БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Географиялык кабык жана биосфера — различия между версиями

(Адабияттар:)
 
(не показано 7 промежуточных версий 2 участников)
Строка 16: Строка 16:
 
Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Болжолдуу азыркы учурда Жерде организмдердин бир нече миллиондогон түрлөрү жашашат. Адатта бардык организмдерди төрт топко бөлүшѳт: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.
 
Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Болжолдуу азыркы учурда Жерде организмдердин бир нече миллиондогон түрлөрү жашашат. Адатта бардык организмдерди төрт топко бөлүшѳт: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.
  
{{center|[[file: Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү.png|500px| Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү]]}}
+
{{center|[[file: Tiryy organizmderdin.png|500px| Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү]]}}
  
  
Строка 22: Строка 22:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Биосферанын түзүлүшү.png|320px|Биосферанын түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын түзүлүшү</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Biosferanyn tyzy.png|320px|Биосферанын түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын түзүлүшү</div></li>
<li>{{center|[[file: Биосферанын чектери.png|450px|Биосферанын чектери]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын чектери</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Biosferanyn chekteri.png|450px|Биосферанын чектери]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын чектери</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 29: Строка 29:
 
«Биосфера» термини жана биосфера жөнүндө окуу эки белгилүү окумуштуунун изилдѳѳлѳрүнѳн улам пайда болгон.
 
«Биосфера» термини жана биосфера жөнүндө окуу эки белгилүү окумуштуунун изилдѳѳлѳрүнѳн улам пайда болгон.
  
{{center|[[file: Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский.png|500px|Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский]]}}
+
{{center|[[file: EHduard Zyuss zhana Vladimir Vernadskij.png|500px|Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский</div>
  
Строка 48: Строка 48:
 
|}
 
|}
  
{{center|[[file: Организмдердин таралган чөйрөсү.png|500px|Организмдердин таралган чөйрөсү]]}}
+
{{center|[[file: Organizmderdin taralgan.png|500px|Организмдердин таралган чөйрөсү]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Организмдердин таралган чөйрөсү</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Организмдердин таралган чөйрөсү</div>
  
Строка 69: Строка 69:
 
Тоолордо бийиктеген сайын  өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн мыйзам ченемдүү алмашылышы – бийиктик алкактуулук дайыма байкалат.
 
Тоолордо бийиктеген сайын  өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн мыйзам ченемдүү алмашылышы – бийиктик алкактуулук дайыма байкалат.
  
{{center|[[file: Бийиктик алкактуулук.png|500px|Бийиктик алкактуулук]]}}
+
{{center|[[file: Bijiktik alkaktuuluk.png|500px|Бийиктик алкактуулук]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Бийиктик алкактуулук</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Бийиктик алкактуулук</div>
  
Строка 78: Строка 78:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
 
== Топурак ==
 
== Топурак ==
  
 
'''Топурак''' – тирүү (органикалык) жана жансыз (органикалык эмес) жаратылыштын ѳз ара аракеттенүүсүнүн натыйжасында жер бетинде пайда болгон ѳзгѳчѳ жаратылыш телосу. Атактуу орус окумуштуусу – топурак (топуракка киришүү) жѳнүндѳ илимдин негиздөөчүсү В.В. Докучаев топурак – жаратылыштын “күзгүсү” деп жазган.
 
'''Топурак''' – тирүү (органикалык) жана жансыз (органикалык эмес) жаратылыштын ѳз ара аракеттенүүсүнүн натыйжасында жер бетинде пайда болгон ѳзгѳчѳ жаратылыш телосу. Атактуу орус окумуштуусу – топурак (топуракка киришүү) жѳнүндѳ илимдин негиздөөчүсү В.В. Докучаев топурак – жаратылыштын “күзгүсү” деп жазган.
  
