түздөлүп турушу
  
−
{Узак жыл созулат
+
{Толук жыл уланат:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
+ 366 күн
 
+ 366 күн
Строка 279: Строка 262:
 
- 365,6 күн
 
- 365,6 күн
  
−
{Жерде жыл мезгилдери эмне себептен алмашылат:
+
{Жерде жыл мезгилдеринин алмашуу себеби:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- континенттердин жана материктердин жер бетинде болушу
+
- Океандардын жана материктердин жер бетинде болушу
 
- Жерди Айдын айлануу кыймылы
 
- Жерди Айдын айлануу кыймылы
 
- Жердин өз огундагы кыймылы
 
- Жердин өз огундагы кыймылы
−
+ Жердин Күндү айлануу кыймылы
+
+ Күндүн айланасында Жердин кыймылы
  
−
{Жердин өз огунда айлануусу себеп болот:
+
{Жердин өз огундагы кыймылынын себеби:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- континенттердин жана материктердин жер бетинде болушу
+
- океандардын жана материктердин жер бетинде болушу  
 
- жыл мезгилдин алмашылышы
 
- жыл мезгилдин алмашылышы
 
+ күн менен түндүн алмашылышы
 
+ күн менен түндүн алмашылышы
−
- географиялык ачылыш эпоханын башталышы
+
- географиялык ачылыштардын заманынын башталышы
  
 
</quiz>
 
</quiz>
Строка 299: Строка 282:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 
</div>
 
</div>
−+
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>

Текущая версия на 08:03, 22 октября 2018

Жер планетасы канчалык чоң жана анын формасы кандай? Эмне үчүн Жерде күн түн менен алмашат жана жыл мезгилдери ѳзгѳрүлѳт? Күндөн ал канча энергия алат жана Жердин бардык чекиттерине бирдей жарык береби? Уюлдук күн деген эмне? Жердин бетинде жана ичинде эмне бар? Геохронологиялык таблица деген эмне? Ушул сууроолорго жооп алуу үчүн биз ушул барактарга барабыз.

Жердин формасы, көлөмү жана кыймылы

Жердин формасы жана көлөмү

Жер башка планеталардай эле шар формасында. Ал өз огунда айлануусунун жыйынтыгында ал уюлдардан алсыз жантайыңкы турат. Эгер Жерди шар катары кабыл алса, анда анын кѳлѳмүн түзөт.

Жердин көлөмү


Геология, геодезия, гидрология ж.б. сыяктуу Жер жѳнүндѳ илимдердин теориялык суроолорун чечүү үчүн окумуштуулар Жердин формасынын башка түшүнүгүн колдонушат. Аны геоид деп аташат.

Геоид
Геоид


Кыймылдаган Жер

Жер Күндүн айланасында жана бир эле убакта өз огунда айланат. Кундүн айланасында Жер айлана орбитасы боюнча (орбиталдык кыймыл) айланат жана бир жылда ѳтѳт. Ушунда январда Жер июлга караганда Күнгө кѳбүрѳѳк жакын келет. Ушул факт Жердин айлануу ылдамдыгына таасир этет: Күндөн канчалык алыс болсо, ылдамдык ошончолук аз. Ошондуктан, түндүк жарым шарда жайдан кыш кыска, ал эми түштүк жарым шарда тескерисинче, жай кыска. Ѳзүнүн жалган огунда (октук кыймыл) Жер суткада толук тегеренүү менен батыштан чыгышка айланат. Айлануу огу орбитанын тегиздигине дайыма 66,5° эңкейген. Ушул кыймылдардын натыйжасында Жерде жыл мезгилдери жана күн жана түндүн алмашуусу жүрѳт. Күн менен Айдын таасири астында жана планетанын ичиндеги заттардын которулушунан жердин огунун абалы өзгөрүп турат. Бирок да ошол себептердин натыйжасында уюлдардын термелиши анча чоң эмес – бир нече ондогон метрден ашпайт.

Жер бул асман телосу

  • Жердин огунда айланышы
    Жердин огунда айланышы
  • Күндүн тегерегинде Жердин жылдык айланышы
    Күндүн тегерегинде Жердин жылдык айланышы


Жердин кыймылынын географиялык натыйжасы'

  • Күн жана түндүн алмашылышы
    Күн жана түндүн алмашылышы
  • Жыл мезгилдеринин алмашылышы
    Жыл мезгилдеринин алмашылышы
  • Жыл мезгилдеринин алмашылышы
    Жыл мезгилдеринин алмашылышы

В начало

Жердеги күндүн энергиясы

Белгилүү эң чоң жылдыздардан Жердин айырмасы
Белгилүү эң чоң жылдыздардан Жердин айырмасы


Жер тегиз жылыбайт'

Жер бетине күндүн жылуулугунун таралышы Жердин формасынан, анын кыймылынан жана Күнгө карата абалынан көз каранды.