{{center|[[file: Топурактын турлору.png|500px| Топурактын турлору]]}}
+
{{center|[[file: Topuraktyn turloru.png|500px| Топурактын турлору]]}}
  
  
Строка 88: Строка 89:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Почвенная карта мира.jpg|450px|Дүйнөнүн топурактарынын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Дүйнөнүн топурактарынын картасы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Pochvennaya karta mira.jpg|450px|Дүйнөнүн топурактарынын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Дүйнөнүн топурактарынын картасы</div></li>
<li>{{center|[[file: Ири масштабдагы топурактардын картасы.png|450px|Ири масштабдагы топурактардын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ири масштабдагы топурактардын картасы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Iri masshtabdagy topuraktardyn kartasy.png|450px|Ири масштабдагы топурактардын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ири масштабдагы топурактардын картасы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 110: Строка 111:
 
|}
 
|}
  
{{center|[[file: ТЕХНОЛОГИИ Мелиоративные машины.mp4|500px|Мелиоративдик  машина]]}}
+
{{center|[[file: Meliorativnye mashiny.mp4|500px|Мелиоративдик  машина]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Мелиоративдик  машина</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Мелиоративдик  машина</div>
  
Строка 131: Строка 132:
  
 
Географиялык кабыктын эң маанилүү жалпы мыйзам ченемдүүлүгүнѳ анын бирдиктүүлүгүн, ритмдүүлүгүн, зоналуулугун киргизет.
 
Географиялык кабыктын эң маанилүү жалпы мыйзам ченемдүүлүгүнѳ анын бирдиктүүлүгүн, ритмдүүлүгүн, зоналуулугун киргизет.
 
{{center|[[file: Геоcфера.mp4|500px|Географиялык кабык]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Географиялык кабык</div>
 
 
  
 
<ul class="large-block-grid-4 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-4 small-block-grid-2">
<li>{{center|[[file: Ритмдүүлүк.png|250px| Ритмдүүлүк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ритмдүүлүк</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Ritmkg.png|250px| Ритмдүүлүк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ритмдүүлүк</div></li>
<li>{{center|[[file: Бирдиктүүл үк.png|250px| Бирдиктүүл үк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бирдиктүүл үк</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Birdiktyyl.png|250px| Бирдиктүүл үк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бирдиктүүл үк</div></li>
<li>{{center|[[file: Геологиялык айлануу.png|250px| Геологиялык айлануу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Геологиялык айлануу</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Geologiyalyk ajlanuu.png|250px| Геологиялык айлануу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Геологиялык айлануу</div></li>
<li>{{center|[[file: Жаратылышта энергиянын.png|250px|Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHaratylyshta ehnergiyanyn.png|250px|Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
 
== Жердеги адам ==
 
== Жердеги адам ==
  
Строка 151: Строка 149:
  
 
Акырындап, адамдар Антарктидадан башка Жердин бардык материктери боюнча жайгаша башташкан. Адамдар адегенде жашоо үчүн ыңгайлуу Евразия жана Африка территориясын, андан соң башка материктерди ѳздѳштүрүштү.
 
Акырындап, адамдар Антарктидадан башка Жердин бардык материктери боюнча жайгаша башташкан. Адамдар адегенде жашоо үчүн ыңгайлуу Евразия жана Африка территориясын, андан соң башка материктерди ѳздѳштүрүштү.
 
{{center|[[file: Хронология расселения человека по планете Земля.mp4|500px|Жер планетасы боюнча адамдын таралуу хронологиясы]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Жер планетасы боюнча адамдын таралуу хронологиясы</div>
 
 
  
 
Көптөгөн миңдеген жылдарда адамдык жандыктардын денелик келбети өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Жерде адегенде адамдар кѳп болгон эмес жана алар бири - биринен алыс ѳзүнчѳ топ болуп, кескин айырмаланган жаратылыштык шарттарда жашашкан. Табигый тандоонун жыйынтыгында расалык белгилер - жалпы тукум куучулук денелик касиеттер менен адамдардын тобу пайда болгон.  
 
Көптөгөн миңдеген жылдарда адамдык жандыктардын денелик келбети өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Жерде адегенде адамдар кѳп болгон эмес жана алар бири - биринен алыс ѳзүнчѳ топ болуп, кескин айырмаланган жаратылыштык шарттарда жашашкан. Табигый тандоонун жыйынтыгында расалык белгилер - жалпы тукум куучулук денелик касиеттер менен адамдардын тобу пайда болгон.  
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Адамдардын расалары.png|450px|Адамдардын расалары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Адамдардын расалары</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Adamdardyn rasalary.png|450px|Адамдардын расалары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Адамдардын расалары</div></li>
<li>{{center|[[file: Аралаш расалар.png|450px|Аралаш расалар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Аралаш расалар</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Aralash rasalar.png|450px|Аралаш расалар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Аралаш расалар</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
{{center|[[file: Расовые фенотипы человека.jpg|500px|Адамзаттын расалык фенотиби]]}}
+
{{center|[[file: Rasovye fenotipy cheloveka.jpg|500px|Адамзаттын расалык фенотиби]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Адамзаттын расалык фенотиби</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Адамзаттын расалык фенотиби</div>
  