Ар түрдүү райондордо Күн нурларынын тийүү бурчу ар башкача, демек Жердин ар түрдүү аянттары жылуулуктун ар кандай санын алышат. Экватордо күн нурлары тик ылдый түшѳт жана алар Жерди күчтүү жылытат. Экватордон канчалык алыс болгон сайын, тийүү бурчу ошончолук азаят, ошондуктан ушул территориялар азыраак сандагы жылуулукту алышат. Күндүн нурларынын бир эле кубаттуулугу боюнча бир тутам экватордон ѳтѳ эле азыраак аянтты жылытат, анткени ал тик ылдый түшѳт. Андан сырткары, экваторго караганда азыраак бурч боюнча түшкѳн нурлар, атмосферадан ѳтүү менен, анда чоң жолду ѳтѳт, ушунун натыйжасында күн нурларынын бѳлүгү тропосферада чагылышатт жана жер бетине жетишпейт. Мына ушунун бардыгы экватордон түндүккѳ же түштүккѳ жылган сайын абанын температурасы азаят, себеби күн нурларынын түшүү бурчтары азаят.

Бул билимдерди себеп-натыйжа байланыштарынын чынжырын түзүү үчүн пайдаланабыз: Жерге нурлар кандай бурч боюнча түшүшү географиялык кеңдиктен (экватор, тропиктер, мелүүн жана уюлдук кеңдиктер) көз каранды, ушул жерден Жер канчалык жылыйт жана демек, абанын температурасы кѳз каранды.

Абанын температурасы географиялык кеңдиктен кѳз карандылыгы
Абанын температурасы географиялык кеңдиктен кѳз карандылыгы

Жарыктык алкактары

Географиялык кеңдик Жердин жарыктыгынын шарттарына таасир этет. Күндүн бийиктигине жана күндүн созулушуна жараша б.а., Жердеги жарыктыктан жылуулук алкактар (жарыктык алкактар) (суук, мелүүн, ысык) бѳлүп каралат.

Биз жыл мезгилдери даана байкалган (жаз, жай, күз, кыш) мелүүн алкакта жашайбыз. Ал эми планетанын башка жерлеринде адамдар уюлдук күн жана уюлдук түн болгон учурларда, же эки гана жыл мезгили (кургак жана нымдуу) бар шартында жашашат.


В начало

Жердин түзүлүшү. Геохронологиялык таблица

Жердин түзүлүшү

1 мүнѳт ичинде Жердин тарыхы


Бардык Күн системасынын жашы сыяктуу эле Жердин жашы байыркы тоо тектерин түзүп 5 млрд. жылга жакын. Жер шары чачыранды материядан – протопланеталык булуттан – тумандын коюлушунан пайда болгон жана адегенде муздак болгон. Андан соң кандайдыр бир орбитанын тегерегинде айланган газ, чаң, булуттар (жарылган чоң жылдыздын калдыктары) тартылуу күчүнүн натыйжасында анча чоң эмес денелер – астероиддер пайда болгон. Астероиддер тегерегиндеги газдарды жана чаңдарды өздөрүнө тартып алып, өсүп, планетага айланган. Жер шарынын химиялык курамы, агрегаттык абалы, касиеттери ар кандай катмарлардан – геосфералардан (атмосфера, гидросфера, литосфера, ядро) турат.

  • Жердин түзүлүшү
    Жердин түзүлүшү
  • Жердин ядросу
    Жердин ядросу



Геохронологиялык таблица

Жердеги байыркы тоо тектеринин жашы 4,1 млрд. жылды түзѳт. Метеорит жана айдын тоо тектери боюнча изилдөөнүн негизинде Жердин жашы 4,55 млрд. жыл деп бааланууда. Тоо тектеринин абсолюттук жашын аныктоо үчүн окумуштуулар радиометриялык усулдарды пайдаланышат, ал дайыма изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгына негизделген. Ушул эле усулдардын жардамы менен геохронологиялык шкала(таблица)дагы түзүлгөн.

Геохронологиялык шкала – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхынын бардыгы көрсөтүлгөн анын пайда болгон мезгилинен баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин. Ал заманга, заман - мезгилге, мезгил - доорго бөлүнөт.

Геологиялык мезгил


Жердин өнүгүү тарыхын замандарга жана мезгилдерге бѳлүштүрүү капысынан эмес. Бир замандын аякташы кийинки замандын башталышы адатта Жер бетинин сѳлѳкѳтүнүн өзгөрүүсү, кургактык жана кѳлдѳрдүн мамилелештигин кайра бөлүштүрүү, тоолордун пайда болуу процесстеринин ылдамдыгы, органикалык дүйнөнүн өнүгүүсүнүн ѳзгѳрүүсү менен тыгыз байланышта.

Таблицадагы бардык көрсөткүчтөр ѳтѳ эле шарттуу жана эл аралык деңгээлде илимий коомчулукта жалпы кабыл алынган таблица болуп эсептелет. Геохронологиялык таблица мурунку кылымда кабыл алынган. Ал Жердин тарыхын изилдѳѳгѳ мүмкүнчүлүк берет, ал эми алынган маалыматтар болжолдоолорду жана жалпылоолорду жасоого жардам берет. Таблица ѳзүнүн ѳзгѳчѳлүктѳрү менен планетанын тарыхынын табигый мезгилдик таблицасы болуп эсептелет.


В начало

Жердин бети

Жердин бети Күн системасындагы бардык башка планеталардан айырмаланып турат. Жердин деңиздери жана океандары суюк суудан турат. Алар Жер бетинин 71% ээлейт, бул 360 млн. км² түзѳт жана ушуга байланыштуу Жер планетасында жашоо бар. Жер бетинин калган 29% кургактык ээлейт. Мына ушул чоң эмес бардык аянтты алты материк жана аралдар түзөт.

Материктер, океандар жана дүйнө бөлүктөрү
Материктер, океандар жана дүйнө бөлүктөрү


Жер бетинин бардыгы Түндүк жана Түштүк жарым шарга бөлүнөт. Түштүк жарым шардын 80% суу менен капталган, азыраак гана бөлүгүн кургактык ээлейт. Түндүк жарым шарында абал кичине башкача. Суу 60% гана түзсө, кургактык калган 40% орун алган.

  • Түндүк жана түштүк жарым шар
    Түндүк жана түштүк жарым шар
  • Деңиз булуңу
    Деңиз булуңу


Океандагы аралдардын жалпы санын эсептеп чыгуу татаал. 18 аралдардын аянты гана 100 миң км² түзөт.

Жердин ири аралдарынын аянты
Жердин ири аралдарынын аянты
Материктердин салыштырмалуу аянттары
Материктердин салыштырмалуу аянттары


  • Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү
    Океандардын салыштырмалуу мүнөздөмөсү
  • Эки океандын жолугушуусу
    Эки океандын жолугушуусу

В начало

Сөздүк

Афелий – жер 5 - июлда ѳткѳн орбитанын Күндөн эң алыс чекити.
Геоид (грек. geoeides, geо - Жер жана eidos - түр) - фигура, планета катары Жер бети жѳнүндѳ жалпыланган маалыматты берген фигура.
Геохронологиялык шкала – бул шарттуу шкала, анда Жердин өнүгүү тарыхынын бардыгы көрсөтүлгөн анын пайда болгон мезгилинен баштап (4,5 – 7млрд. жыл мурун) азыркы мезгилге чейин.
Жердин мантиясы (грек. Mantion - жабуучу, плащ) - жердин ядросун курчаган геосфера. Сырткы тараптан Жердин мантиясы жер кыртышы менен мамилелешет; анын тѳмѳнкү чек арасы 2900 км жакын тереңдикте жайгашат. Мантия Жердин көлөмүнүн 83% жана анын салмагынын 2/3 жакынын түзѳт. Температурасы 2000-2500° С ден ашпайт.
Жердин огу – элестетилген сызык, анын тегерегинде айлануу жүрѳт. Жердин айлануу огуна параллелдүү жана дүйнөнүн Түндүк жана Түштүк уюлдарынан кесип өткөн асман сферасынын диаметри.
Зенит – байкоочунун башынын үстүнѳн вертикалдуу жайгашкан асман сферасынын чекити.
Күн менен түндүн теңелүүсү – жыл ичинде күндүн узактыгы менен түндүн узактыгы бирдей болгон күн.
Күндүн турушу – жыл ичинде бир жарым шарда күндүн жана башкадагы түндүн узактыгы максималдуу болгон учур.
Надир (араб. зениттин маңдайында) – горизонттун алдында жана зенитке карама-каршы жайгашкан асман сферасынын чекити.
Перигелий – жер 3-январда ѳткѳн Күндѳн абдан жакын орбитанын чекити.
Радиометриялык усулдар - дайыма изотоптордун радиоактивдүү ажырашынын ылдамдыгына негизделген усулдар.
Скафис – байыркы татаал эмес бурчту өлчөөчү курал, жарым шар формасында чыны түрүндө, анын борборунда тик ылдый ийне бекилген. Ийненин көлөкөсү скафистин ички бетине түшөт.
Уюл – элестетилген жердин огу менен Жер бетинин кесилишкен чекити.