Строка 171: Строка 165:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Калктын жайгашуу факторлору.png|450px|Калктын жайгашуу факторлору]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Калктын жайгашуу факторлору</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Kalktyn zhajgashuu faktorloru.png|450px|Калктын жайгашуу факторлору]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Калктын жайгашуу факторлору</div></li>
<li>{{center|[[file: Жайгашуу контрасты.png|450px|Жайгашуу контрасты]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жайгашуу контрасты</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHajgashuu kontrasty.png|450px|Жайгашуу контрасты]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жайгашуу контрасты</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 183: Строка 177:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Город 1.jpg|450px|Бишкек шаары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бишкек шаары</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Bishkek2.jpg|450px|Бишкек шаары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бишкек шаары</div></li>
<li>{{center|[[file: Ош.jpg|300px|Ош шаары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ош шаары</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Osh.jpg|300px|Ош шаары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ош шаары</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 191: Строка 185:
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Сельское поселение.jpg|280px|Айылдык калк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Айылдык калк</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Selskoe poselenie.jpg|280px|Айылдык калк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Айылдык калк</div></li>
<li>{{center|[[file: Село Кыргызстан.jpg|450px|Кыргызстан айылы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Кыргызстан айылы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Selo Kyrgyzstan.jpg|450px|Кыргызстан айылы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Кыргызстан айылы</div></li>
<li>{{center|[[file: Три села в Чуйской долине.jpg|270px|Чүй өрөөнүндөгү үч айыл]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Чүй өрөөнүндөгү үч айыл</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Tri sela v CHujskoj doline.jpg|270px|Чүй өрөөнүндөгү үч айыл]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Чүй өрөөнүндөгү үч айыл</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 200: Строка 194:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
 
== Жаратылыш жана адам ==
 
== Жаратылыш жана адам ==
  
 
Адамды курчаган чөйрө (географиялык чөйрө) – бул адам түзмѳ-түз ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бѳлүгү.  Ал адамдардын ден-соолугунун маанилүү булагы, бардык негизги ресурстардын булагы катары, анда жашоо жана жайгаштыруу үчүн территория катары кызмат кылат.
 
Адамды курчаган чөйрө (географиялык чөйрө) – бул адам түзмѳ-түз ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бѳлүгү.  Ал адамдардын ден-соолугунун маанилүү булагы, бардык негизги ресурстардын булагы катары, анда жашоо жана жайгаштыруу үчүн территория катары кызмат кылат.
  
{{center|[[file: Жаратылыш байлыктары.png|500px| Жаратылыш байлыктары]]}}
+
{{center|[[file: ZHaratylysh bajlyktary.png|500px| Жаратылыш байлыктары]]}}
  
  
 
Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуу менен, айлана-чѳйрѳнү активдүү талкалай баштады. Жаратылышка ѳзүнүн “керектөөчүлүк” мамилесинен андан колдон келишинче кѳбүрѳѳк материалдык байлыкты “кысуу” аракети менен, ал  жаратылышка кол салып, анын мыйзамдарын бузуп жатат. Жаратылыштын адамга зыян таасир тийгизип баштаганынын себеби адамдын ѳзүбү? Адамдардын кѳптѳгѳн ооруулары, алар  таза эмес сууну ичүүгѳ мажбур болуусу, ууланган аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштар менен тамактануусу менен байланыштуу эмеспи.
 
Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуу менен, айлана-чѳйрѳнү активдүү талкалай баштады. Жаратылышка ѳзүнүн “керектөөчүлүк” мамилесинен андан колдон келишинче кѳбүрѳѳк материалдык байлыкты “кысуу” аракети менен, ал  жаратылышка кол салып, анын мыйзамдарын бузуп жатат. Жаратылыштын адамга зыян таасир тийгизип баштаганынын себеби адамдын ѳзүбү? Адамдардын кѳптѳгѳн ооруулары, алар  таза эмес сууну ичүүгѳ мажбур болуусу, ууланган аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштар менен тамактануусу менен байланыштуу эмеспи.
  