Пайдалуу шилтелмелер:

АРАЛЬСКОЕ МОРЕ СЕГОДНЯ (20 ФОТО + 1 ГИФ)
Геохронологическая шкала
Пояса освещенности
Строение Земли

В начало

Адабияттар:

Жер - шар экендигин кантип билишти?

Эгер силер караңгы бѳлмѳдѳ ар кандай формадагы нерселерди (мисалы: үч бурчтук, тарелка, картошка салгыч, топту ж.б.) жарык кылсаңар жана алардан дубалга кандай көлөкө пайда болгонуна байкоо жүргүзсѳңѳр, анда экранда топ гана дайыма тегерек түрүндө көлөкөнү пайда кылганына ишенесиңер. Биздин заманга чейин IV кылымда эле улуу Аристотель – Жер - бул шар формасында деген чечимге келген. Ага ушунда Ай жардам берген, тагыраак айтканда - Айдын тутулушу, анын учурунда Айда Жердин тегерек кѳлѳкѳсү дайыма кѳрүнүп турат.

Teni ot raznyh predmetov.jpg
Ар кайсы нерселердин көлөкөсү
Жердин жашын метеорит боюнча аныкташты

Жалпысынан биздин планетанын жашы 4,5 – 4,6 миллиард жыл деп белгиленет. Мындай мѳѳнѳттүн минералдары жана тектери литосферада табылган эмес, бирок Жердин жашы Күн системасында табылган ѳтѳ эрте пайда болуулар менен аныкталган. Бул алюминий жана кальцийи камтылган заттар, алар биздин планетадан табылган байыркы метеорит Альендеде байкалган.

Meteorit Alende kg.jpg
Метеорит Альенде
Геохронологиялык таблицадагы мезгилдерди тез жана ийгиликтүү жаттап калуунун технологиясы

Геологиялык мезгилдердин өнүгүүсүнүн алмашуусунун тарыхый ырааттуулугун ийгиликтүү ѳздѳштүрүү үчүн ушундай методика сунушталат.

Замандар айтылат. Ири убакыттык аралыктарда биздин планетанын геологиялык тарыхындагы маанилүү окуялар менен мезгилдер дагы айтылат. Мезгилдердин ири аралыгында биздин планетанын тарыхый геологиялык окуялар болуп турган.

Андан соң палеозой, мезозой жана кайназой мезгилдеринин ырааттуулугун айтууга мүмкүнчүлүк берген жыйынтыктоочу фраза айтылат. Жыйынтыктоочу сунуш.

Фраза: Командадагы Окуучулар Сүрѳттѳрдү Даярдашып Картага Памирди Торонто Югославияны Москва Петербург Нальчикти Чапташты

Фраза
Жердин формасы жана кыймылы

1 Экватордун узундугу:

40000 км.
39690 км.
40075 км.

2 Экватордук жана уюлдук радиустардын ортосундагы айырмачылык:

32 км.
42 км.
22 км.

3 Экватор – бул

планетанын уюлдары аркылуу өтүүчү сызык;
жер бетин экиге бѳлгѳн сызык жана уюлдардан тең алыстыкта жайгашкан;
жер бетинин бардык эки чекитинен өтүүчү сызык.

4 Экватор Жерди жарым шарларга бөлөт:

түндүк жана батыш
чыгыш жана түштүк
батыш жана чыгыш
түндүк жана түштүк

5 Жердин формасы – эллипсоид. Мындай форманын калыптануусунун себеби:

Жердин уюлдук кыймылы
Жердин жарым шарга бөлүнүшү
Жердин уюлдарынан түздөлүп турушу

6 Толук жыл уланат:

366 күн
365 күн
365,6 күн

7 Жерде жыл мезгилдеринин алмашуу себеби:

Океандардын жана материктердин жер бетинде болушу
Жерди Айдын айлануу кыймылы
Жердин өз огундагы кыймылы
Күндүн айланасында Жердин кыймылы

8 Жердин өз огундагы кыймылынын себеби:

океандардын жана материктердин жер бетинде болушу
жыл мезгилдин алмашылышы
күн менен түндүн алмашылышы
географиялык ачылыштардын заманынын башталышы

Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_Жер&oldid=27351»