{{center|[[file: Окружающая среда под влиянием человека.jpg|500px|Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында]]}}
+
{{center|[[file: Okruzhayushchaya sreda pod vliyaniem cheloveka.jpg|500px|Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында</div>
  
Строка 216: Строка 211:
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
<li>{{center|[[file: Жердин кабыктарынын табигый.png|450px|Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHerdin kabyktarynyn tabigyj.png|450px|Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы</div></li>
<li>{{center|[[file: Картадагы табигый кырсыктар.png|265px|Картадагы табигый кырсыктар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Картадагы табигый кырсыктар</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Kartadagy tabigyj kyrsyktar.png|265px|Картадагы табигый кырсыктар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Картадагы табигый кырсыктар</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 223: Строка 218:
 
Жердеги адамдын активдүү чарбалык ишмердүүлүгү зор терс натыйжаларга алып келет: ресурстар азайууда, жаратылыш кирдеп жатат, табигый кырсыктардын саны жыл сайын көбөйүүдө жана алар кѳбүрѳѳк кыйратуучу болууда. Жерди сактап калышыбыз керек, ал эми бул үчүн жаратылыш комплекстерин талкалаганды токтотуу зарыл.
 
Жердеги адамдын активдүү чарбалык ишмердүүлүгү зор терс натыйжаларга алып келет: ресурстар азайууда, жаратылыш кирдеп жатат, табигый кырсыктардын саны жыл сайын көбөйүүдө жана алар кѳбүрѳѳк кыйратуучу болууда. Жерди сактап калышыбыз керек, ал эми бул үчүн жаратылыш комплекстерин талкалаганды токтотуу зарыл.
  
{{center|[[file: Экологические проблемы.mp4|500px| Экологиялык көйгөйлөр]]}}
+
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
<div style="color:blue; text-align:center">Экологиялык көйгөйлөр</div>
 
  
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
 
== Сөздүк: ==
 
== Сөздүк: ==
 
:{{bib|'''Биосфера''' – организм менен таралган жана алар тараптан жашоо ишмердүүлүгүнүн натыйжасында кайра ѳзгѳртүлгѳн географиялык кабыктын бѳлүгү. }}
 
:{{bib|'''Биосфера''' – организм менен таралган жана алар тараптан жашоо ишмердүүлүгүнүн натыйжасында кайра ѳзгѳртүлгѳн географиялык кабыктын бѳлүгү. }}
Строка 264: Строка 257:
 
* {{bib|Сайт obrazovaka.ru http://obrazovaka.ru/geografiya/celostnost-geograficheskoy-obolochki.html}}
 
* {{bib|Сайт obrazovaka.ru http://obrazovaka.ru/geografiya/celostnost-geograficheskoy-obolochki.html}}
 
* {{bib|Сайт maxpark.com http://maxpark.com/community/4057/content/2087641}}
 
* {{bib|Сайт maxpark.com http://maxpark.com/community/4057/content/2087641}}
</div>
 
 
<!-- Sidebar -->
 
<div class="large-4 medium-5 columns">
 
<!-- Первый элемент сайдбара Это интересно или топ5/10/15 -->
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дүйнө ѳлкѳлѳрүнүн калкы - инфографика</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Население стран мира - инфографика.mp4|220px|]]</div>
 
</div>
 
</div>
 
 
<!-- Второй элемент сайдбара лайфхаки -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жаратылыш ландшафты</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Природные ландшафты.mp4|220px|Жаратылыш ландшафты]]</div>
 
</div>
 
 
</div>
 
</div>
  
Строка 293: Строка 264:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы</div>
 
</div>
 
</div>
<center>[[Файл:Жердин кабыгы менен.png|350px|Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы]]</center>
+
<center>[[Файл:ZHerdin kabygy menen.png|350px|Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы]]</center>
 
</div>
 
</div>
  
Строка 301: Строка 272:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек</div>
 
</div>
 
</div>
<center>[[Файл: Суу каптаган аймакта.png|350px|центр|Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек]]</center>
+
<center>[[Файл: Suu kaptagan ajmakta.png|350px|центр|Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек]]</center>
</div>
 
 
 
<!-- Второй элемент сайдбара лайфхаки -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дүйнөнүн картасы боюнча оюн</div>
 
</div>
 
{{center|[[file: Игра Карта мира.mp4|250px| Игра Карта мира]]}}
 
 
</div>
 
</div>
  
Строка 355: Строка 318:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 
</div>
 
</div>
+
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>

Текущая версия на 08:04, 22 октября 2018

  • Организмдер 200°С температурада жашап кетеби жана миң жыл жашай алабы?
  • Эмне үчүн топурак - бул өзгөчө жаратылыштык тело?
  • Географиялык катмар деген эмне жана анын касиеттери кандай?
  • Жердин жаратылышын калыптандырууда тирүү организмдер кандай роль ойношот?
  • Материктердин жана океандардын жаратылышынын ар түрдүүлүгүнүн себеби эмнеде?
  • Адамдар бири - биринен кандай белгилер боюнча айырмаланышат жана алар Жерге кантип жайгашкан?
  • Жаратылыш адамдын ден - соолугуна кандай таасир этет?

Жердеги организмдер

Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Болжолдуу азыркы учурда Жерде организмдердин бир нече миллиондогон түрлөрү жашашат. Адатта бардык организмдерди төрт топко бөлүшѳт: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.

Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү


В. И. Вернадский бардык организмдердин жыйындысын “тирүү зат” деп атаган. Бул заттын жалпы массасы атмосферанын массасынан болжолу 10 миң эсе, гидросферадан - 1 миллион эсе, литосферадан - 10 миллиондон кѳбүрѳѳк аз. Организм менен таралган жана алар тараптан кайра ѳзгѳртүлгѳн Жердин тармагы биосфера деп аталат. Ал ѳзүнѳ атмосферанын тѳмѳнкү бѳлүгүн, гидросферанын бардыгын жана литосферанын жогорку бѳлүгүн камтыйт.

  • Биосферанын түзүлүшү
    Биосферанын түзүлүшү
  • Биосферанын чектери
    Биосферанын чектери


«Биосфера» термини жана биосфера жөнүндө окуу эки белгилүү окумуштуунун изилдѳѳлѳрүнѳн улам пайда болгон.

Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский
Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский


Бардык организмдер таралган чөйрөсү бири - бири менен байланышкан. Алар жашоо коомчулугун түзүшѳт. Коомчулуктардагы негизги болуп өсүмдүктөр эсептелет.

Организмдер үчүн жашоо чөйрөсү болуп тѳмѳнкүлѳр эсептелет:

1 Суу Жашоонун бешиги
2 Аба Организмдер туруктуу жашабайт
3 Топурак Эң жыш отурукташкан чөйрө
4 Организмдер Бул чөйрөдө кожоюндун эсебинен тамактанган вирустар, бактериялар жашашат
Организмдердин таралган чөйрөсү
Организмдердин таралган чөйрөсү


Биосферада организмдер Жерде тегиз эмес бѳлүштүрүлѳт. Климатка ылайык органикалык дүйнө экватордон уюлдарды карай жана жээктерден материктердин ичкери жагына жана ачык океандарга карай өзгөрүлөт. Мындай бөлүштүрүү кеңдик зоналуулук деп аталат.

Органикалык дүйнөгө мүнөздөмө

1 Экватордук кендик Органикалык дүйнөнүн ар түрдүүлүгү жана байлыгы
2 Тропиктик кеңдик Органикалык дүйнө жеткиликтүү кедей
3 Мелүүн кендик Органикалык дүйнөгө бай, бирок анчалык ар түрдүү эмес
4 Уюлдук кендик Өсүмдүктөр дүйнөсүнө жарды, жаныбарлар дүйнөсү – бир түрдүү

Тоолордо бийиктеген сайын өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн мыйзам ченемдүү алмашылышы – бийиктик алкактуулук дайыма байкалат.

Бийиктик алкактуулук
Бийиктик алкактуулук


"Жаратылыш зоналуулук" түшүнүгү.

Жаратылыш зоналарынын калыптануусу ...кѳз каранды. – кененирээк FB.ru окугула.



Топурак

Топурак – тирүү (органикалык) жана жансыз (органикалык эмес) жаратылыштын ѳз ара аракеттенүүсүнүн натыйжасында жер бетинде пайда болгон ѳзгѳчѳ жаратылыш телосу. Атактуу орус окумуштуусу – топурак (топуракка киришүү) жѳнүндѳ илимдин негиздөөчүсү В.В. Докучаев топурак – жаратылыштын “күзгүсү” деп жазган.

Топурактын турлору


Бардык территориядагы топурактардын ар түрдүүлүгү жана алардын мейкиндикте таралуусунун мыйзам ченемдүүлүгү топурактык карталарды жакшы чагылдырат. Дүйнөнүн топурактык карталарында топурактардын типтери гана көрсөтүлгѳн, ал эми ири масштабдуу топурактык карталарда айыл-чарбалык ѳндүрүш үчүн маанилүү топурактардын кѳптѳгѳн касиеттери чагылдырылат.

  • Дүйнөнүн топурактарынын картасы
    Дүйнөнүн топурактарынын картасы
  • Ири масштабдагы топурактардын картасы
    Ири масштабдагы топурактардын картасы


Топурактар адамдын жашоосунда жана жаратылышта заттардын айланышында чоң роль ойношот. Бирок адамдын ойлонбогон чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында топурактар бузулушат жана булганышат. Бузулган топурактарды калыбына келтирүү үчүн адамдар мелиоративдик иштерди жүргүзүшѳт.

Топурактардын мелиорациясы – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы ден-соолугун жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси. Мелиорация жалпы ландшафтка же анын кандайдыр бир бѳлүгүнѳ тиешелүү болушу мүмкүн: жайыттар, суу сактагычтар, топурактар ж.б.

Мелиорациянын түрлөрү:

1 Суулу Суу каптоо, сугаруу, кургатуу, туздуу топурактарды тазалоо
2 Токойтехникалык Токой алкагын түзүү
3 Агротехникалык Катмарды коңторбой айдоо, өсүмдүктөрдү алмаштыруу
4 Химиялык Жер семирткичтерди себүү, акиташтоо, кычкылдандыруу
Мелиоративдик машина


Географиялык кабык


Географиялык кабык деген эмне?

Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүүнү географиялык кабык деп аташат. Географиялык кабыктар бирдиктүү, бирок бир түрдүү эмес. Бул чоң, Жердин бардыгын каптаган (планеталык) жаратылыштык (географиялык) комплекс. Ал көлѳмү боюнча ар түрдүү аянтчаларга – майдараак жаратылыш комплексине – ландшафтка бѳлүнѳт. Окумуштуулар географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км деп эсептешет. Жердин көлѳмү менен салыштырганда – бул ичке кабык.

Географиялык кабык – бул адамдык коом жашап жана өнүккөн жаратылыштык чөйрө, биздин үйүбүз. Бул чөйрөнү сакташ үчүн, географиялык кабыктын касиетин жана мыйзам ченемдүүлүгүн жакшы билиш керек.

Географиялык кабык төмөнкү касиеттерге ээ:

  • андагы бардык кубулуш күн энергиясынан улам жашайт жана өнүгөт;
  • органикалык заттар органикалык эместерден фотосинтез процессинде пайда болот;
  • анда энергиянын жана заттардын айлануусу дайыма жүрөт;
  • ал күн энергиясын топтоого жѳндѳмдүү;
  • андагы заттар катуу, газ, эриген абалда болушат.
  • бул жерде организмдердин жашоосу үчүн бардык шарттар бар.

Географиялык кабыктын эң маанилүү жалпы мыйзам ченемдүүлүгүнѳ анын бирдиктүүлүгүн, ритмдүүлүгүн, зоналуулугун киргизет.

  • Ритмдүүлүк
    Ритмдүүлүк
  • Бирдиктүүл үк
    Бирдиктүүл үк
  • Геологиялык айлануу
    Геологиялык айлануу
  • Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу
    Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу


Жердеги адам


Адамдардын материктер боюнча таралышы

Эмне үчүн жана кантип адамдар материктер боюнча тарашкан? Адамзаттын пайда болуу орду жѳнүндѳ суроо – бирден - бир татаал. Биринчи адамдар кайда пайда болгону азырынча ачык эмес. Көпчүлүк окумуштуулар адамзаттын мекени – Африка жана Түштүк-Батыш Евразия деп эсептешет. Ушул территорияда жаныбардан баштап адамга чейин узак жол башталган, ал 3 миллион жылдан кѳп убакытты ээлеген.

Акырындап, адамдар Антарктидадан башка Жердин бардык материктери боюнча жайгаша башташкан. Адамдар адегенде жашоо үчүн ыңгайлуу Евразия жана Африка территориясын, андан соң башка материктерди ѳздѳштүрүштү.

Көптөгөн миңдеген жылдарда адамдык жандыктардын денелик келбети өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Жерде адегенде адамдар кѳп болгон эмес жана алар бири - биринен алыс ѳзүнчѳ топ болуп, кескин айырмаланган жаратылыштык шарттарда жашашкан. Табигый тандоонун жыйынтыгында расалык белгилер - жалпы тукум куучулук денелик касиеттер менен адамдардын тобу пайда болгон.

  • Адамдардын расалары
    Адамдардын расалары
  • Аралаш расалар
    Аралаш расалар


Адамзаттын расалык фенотиби
Адамзаттын расалык фенотиби


Адамзат планетага тегиз эмес жайгашат. Адамдардын көпчүлүгү Чыгыш жана Түндүк жарым шарда көп отурукташкан, ал эми Батыш жана Түштүк жарым шарда аз отурукташкан. Антарктидада убактылуу жашоочулар ХХ кылымда гана келишкен. Адамдардын көпчүлүгү Дүйнөлүк океандын жээгинде, анын деңиздеринде же ага жакын жайгашкан жерлерде, мелүүн алкактын түздүктөрүндө, субтропикалык жана субэкватордук климаттык алкактарда отурукташкан.

  • Калктын жайгашуу факторлору
    Калктын жайгашуу факторлору
  • Жайгашуу контрасты
    Жайгашуу контрасты


Калктуу пункуттардын негизги типтери

Азыркы убакта Жердин бардык калкы же шаарларда же айылдык калктуу пункттарда жашайт. Мындай бөлүнүү качандыр бир убакта адамдардын чарбалык ишмердүүлүгү кол өнөрчүлүк жана айыл - чарбасына бѳлүнгѳнү менен шартталган. Бул бѳлүнүү кол өнөрчүлүк менен алектенген шаардык калктын дагы, айыл - чарбачылык менен алектенген айыл калкынын да пайда болуусуна алып келген.

Шаар үчүн ондогон жана жүздөгөн адамдардын, ал эми ири шаарлар үчүн - миллиондогон адамдардын жашашы мүнөздүү. Бул жерде калк өнөр - жай тармактарында иштешет, мектептер, музейлер, театрлар кѳп. Кѳп кабаттуу үйлѳр үстѳмдүк кылат, транспорт жакшы ѳнүккѳн. Азыркы күндө шаарларда Жердин бардык тургундарынын 50% жакын адамдар жашайт.

  • Бишкек шаары
    Бишкек шаары
  • Ош шаары
    Ош шаары


Айылдын калкын ондон жүз миңге чейинки адам түзѳт. Айылдын тургундары жерди иштетүү жана мал чарбасы менен алектенишет. Айылдар шаарларга тамак - аш азык - түлүктѳрүн жана өнөр - жай үчүн жүн, тери сырьёсун жөнөтүп, шаарлардан айылга өнөр - жай товарларын алып турушат.

  • Айылдык калк
    Айылдык калк
  • Кыргызстан айылы
    Кыргызстан айылы
  • Чүй өрөөнүндөгү үч айыл
    Чүй өрөөнүндөгү үч айыл


Же шаарга же айылга киргизүүгө болбогон айрым калктуу пункттар бар. Аларды шаар тибиндеги посёлоктор деп аташат. Ушундай калктуу пункттарда 12 миңден азыраак адамдар жашашат, ал эми калкынын 85% кѳбү айыл - чарбасында эмгектенет.



Жаратылыш жана адам

Адамды курчаган чөйрө (географиялык чөйрө) – бул адам түзмѳ-түз ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бѳлүгү. Ал адамдардын ден-соолугунун маанилүү булагы, бардык негизги ресурстардын булагы катары, анда жашоо жана жайгаштыруу үчүн территория катары кызмат кылат.

Жаратылыш байлыктары


Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуу менен, айлана-чѳйрѳнү активдүү талкалай баштады. Жаратылышка ѳзүнүн “керектөөчүлүк” мамилесинен андан колдон келишинче кѳбүрѳѳк материалдык байлыкты “кысуу” аракети менен, ал жаратылышка кол салып, анын мыйзамдарын бузуп жатат. Жаратылыштын адамга зыян таасир тийгизип баштаганынын себеби адамдын ѳзүбү? Адамдардын кѳптѳгѳн ооруулары, алар таза эмес сууну ичүүгѳ мажбур болуусу, ууланган аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштар менен тамактануусу менен байланыштуу эмеспи.

Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында
Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында


Адамдын жашоосундагы жана ишмердүүлүгүндѳгү орчундуу кыйынчылыктар ар түрдүү жаратылыштык кубулуштар менен дагы байланыштуу, алар кыйратуучулук мүнөздѳ дагы болушу мүмкүн. Алардын ар түрдүүлүгү Жердин кабыктары менен байланыштуу.

  • Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы
    Жердин кабыктарынын табигый кырсыктар менен байланышы
  • Картадагы табигый кырсыктар
    Картадагы табигый кырсыктар


Жердеги адамдын активдүү чарбалык ишмердүүлүгү зор терс натыйжаларга алып келет: ресурстар азайууда, жаратылыш кирдеп жатат, табигый кырсыктардын саны жыл сайын көбөйүүдө жана алар кѳбүрѳѳк кыйратуучу болууда. Жерди сактап калышыбыз керек, ал эми бул үчүн жаратылыш комплекстерин талкалаганды токтотуу зарыл.



Сөздүк:

Биосфера – организм менен таралган жана алар тараптан жашоо ишмердүүлүгүнүн натыйжасында кайра ѳзгѳртүлгѳн географиялык кабыктын бѳлүгү.
Бийиктик алкактуулук – тоолордо улам бийиктеген сайын жаратылыш шарттарынын жана ландшафттын алмашылышы.
Географиялык кабык – Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүү. Географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км.
Географиялык чөйрө – адам ѳзүнүн жашоосунда жана чарбалык ишмердүүлүктѳ ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бир бѳлүгү.
Географиялык ландшафт – дайыма жана татаал ѳз ара аракеттенүүдѳ болгон бирдиктүү системаны түзгѳн жаратылыштык компоненттин мыйзамдык айкалышы.
Географиялык кабыктын бирдиктүүлүгү – жаратылыштын компоненттеринин ѳз ара байлынышы.
Географиялык кабыктын ритмдүүлүгү – эң башкысы, космостук же геологиялык себептер менен шартталган жаратылыштык кубулуштардын убакыттын өтүшү менен кайталанышы.
Диатомея – бир клеткалуу балырлар.
Жаратылыш комплекси – жаратылыштын компоненттеринин: тоо тутумдары, аба, суулар, ѳсүмдүктѳр, жаныбарлар жана белгилүү территориядагы топурактардын айкалышы.
Жаратылыш ресурстар – адам келечекте ѳзүнүн чарбалык ишмердүүлүгүндѳ пайдалана турган жана пайдаланган жаратылыштын компоненттери, бѳлүктѳрү.
Жаратылыш шарттары — адамдардын ден-соолугуна, жашоосуна, жайгашуусуна түз таасир эткен жаратылыштын ѳзгѳчѳлүктѳрү жана касиеттери.
Кеңдик зоналуулук – экватордон баштап уюлду көздөй кеңдиги боюнча жаратылыш комплексттеринин алмашылышы.
Мелиорация – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы күрдүүлүгүн жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси.
Табигый жаратылыш кырсыктар – жаратылыш кубулуштарынын кадимкидей жүрүшүнүн адам үчүн ѳзүнүн натыйжасы боюнча коркунучтуу, күтүүсүз бузулуусу.
Топурак – Жердин жогорку, жука, түшүмдүү катмары.
Раса - тукум куучулук жолу менен берилген сырткы дене түзүлүшү.
Шаар – 12 миңден кѳбүрѳѳк адамдар жашаган калктуу пункт, анда тургундардын жарымынан кѳбү өндүрүштөрдө эмгектенишет.


Пайдалуу шилтелмелер:



Адабияттар:

Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы
Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы
Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек
Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек
Тест: "Географиялык кабык жана биосфера"

1 Биосфера окуусун түзгөн орус окумуштуусу:

А. И. Воейков
В. И. Вернадский
Б. П. Алисов
В. В. Докучаев

2 Биосферанын жогорку чеги ... деңгээлде жайгашкан:

Озон катмары
Дүйнөлүк океандын бети
Тропосферанын жогорку чеги

3 Өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлар дүйнөсүнүн ар түрдүүлүгү ...кѳбѳйүүдѳ:

Уюлдан экваторду карай
Экватордон уюлду карай
Экватордон уюлду көздөй өзгөрбөйт

4 Топурак – бул:

Чөп чачымы, чоң эмес бадал
Жердин катмары
Өсүмдүк менен капталган , табигый түшүмдүүлүккө жөндөмдүү

5 Экватордон баштап уюлду карай жаратылыш зоналарынын алмашылышы ...аталат:

Континенттүүлүк
Бийиктик алкактуулук
Кеңдик зоналуулук
Жаратылыштык-территориялык комплекс

Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз