Физика: Заряддалган бөлүкчөлөрдүн кыймылы — различия между версиями
Msu05 (обсуждение | вклад) (→Библиография) |
Admine2 (обсуждение | вклад) |
||
| (не показано 26 промежуточных версий 3 участников) | |||
| Строка 5: | Строка 5: | ||
Күнүмдүк жашообузда биз “электр” деген түшүнүк менен көп кабылышабыз. Электр деген эмне, элдер ал жөнүндө дайыма билишкенби? | Күнүмдүк жашообузда биз “электр” деген түшүнүк менен көп кабылышабыз. Электр деген эмне, элдер ал жөнүндө дайыма билишкенби? | ||
| − | Электрсиз биздин азыркы заманбап жашообузду элестетиш абдан кыйын. Жарыктандыруусуз жана жылуулуксуз, телефону, компьютери, телевизору жок | + | Электрсиз биздин азыркы заманбап жашообузду элестетиш абдан кыйын. Жарыктандыруусуз жана жылуулуксуз, телефону, компьютери, телевизору жок жашоо абдан кыйын. Электр биздин жашообузга ушунчалык терең сүңгүп кирген, эмне деген сыйкырчы биздин иштерибизге жардам берип жаткандыгын ойлонуп да койбойбуз. Бул сыйкырчы - электрлөө. Электрлөөнүн мааниси эмнеде? |
| − | Электрлөөнүн мааниси, заряддалган бөлүкчөлөрдүн агыны өткөргүчтөр (өткөргүч-бул элетр тогун өткөрүүгө жөндөмдүү зат) аркылуу ачылбаган | + | Электрлөөнүн мааниси, заряддалган бөлүкчөлөрдүн агыны өткөргүчтөр (өткөргүч-бул элетр тогун өткөрүүгө жөндөмдүү зат) аркылуу ачылбаган чынжырчада токтун булагынан колдонуучуга чейин жылышы. Бөлүкчөлөрдүн агыны кыймыл аркылуу кандайдыр бир ишти аткарышат. Бул кубулуш “электр тогу” деп аталат. Электр тогунун күчүн эсептегенге болот. Токтун күчүн эсептей турган ченөө бирдиги-Ампер, ал өзүнүн аталышын токтун касиетин биринчилерден болуп изилдеген француз окумуштуусунун атынан алган. Ал - окумуштуу физик Андре Ампер. |
| − | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Slide1tok.JPG|500px]]}}</div> | |
| + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Slide1tok.JPG|500px]]}}</div> | ||
| − | Биздин жашообуздагы башка нерселер сыяктуу эле, электрлөөнүн, оң эле эмес тескери дагы жактары бар. Электр тогун көрүнбөгөн сыйкырчы катары караганга, анын жытын билүүгө болбойт. Анын бардыгын же токтун жоктугун приборлорду, ченөөчү аппаратураларды пайдалануу менен биле алабыз. Ток | + | Адамдар электр кубулушун биринчи жолу биздин заманга чейинки 5-кылымда эле байкашкан. Алар жүнгө же териге сүртүлгөн янтардын бөлүгү өзүнө жеңил нерселерди тартаарын байкашкан, мисалы, чаңдар. Байыркы гректер бул кубулушту пайдалана билишкен – кымбат кийимдердеги чаңдарды сүртүүдө. Алар ошондой эле кургак чачты янтар тарагы менен тароодо алардын бири биринен түртүлүшүп туруп калаарын байкашкан. Ток- заряддалган бөлүкчөлөрүнүн кыймылынын багыты. Эгерде биз металлдар менен иш алып барсак, анда заряддалган бөлүкчөлөр-бул электрондор. ”Янтар” сөзү грекчеден-бул электрон. Башкача айтканда барыбызга белгилүү “электр” түшүнүгү байыркы тамырга ээ. |
| + | |||
| + | Биздин жашообуздагы башка нерселер сыяктуу эле, электрлөөнүн, оң эле эмес тескери дагы жактары бар. Электр тогун көрүнбөгөн сыйкырчы катары караганга, анын жытын билүүгө болбойт. Анын бардыгын же токтун жоктугун приборлорду, ченөөчү аппаратураларды пайдалануу менен биле алабыз. Ток жүрүүчү бөлүктөргө тийүү менен ар кандай трагедиялардын жүрүп кетиши мүмкүн. | ||
Чоңдорго жана балдарга эмнени кылбоо керек? Колуңар менен өткөргүчтөргө жана электрлик комплекстерге тийүүгө жана жакын барууга болбойт. Электр берүүчү сызыктардын жана подстанцияларга эс алуу үчүн жакын токтоого, кастер жакканга, учуучу оюнчуктарды коё берүүгө болбойт. Жерде жаткан өткөргүч өзүнө эң коркунучтуу нерсени катып турушу мүмкүн. Электрлик розеткалар эгерде үйдө кичинекей бала болсо – өзгөчө кайтаруудагы объект. | Чоңдорго жана балдарга эмнени кылбоо керек? Колуңар менен өткөргүчтөргө жана электрлик комплекстерге тийүүгө жана жакын барууга болбойт. Электр берүүчү сызыктардын жана подстанцияларга эс алуу үчүн жакын токтоого, кастер жакканга, учуучу оюнчуктарды коё берүүгө болбойт. Жерде жаткан өткөргүч өзүнө эң коркунучтуу нерсени катып турушу мүмкүн. Электрлик розеткалар эгерде үйдө кичинекей бала болсо – өзгөчө кайтаруудагы объект. | ||
Физиктер адамзатка электрлөөгө “жеңилдик беришти”. Келечек үчүн окумуштуулар улуу ачылыштардын аягын жана адамдарга өздөрүнүн иштеринин жыйынтыктарын белек кылыш үчүн жоготууга, абалын түгөткөнгө барышты. Келгиле физиктердин эмгектерине, электрлөөгө аяр мамиле кылалы, өзүнө потенциалдуу камтыган коркунучту унутпайлы. | Физиктер адамзатка электрлөөгө “жеңилдик беришти”. Келечек үчүн окумуштуулар улуу ачылыштардын аягын жана адамдарга өздөрүнүн иштеринин жыйынтыктарын белек кылыш үчүн жоготууга, абалын түгөткөнгө барышты. Келгиле физиктердин эмгектерине, электрлөөгө аяр мамиле кылалы, өзүнө потенциалдуу камтыган коркунучту унутпайлы. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
| Строка 38: | Строка 26: | ||
1. 1. Жылуулук. Токтун өтүп жатканында өткөргүч жылыйт. Бул адам пайдаланган токтун эң башкы кыймылдарынын бири. Эң жөнөкөй мисал келтирели- кээ бир турмуштагы жылыткычтар. | 1. 1. Жылуулук. Токтун өтүп жатканында өткөргүч жылыйт. Бул адам пайдаланган токтун эң башкы кыймылдарынын бири. Эң жөнөкөй мисал келтирели- кээ бир турмуштагы жылыткычтар. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл: | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Batary.png|100px]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл: | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Batary.png|120px]]}}</div> |
| − | {{center|<small> | + | {{center|<small>Электржылыткыч</small>}} |
| − | 2. Химиялык. Өткөргүч андан токтун өтүшүндө химиялык | + | 2. Химиялык. Өткөргүч андан токтун өтүшүндө химиялык курамын өзгөртүшү мүмкүн. Электр тогунун жардамы менен кээ бир металлдардын аларды ар кандай бирикмелерден бөлүп таза түрүн алышат. Мисалы, мындай кылып алюминийди алышат |
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл: | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Tceh.jpg|400px]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл: | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Tceh.jpg|450px]]}}</div> |
| − | {{center|<small> | + | {{center|<small>Алюминий заводдогу электролиз цехи</small>}} |
| − | 3. Магниттик. Эгерде өткөргүч | + | 3. Магниттик. Эгерде өткөргүч боюнча ток агып атса, анда мындай өткөргүчкө жакын магниттик көрсөткүч өзүнүн абалын өзгөртөт. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
| Строка 78: | Строка 52: | ||
Изолятор (же диэлектрик) –ичинде эркин электр заряддары жок тело. Изоляторлордо электр тогу болбойт. | Изолятор (же диэлектрик) –ичинде эркин электр заряддары жок тело. Изоляторлордо электр тогу болбойт. | ||
| − | Диэлектриктерге – айнек, | + | Диэлектриктерге – айнек, пластик, резинка, картон, абаларды кошсок болот. Диэлектриктерден жасалган телолорду изолятор деп аташат. |
| + | |||
| + | Абсолюттук өткөрбөөчү суюктук-дистиллирленген башкача айтканда тазаланган суу (каалагандай башка суу (суу түтүктөгү же деңиздеги) курамында аралашманын саны бар өткөргүч болуп эсептелет). | ||
| − | + | {{center-p|[[файл:1224425_kyrg.jpg|280px|Өткөргүчтөр. Диэлектриктер]]}} | |
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
| Строка 95: | Строка 69: | ||
Электрондордун өткөргүчтөрдөгү кыймылы электр талаасынын багытына карама каршы | Электрондордун өткөргүчтөрдөгү кыймылы электр талаасынын багытына карама каршы | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
==Металлдардагы электр токтору== | ==Металлдардагы электр токтору== | ||
| − | Металл өткөргүчүн карап көрөлү. Металлдарда эркин заряддарды алып жүрүүчү электрон болуп саналат, концентрациясы өтө чоң – бардыгы куб метрине 1028. Бул электрондор | + | Металл өткөргүчүн карап көрөлү. Металлдарда эркин заряддарды алып жүрүүчү электрон болуп саналат, концентрациясы өтө чоң – бардыгы куб метрине 1028. Бул электрондор баш аламан жылуулук кыймылында катышат. Электр талаасынын таасири астында алар ирети менен орточо ылдамдыгы болжолдуу 0,5мм/с жайгашып башташат. Ал эми электр талаасынын металл өткөргүчтүн ичинде таркашынын ылдамдыгы 300 000 км/с жетет. Дал ушул ылдамдыкты металлдардагы электр тогунун таркалышына байланыштырышат. Металлдардын өткөргүчтүгү эркин электрондордун кыймылына шартталган. Муну эксперимент менен Л.И.Мандельштам жана Н.Д.Папалекси 1913-жылы, андан кийин 1916- жылы Б.Стюарт жана Р.Толмен далилдешкен. |
Өкөргүчтөгү кыймыл убагында электрондор өткөргүчтөрү кристаллдык торчо иондору менен түртүшүүгө туш болушат жана мындан электр талаасынан алган энергиянын бир бөлүгүн жоготот. Мындай түртүшүүлөр өткөргүчтүн каршылыгына шартталышат. Өткөргүчтүн температурасынын жогорулашы менен электрондордун жылуулук кыймылынын орточо ылдамдыгы өсөт жана торчолордун түйүндөрүндөгү иондордун термелүүсүнүн амплитудасы көбөйөт. Бул болсо электрондордун иондор менен түртүлүшүү санынын көбөйүүсүнө алып келет. Башкача айтканда металлдардын каршылыгы температурадан көз каранды. | Өкөргүчтөгү кыймыл убагында электрондор өткөргүчтөрү кристаллдык торчо иондору менен түртүшүүгө туш болушат жана мындан электр талаасынан алган энергиянын бир бөлүгүн жоготот. Мындай түртүшүүлөр өткөргүчтүн каршылыгына шартталышат. Өткөргүчтүн температурасынын жогорулашы менен электрондордун жылуулук кыймылынын орточо ылдамдыгы өсөт жана торчолордун түйүндөрүндөгү иондордун термелүүсүнүн амплитудасы көбөйөт. Бул болсо электрондордун иондор менен түртүлүшүү санынын көбөйүүсүнө алып келет. Башкача айтканда металлдардын каршылыгы температурадан көз каранды. | ||
| − | 1911- жылы голландиялык физик Г.Камерлинг-Оннес өзгөчө кубулушту ачкан- өткөргүчтөн да ашык. Ал суюк гелийдеги сымапты суутуда анын каршылыгы алгач жай алмашып, андан кийин, температура 4,1К жеткенде, | + | 1911- жылы голландиялык физик Г.Камерлинг-Оннес өзгөчө кубулушту ачкан- өткөргүчтөн да ашык. Ал суюк гелийдеги сымапты суутуда анын каршылыгы алгач жай алмашып, андан кийин, температура 4,1К жеткенде, нөлгө дароо түшүп кетет экенин байкаган. Температурадагы нөлгө чейинки каршылыктын азайыш кубулушу, абсолюттук нөлдөн айырмаланса өткөргүчтөн да ашык деп аташкан. Андан соң өткөргүчтөн да ашык башка көптөгөн металлдардан да табылган. Өткөргүчтөн да ашык касиетине ээ металлдар андан ток өтүп жатканда ысыбайт, бул болсо энергияны жоготуусуз берүүгө мүмкүндүк берет. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<ul class=" example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" > | <ul class=" example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" > | ||
<li class="active"> | <li class="active"> | ||
| − | [[file: | + | [[file:Electr_tok_met_kyrg.mp4|1000px|start=1]] |
</li> | </li> | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
</ul> | </ul> | ||
| Строка 146: | Строка 91: | ||
Жарым өткөргүчтөр металлдарга, катуу телолорго кирет. Аларга: германий, кремний, мышьяк жана башкалар, ошондой эле ар кандай эритмелер жана химиялык бирикмелер кирет. | Жарым өткөргүчтөр металлдарга, катуу телолорго кирет. Аларга: германий, кремний, мышьяк жана башкалар, ошондой эле ар кандай эритмелер жана химиялык бирикмелер кирет. | ||
| − | Жарым өткөргүчтөр- заттар, салыштырмалуу каршылык көрсөтүүсү температуранын жогорулашы менен түшөт жана аралашманын болгондугу менен жарык кылуунун өзгөрүшүнөн көз каранды. Бул кристаллдарда атомдор бири бири менен коваленттик байланыш аркылуу байланышкан. Ысытууда коваленттик байланыш ажырап, атомдор иондошот. Бул эркин электрондордун пайда болушуна жана жетишпеген электрондору менен ваканттык оң орунду “тешикти” шарттайт. | + | Жарым өткөргүчтөр- заттар, салыштырмалуу каршылык көрсөтүүсү температуранын жогорулашы менен түшөт жана аралашманын болгондугу менен жарык кылуунун өзгөрүшүнөн көз каранды. Бул кристаллдарда атомдор бири-бири менен коваленттик байланыш аркылуу байланышкан. Ысытууда коваленттик байланыш ажырап, атомдор иондошот. Бул эркин электрондордун пайда болушуна жана жетишпеген электрондору менен ваканттык оң орунду “тешикти” шарттайт. |
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны.png]]}}</div> |
| − | Мында кошуна атомдордун электрондору ваканттык орундарды ээлеп алганга | + | Мында кошуна атомдордун электрондору ваканттык орундарды ээлеп алганга мүмкүнчүлүктөрү бар, анда кошуна атомдон “тешикти” түзүшөт. Башкача айтканда, электрондор гана эмес, “тешиктер” дагы кристалл боюнча жайгашканга болот. Мындай кристаллдардын электр талаасындагы электрондору жана тешиктери катарлаш кыймылга келип- электр тогу пайда болот. |
'''Өздүк өткөргүчтүк''' | '''Өздүк өткөргүчтүк''' | ||
| − | Таза кристаллда электр тогу бирдей сандагы электрондорду жана “тешикти” түзөт. Өткөргүчтүк, эркин электрондордун кыймылына жана аларга барабар сандагы “тешиктерге” аралашмасы жок жарым өткөргүч кристаллда | + | Таза кристаллда электр тогу бирдей сандагы электрондорду жана “тешикти” түзөт. Өткөргүчтүк, эркин электрондордун кыймылына жана аларга барабар сандагы “тешиктерге” аралашмасы жок жарым өткөргүч кристаллда шартталышы жарым өткөргүчтүн өздүк өткөргүчтүгү деп аталат. |
Температуранын жогорулашы менен жарым өткөргүчтүн өздүк өткөргүчтүгү көбөйөт, анткени эркин электрондордун жана “тешиктердин” саны көбөйөт. | Температуранын жогорулашы менен жарым өткөргүчтүн өздүк өткөргүчтүгү көбөйөт, анткени эркин электрондордун жана “тешиктердин” саны көбөйөт. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны1.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны1.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны1.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны1.png]]}}</div> |
'''Аралашмалуу өткөргүчтүк''' | '''Аралашмалуу өткөргүчтүк''' | ||
| Строка 166: | Строка 111: | ||
Өткөргүчтүктөрдүн өткөргүчү аралашманын болуусунан көз каранды. Аралашмалар донордук жана акцептордук болушат. Донордук аралашма- чоң валенттүү аралашма. Мисалы, төрт валенттүү кремнийге беш валенттүү мышьяк донордук аралашма болуп саналат. Мышьяктын төрт валенттүү электронунун атому коваленттик байланышты түзүүгө катышып, а бешинчиси өткөргүч электрону болуп калат. | Өткөргүчтүктөрдүн өткөргүчү аралашманын болуусунан көз каранды. Аралашмалар донордук жана акцептордук болушат. Донордук аралашма- чоң валенттүү аралашма. Мисалы, төрт валенттүү кремнийге беш валенттүү мышьяк донордук аралашма болуп саналат. Мышьяктын төрт валенттүү электронунун атому коваленттик байланышты түзүүгө катышып, а бешинчиси өткөргүч электрону болуп калат. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны2.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны2.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны2.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны2.png]]}}</div> |
Ысытууда коваленттик байланыш бузулуп, өткөргүчтүктүн кошумча электрондору жана “тешиктери” чыгат. Ошондуктан кристаллда эркин электрондордун саны “тешиктердин” санына басымдуулук кылат. Мындай өткөргүчтүн өткөргүчтүгү электрондук болуп саналат, жарым өткөргүч n-түрүндөгү жарым өткөргүч болуп эсептелет. Электрондор заряддын негизги алып жүрүүчүлөрү, “тешиктер”- негизги эмес болуп саналышат. | Ысытууда коваленттик байланыш бузулуп, өткөргүчтүктүн кошумча электрондору жана “тешиктери” чыгат. Ошондуктан кристаллда эркин электрондордун саны “тешиктердин” санына басымдуулук кылат. Мындай өткөргүчтүн өткөргүчтүгү электрондук болуп саналат, жарым өткөргүч n-түрүндөгү жарым өткөргүч болуп эсептелет. Электрондор заряддын негизги алып жүрүүчүлөрү, “тешиктер”- негизги эмес болуп саналышат. | ||
| Строка 173: | Строка 118: | ||
Акцептордук аралашма- кичинекей валенттүүлүгү менен аралашмалар. Мисалы, төрт валенттүү кремний үчүн үч валенттүү индий акцептордук аралашма болуп саналат. Индийдин үч валенттүү электронунун атому кремнийдин үч атому менен коваленттик байланышты түзүүгө катышат, ал эми төртүнчү бүтпөй калган коваленттик байланыштын оордуна “тешик” түзүлөт. | Акцептордук аралашма- кичинекей валенттүүлүгү менен аралашмалар. Мисалы, төрт валенттүү кремний үчүн үч валенттүү индий акцептордук аралашма болуп саналат. Индийдин үч валенттүү электронунун атому кремнийдин үч атому менен коваленттик байланышты түзүүгө катышат, ал эми төртүнчү бүтпөй калган коваленттик байланыштын оордуна “тешик” түзүлөт. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны3.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны3.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны3.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Электроны3.png]]}}</div> |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | Ысытууда коваленттик байланыш бузулуп, өткөргүчтүктүн кошумча электрондору жана “тешиктери” чыгат. Ошондуктан кристаллдарда “тешиктердин” саны эркин электрондордун санына басымдуулук кылат. Мындай өткөргүчтүн өткөргүчтүгү тешиктүү болуп саналат, жарым өткөргүч р-түрүндөгү жарым өткөргүч болуп эсептелет. “Тешиктер” заряддын негизи алып жүрүүчүлөрү, электрондор – негизги эмес болуп саналышат. | |
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
==Суюктуктагы электр токтору== | ==Суюктуктагы электр токтору== | ||
| − | Суюктуктардын түрүнө жараша ар кандай алып жүрүүчүлөр болот. Металлдардын эритмелеринде – ошол эле электрондор, электролиттер же эритмелерде-иондор, жарым өткөргүчтөрдүн эритмелеринде- электрондор жана тешиктер. | + | Суюктуктардын түрүнө жараша ар кандай алып жүрүүчүлөр болот. Металлдардын эритмелеринде – ошол эле электрондор, электролиттер же эритмелерде-иондор, жарым өткөргүчтөрдүн эритмелеринде-электрондор жана тешиктер. |
Таза эриткичтер, суу, спирт, май, бензин ж.б. электр тогун жаман өткөрүшөт. | Таза эриткичтер, суу, спирт, май, бензин ж.б. электр тогун жаман өткөрүшөт. | ||
| Строка 202: | Строка 132: | ||
Туздардын, щелочтордун жана кислоталардын сууда карама-каршы белгидеги иондорго бөлүнүү кубулушу электролиттик диссоциация деп аталат. Бөлүнүүдөн алынган иондор суюктуктагы заряддарды алып жүрүүчүлөр болот, ал эми суюктуктун өзү өткөргүч болуп калат. | Туздардын, щелочтордун жана кислоталардын сууда карама-каршы белгидеги иондорго бөлүнүү кубулушу электролиттик диссоциация деп аталат. Бөлүнүүдөн алынган иондор суюктуктагы заряддарды алып жүрүүчүлөр болот, ал эми суюктуктун өзү өткөргүч болуп калат. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Анод.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Анод.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Анод.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Анод.png]]}}</div> |
| − | Электр талаасынан сырткаркы иондор | + | Электр талаасынан сырткаркы иондор баш аламан кыймылдашат. Сырткы электр талаасынын таасири астында иондор баш аламан кыймылды улантышып, аны менен бирге электр талаасынын күчүнүн аракетинин багытына кошулат: катиондор катодго, аниондор- анодго. |
| − | Андыктан, эритмелердеги электр токтору электролиттер- бул карама-каршы багыттагы эки белгидеги иондордун аралашышына багытталган. Электр тогунун электролит эритмеси аркылуу өтүүсү дайыма анын | + | Андыктан, эритмелердеги электр токтору электролиттер- бул карама-каршы багыттагы эки белгидеги иондордун аралашышына багытталган. Электр тогунун электролит эритмеси аркылуу өтүүсү дайыма анын курманына кирген электроддун затынын бөлүнүшү менен жүрөт. Бул кубулуш электролиз деп аталат. Электролиз техникаларда ар кандай максатта кеңири колдонулат. Электролиттик ыкманын жардамы менен бир металлды башка металлдын жука катмары (никелдөө, хромдоо, жездөө ж.б) менен жаба алышат. Бул металлдарды каптоо аларды каррозиядан сактайт. |
Электролиттердин ички кыймылында иондор суунун малекулалары менен жана башка иондор менен өз ара аракеттенишет, башкача айтканда электролиттер ар кандай кыймылдарга каршылыктарды көрсөтөт, антыктан каршылык көрсөтүүгө ээ болушат. Электролиттердин электр каршылыктары иондордун концентрацияларынан, иондордун зарядынын чоңдугунан, эки белгидеги иондордун кыймылынын ылдамдыгынан көз каранды. Электролиттердин температурасын жогорулатуу менен анын илээшкектиги төмөндөйт, бул болсо иондордун кыймылынын ылдамдыгынын жогорулашына алып келет, башкача айтканда температуранын жогорулашы менен электролиттин каршыланышы азаят. | Электролиттердин ички кыймылында иондор суунун малекулалары менен жана башка иондор менен өз ара аракеттенишет, башкача айтканда электролиттер ар кандай кыймылдарга каршылыктарды көрсөтөт, антыктан каршылык көрсөтүүгө ээ болушат. Электролиттердин электр каршылыктары иондордун концентрацияларынан, иондордун зарядынын чоңдугунан, эки белгидеги иондордун кыймылынын ылдамдыгынан көз каранды. Электролиттердин температурасын жогорулатуу менен анын илээшкектиги төмөндөйт, бул болсо иондордун кыймылынын ылдамдыгынын жогорулашына алып келет, башкача айтканда температуранын жогорулашы менен электролиттин каршыланышы азаят. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
==Газдагы электр токтору== | ==Газдагы электр токтору== | ||
| − | Газдар табигый абалында электрди өткөрө албайт (диэлектриктер болуп саналышат), анткени электрлик нейтралдык атомдордон жана | + | Газдар табигый абалында электрди өткөрө албайт (диэлектриктер болуп саналышат), анткени электрлик нейтралдык атомдордон жана молекулалардан турат. Электрондордун оң жана терс иондорун камтыган иондук газдар өткөргүч боло алышат. |
Ионизация жогорку температуранын, ар кандай нурдануудан (ультрафиалеттик, рентгендик, радиоактивдүү), космостук нурлардан, бөлүкчөлөрдүн бири-бири менен кагылышуусунун таасиринен пайда болот. | Ионизация жогорку температуранын, ар кандай нурдануудан (ультрафиалеттик, рентгендик, радиоактивдүү), космостук нурлардан, бөлүкчөлөрдүн бири-бири менен кагылышуусунун таасиринен пайда болот. | ||
| Строка 242: | Строка 154: | ||
“Рекламадагы” неон түтүкчөсүндө үлбүрөк разряд өтөт. Жаркыраган газ “тирүү плазманы” элестетет. | “Рекламадагы” неон түтүкчөсүндө үлбүрөк разряд өтөт. Жаркыраган газ “тирүү плазманы” элестетет. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Неон.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Неон.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Неон.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Неон.png]]}}</div> |
Ширетүүчү аппараттын элетроддорунун арасында жаа түрүндөгү разряд болот. | Ширетүүчү аппараттын элетроддорунун арасында жаа түрүндөгү разряд болот. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Разряд.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Разряд.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Разряд.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Разряд.png]]}}</div> |
Жаа түрүндөгү разряд сымаптуу лампаларда күйөт-жарыктын эң жаркыраган булагы. | Жаа түрүндөгү разряд сымаптуу лампаларда күйөт-жарыктын эң жаркыраган булагы. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа1.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа1.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа1.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа1.png]]}}</div> |
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа2.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа2.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа2.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Лампа2.png]]}}</div> |
Учкундуу разряд чагылгандардан байкайбыз. Бул жерде электр талааларынын кубаттуулугу жарып чыгуучу мааниге жетет. Токтун күчү болжол менен 10 МА. | Учкундуу разряд чагылгандардан байкайбыз. Бул жерде электр талааларынын кубаттуулугу жарып чыгуучу мааниге жетет. Токтун күчү болжол менен 10 МА. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния.png]]}}</div> |
Таажылуу разряд үчүн газдын свечениеси, электроддорду курчаган “таажыны” пайда кылат. Таажылуу разряд-электр берүүдө чоң вольт линияларындагы энергияларды жоготуунун негизги булагы. | Таажылуу разряд үчүн газдын свечениеси, электроддорду курчаган “таажыны” пайда кылат. Таажылуу разряд-электр берүүдө чоң вольт линияларындагы энергияларды жоготуунун негизги булагы. | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния1.png | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния1.png]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния1.png | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Молния1.png]]}}</div> |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
| Строка 284: | Строка 186: | ||
Вакуумда эркин электрондорду жылуулук электр эмиссия кубулушунун жардамы менен кантип алса болот-жылытуу менен электрондордун заттарын түшүрүү. Ваакумдук диод, триод, электр-нурдуу түтүкчө (эски телевизорлордогу) – приборлору, жумуштары жылуулук электрондук кубулушуна негизделген. Аракеттин негизги принциби: катод тогу өтө турган кыроо материалынын болушу, жылуулук электрондорду жыйнай турган анод муздак электродунун болушу. | Вакуумда эркин электрондорду жылуулук электр эмиссия кубулушунун жардамы менен кантип алса болот-жылытуу менен электрондордун заттарын түшүрүү. Ваакумдук диод, триод, электр-нурдуу түтүкчө (эски телевизорлордогу) – приборлору, жумуштары жылуулук электрондук кубулушуна негизделген. Аракеттин негизги принциби: катод тогу өтө турган кыроо материалынын болушу, жылуулук электрондорду жыйнай турган анод муздак электродунун болушу. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<ul class=" example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;"> | <ul class=" example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;"> | ||
<li class="active"> | <li class="active"> | ||
| − | + | [[file:Ток_в_вакууме-Вакуумдагы_ток.mp4]] | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
</li> | </li> | ||
</ul> | </ul> | ||
| Строка 303: | Строка 197: | ||
==Көлөмдүү материалды жеңил эстеп калуу үчүн таблица== | ==Көлөмдүү материалды жеңил эстеп калуу үчүн таблица== | ||
| − | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл: | + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:40_Электрические_величиныKG.jpg]]}}</div> |
| − | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл: | + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:40_Электрические_величиныKG.jpg]]}}</div> |
| + | |||
| + | |||
| + | <div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:41_Основные_формулы_для_электрического_токаKG.jpg]]}}</div> | ||
| + | <div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:41_Основные_формулы_для_электрического_токаKG.jpg]]}}</div> | ||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
| − | ==Пайдалуу | + | ==Пайдалуу шилтемелер== |
| − | |||
*Как рассказать ребенку про электричество http://mir-tema.ru/igry-i-razvitie/vospitanie/17480-kak-rasskazat-rebenku-pro-elektricestvo | *Как рассказать ребенку про электричество http://mir-tema.ru/igry-i-razvitie/vospitanie/17480-kak-rasskazat-rebenku-pro-elektricestvo | ||
*Рассказ об электричестве детям http://detskiychas.ru/rasskazy/rasskaz_electrichestvo_detyam/ | *Рассказ об электричестве детям http://detskiychas.ru/rasskazy/rasskaz_electrichestvo_detyam/ | ||
| + | *Учебный фильм Электрический ток в различных средах. https://www.youtube.com/watch?v=GWhipDprAWE | ||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
==Глоссарий== | ==Глоссарий== | ||
| + | *'''Газ разряды''' - электр тогунун газ аркылуу өтүшү. | ||
| + | *'''Жылуулук электрондук эмиссиясы''' - жылытуу менен электрондордун заттарын түшүрүү. | ||
*'''Электр тогу''' - электр талаасынын таасири менен электр кубаты менен заряддалган бөлүкчөлөрдүн багытталган кыймылы. | *'''Электр тогу''' - электр талаасынын таасири менен электр кубаты менен заряддалган бөлүкчөлөрдүн багытталган кыймылы. | ||
*'''Электрлик диссоциация''' - туздардын, щелочтордун жана кислоталардын суудагы карама-каршы белгидеги иондорго бөлүнүү кубулушу. | *'''Электрлик диссоциация''' - туздардын, щелочтордун жана кислоталардын суудагы карама-каршы белгидеги иондорго бөлүнүү кубулушу. | ||
| − | *'''Электролиз''' - электр тогунун электролит эритмеси аркылуу өтүүсү дайыма анын | + | *'''Электролиз''' - электр тогунун электролит эритмеси аркылуу өтүүсү дайыма анын курамына кирген электроддун затынын бөлүнүшү менен жүрөт. |
| − | |||
| − | |||
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | <div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all /> | ||
== Библиография == | == Библиография == | ||
| + | *Проводники и диэлектрики http://class-fizika.narod.ru/8_21.htm | ||
| + | *Разница между полупроводниками и металлами https://thedifference.ru/chem-poluprovodniki-otlichayutsya-ot-metallov/ | ||
*Что такое электричество? Информация об электрическом токе http://www.13min.ru/nauka/chto-takoe-elektrichestvo-informaciya-o-elektricheskom-toke/ | *Что такое электричество? Информация об электрическом токе http://www.13min.ru/nauka/chto-takoe-elektrichestvo-informaciya-o-elektricheskom-toke/ | ||
*Что такое молния? Что такое гром? http://allforchildren.ru/why/whatis59.php | *Что такое молния? Что такое гром? http://allforchildren.ru/why/whatis59.php | ||
| − | |||
| − | |||
*Электрический ток в средах. http://nika-fizika.narod.ru/68_0.htm | *Электрический ток в средах. http://nika-fizika.narod.ru/68_0.htm | ||
*Электрический ток в различных средах. http://moykonspekt.ru/fizika/elektricheskij-tok-v-razlichnyx-sredax/ | *Электрический ток в различных средах. http://moykonspekt.ru/fizika/elektricheskij-tok-v-razlichnyx-sredax/ | ||
| Строка 346: | Строка 244: | ||
<span class="firstcharacter">'''Ч'''</span><p align="justify">агылган эмнеси менен коркунучтуу, күн күркүрөп чагылган болгондогу кырсыктардан кандай качуу керек? | <span class="firstcharacter">'''Ч'''</span><p align="justify">агылган эмнеси менен коркунучтуу, күн күркүрөп чагылган болгондогу кырсыктардан кандай качуу керек? | ||
| − | Чагылгандын соккусу өзгөчө коркунучтуу.Чагылган имаратты, электр берүүчүнүн таянычын, заводдун түтүкчөсүн бузуп өрт чыгарышы мүмкүн. Айрыкча чагылган тирүү жандыктар үчүн коркунучтуу. Анын соккусу бардык тирүү жан үчүн өлтүрө турган, бирок адамдар менен жаныбарлага чагылган салыштылмалуу аз тиет, кээде гана адамдын өзү билбестиктен бул үчүн жагдайлуу шарт түзөт. | + | Чагылгандын соккусу өзгөчө коркунучтуу. Чагылган имаратты, электр берүүчүнүн таянычын, заводдун түтүкчөсүн бузуп өрт чыгарышы мүмкүн. Айрыкча чагылган тирүү жандыктар үчүн коркунучтуу. Анын соккусу бардык тирүү жан үчүн өлтүрө турган, бирок адамдар менен жаныбарлага чагылган салыштылмалуу аз тиет, кээде гана адамдын өзү билбестиктен бул үчүн жагдайлуу шарт түзөт. |
Чагылган ар дайым жерге эң кыска жол менен түшөт. Ошон үчүн чагылган көбүнчө бийик предметтерге түшөт, ал эми эки бирдей бийиктиктеги предметтерден- кайсынысы жакшы өткөргүч болсо. Бул жактан сактануу чараларын карасак болот. | Чагылган ар дайым жерге эң кыска жол менен түшөт. Ошон үчүн чагылган көбүнчө бийик предметтерге түшөт, ал эми эки бирдей бийиктиктеги предметтерден- кайсынысы жакшы өткөргүч болсо. Бул жактан сактануу чараларын карасак болот. | ||
| Строка 359: | Строка 257: | ||
''Көчөдө'' | ''Көчөдө'' | ||
| − | * | + | *Үйгө же автоунаага киргенге аракет кылгыла. |
*Эгерде жашынууга эч нерсе жок болсо, ачык мейкиндикке чыгып, жерге жаткыла. Чагылган маалында туруп турган абдан коркунучтуу. Бирок жөн гана жатууга да болбойт. Суу жер дагы жакшы өткөргүч болуп саналат, ошон үчүн топуракка түшүшү да мүмкүн. | *Эгерде жашынууга эч нерсе жок болсо, ачык мейкиндикке чыгып, жерге жаткыла. Чагылган маалында туруп турган абдан коркунучтуу. Бирок жөн гана жатууга да болбойт. Суу жер дагы жакшы өткөргүч болуп саналат, ошон үчүн топуракка түшүшү да мүмкүн. | ||
*Эң төмөнкү орунга жашынгыла, арыкка, аңга д.у.с. | *Эң төмөнкү орунга жашынгыла, арыкка, аңга д.у.с. | ||
*Токойдо кичинекей талчалардын түбүнө жашынгыла. ЭЧ КАЧАН жалгыз турган бактын жанында турбагыла. Чагылган биринчи орунда өзүнүн аракетин бийик нерселерге багыттайт, анын ичинде бактарга дагы. Айрыкча чагылганды өзүнө эмен, карагай, кызыл карагай, теректер тартат. | *Токойдо кичинекей талчалардын түбүнө жашынгыла. ЭЧ КАЧАН жалгыз турган бактын жанында турбагыла. Чагылган биринчи орунда өзүнүн аракетин бийик нерселерге багыттайт, анын ичинде бактарга дагы. Айрыкча чагылганды өзүнө эмен, карагай, кызыл карагай, теректер тартат. | ||
| − | *Мунаралардан , корундулардан, бийик бактардан, телефон жана электр өткөргүчтөрүнөн, автобустун аялдамаларынан качкыла. | + | *Мунаралардан, корундулардан, бийик бактардан, телефон жана электр өткөргүчтөрүнөн, автобустун аялдамаларынан качкыла. |
*Өзүнөрдөн велесипедди, мангалды жана башка металл буюмдарды алыс кармагыла. | *Өзүнөрдөн велесипедди, мангалды жана башка металл буюмдарды алыс кармагыла. | ||
| − | *Көлгө, | + | *Көлгө, дарыяга жана башка сууларга жакындабагыла. |
*Өзүңөрдөн бардык металлдарды чечкиле. Эч качан чагылган маалында кол чатырды пайдаланбагыла. | *Өзүңөрдөн бардык металлдарды чечкиле. Эч качан чагылган маалында кол чатырды пайдаланбагыла. | ||
*Чөнтөк телефонуңарды колдонбогула. | *Чөнтөк телефонуңарды колдонбогула. | ||
| Строка 374: | Строка 272: | ||
| − | *Эгерде күн күркүрөөдө жолдо болсоңор, токтошуңар керек, бардык терезелерди жана унаанын үстүн (эгерде анын үстү ачык болсо) жапкыла, радио антеннаны түшүргүлө жана эң башкысы бул жашынчу жериңерди таштабагыла. Бардык жагы жабылган автоунаанын ичинде силер күн күркүрөө маалында коркунучта эмессиңер. Автоунаа металлдан экенине карабай, ал | + | *Эгерде күн күркүрөөдө жолдо болсоңор, токтошуңар керек, бардык терезелерди жана унаанын үстүн (эгерде анын үстү ачык болсо) жапкыла, радио антеннаны түшүргүлө жана эң башкысы бул жашынчу жериңерди таштабагыла. Бардык жагы жабылган автоунаанын ичинде силер күн күркүрөө маалында коркунучта эмессиңер. Автоунаа металлдан экенине карабай, ал Фарадей торчосу деп аталган эффекти түзөт, башкача айтканда ал негизделген тор жакшы өткөрүүчү материалдан жасалган. Мындай түзүлүш электро магниттик талааны жакшы экрандайт |
*Эгерде транспортуңар ачык болсо (велосипед же мотоцикл), анда тезинен токтоткула жана андан отуз метрдей алыстагыла. | *Эгерде транспортуңар ачык болсо (велосипед же мотоцикл), анда тезинен токтоткула жана андан отуз метрдей алыстагыла. | ||
| − | + | [[Файл:Whatis59-3.gif|800px]] | |
| − | |||
</p> | </p> | ||
| Строка 385: | Строка 282: | ||
<div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | <div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
| − | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;"> | + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Электрлөө менин досум тамсили</div> |
</div> | </div> | ||
Электрлөө менин досум тамсили | Электрлөө менин досум тамсили | ||
| Строка 391: | Строка 288: | ||
Автор: Ирис Ревю | Автор: Ирис Ревю | ||
| − | + | [[Файл:B_iris_elektrichestvo.mp3|300px]] | |
| − | |||
| − | + | [[Файл:Electro.jpg|100px]] | |
| − | |||
| Строка 455: | Строка 350: | ||
<div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | <div class="shadow radius sbstyle" style="margin-top:20px;"> | ||
<div class="row"> | <div class="row"> | ||
| − | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;"> | + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Табышмактар</div> |
</div> | </div> | ||
| − | Электрлөө- эң белгилүү энергия булагы. Ал энергиянын башка түрлөрүнө оңой трансформацияланат : механикалык, жылуулук. Адистер электрлөөнү дагы кандай пайдалануу ыкмаларын табуу, дагы кандай жаңы электр приборлорун, оокаттарды, машиналарды табууга баштарын | + | Электрлөө - эң белгилүү энергия булагы. Ал энергиянын башка түрлөрүнө оңой трансформацияланат: механикалык, жылуулук. Адистер электрлөөнү дагы кандай пайдалануу ыкмаларын табуу, дагы кандай жаңы электр приборлорун, оокаттарды, машиналарды табууга баштарын катып жатышат. Ал эми бүгүн келгиле бизге белгилүү электр приборлору жөнүндөгү табышмактарды табабыз. |
Болотнай өлкөсүндө | Болотнай өлкөсүндө | ||
| Строка 539: | Строка 434: | ||
** | ** | ||
| + | </div> | ||
| + | <div class="sbstyle"> | ||
| + | <div class="row"> | ||
| + | <div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div> | ||
| + | </div> | ||
| + | |||
</div> | </div> | ||
</div> | </div> | ||
{{lang|Физика: Движение заряженных частиц}} | {{lang|Физика: Движение заряженных частиц}} | ||
Текущая версия на 09:26, 22 октября 2018
Күнүмдүк жашообузда биз “электр” деген түшүнүк менен көп кабылышабыз. Электр деген эмне, элдер ал жөнүндө дайыма билишкенби?
Электрсиз биздин азыркы заманбап жашообузду элестетиш абдан кыйын. Жарыктандыруусуз жана жылуулуксуз, телефону, компьютери, телевизору жок жашоо абдан кыйын. Электр биздин жашообузга ушунчалык терең сүңгүп кирген, эмне деген сыйкырчы биздин иштерибизге жардам берип жаткандыгын ойлонуп да койбойбуз. Бул сыйкырчы - электрлөө. Электрлөөнүн мааниси эмнеде?
Электрлөөнүн мааниси, заряддалган бөлүкчөлөрдүн агыны өткөргүчтөр (өткөргүч-бул элетр тогун өткөрүүгө жөндөмдүү зат) аркылуу ачылбаган чынжырчада токтун булагынан колдонуучуга чейин жылышы. Бөлүкчөлөрдүн агыны кыймыл аркылуу кандайдыр бир ишти аткарышат. Бул кубулуш “электр тогу” деп аталат. Электр тогунун күчүн эсептегенге болот. Токтун күчүн эсептей турган ченөө бирдиги-Ампер, ал өзүнүн аталышын токтун касиетин биринчилерден болуп изилдеген француз окумуштуусунун атынан алган. Ал - окумуштуу физик Андре Ампер.
Адамдар электр кубулушун биринчи жолу биздин заманга чейинки 5-кылымда эле байкашкан. Алар жүнгө же териге сүртүлгөн янтардын бөлүгү өзүнө жеңил нерселерди тартаарын байкашкан, мисалы, чаңдар. Байыркы гректер бул кубулушту пайдалана билишкен – кымбат кийимдердеги чаңдарды сүртүүдө. Алар ошондой эле кургак чачты янтар тарагы менен тароодо алардын бири биринен түртүлүшүп туруп калаарын байкашкан. Ток- заряддалган бөлүкчөлөрүнүн кыймылынын багыты. Эгерде биз металлдар менен иш алып барсак, анда заряддалган бөлүкчөлөр-бул электрондор. ”Янтар” сөзү грекчеден-бул электрон. Башкача айтканда барыбызга белгилүү “электр” түшүнүгү байыркы тамырга ээ.
Биздин жашообуздагы башка нерселер сыяктуу эле, электрлөөнүн, оң эле эмес тескери дагы жактары бар. Электр тогун көрүнбөгөн сыйкырчы катары караганга, анын жытын билүүгө болбойт. Анын бардыгын же токтун жоктугун приборлорду, ченөөчү аппаратураларды пайдалануу менен биле алабыз. Ток жүрүүчү бөлүктөргө тийүү менен ар кандай трагедиялардын жүрүп кетиши мүмкүн.
Чоңдорго жана балдарга эмнени кылбоо керек? Колуңар менен өткөргүчтөргө жана электрлик комплекстерге тийүүгө жана жакын барууга болбойт. Электр берүүчү сызыктардын жана подстанцияларга эс алуу үчүн жакын токтоого, кастер жакканга, учуучу оюнчуктарды коё берүүгө болбойт. Жерде жаткан өткөргүч өзүнө эң коркунучтуу нерсени катып турушу мүмкүн. Электрлик розеткалар эгерде үйдө кичинекей бала болсо – өзгөчө кайтаруудагы объект.
Физиктер адамзатка электрлөөгө “жеңилдик беришти”. Келечек үчүн окумуштуулар улуу ачылыштардын аягын жана адамдарга өздөрүнүн иштеринин жыйынтыктарын белек кылыш үчүн жоготууга, абалын түгөткөнгө барышты. Келгиле физиктердин эмгектерине, электрлөөгө аяр мамиле кылалы, өзүнө потенциалдуу камтыган коркунучту унутпайлы.
Содержание
- 1 Токтун кыймылы
- 2 Өткөргүчтөр жана диэлектриктер
- 3 Токтун багыты
- 4 Металлдардагы электр токтору
- 5 Жарым өткөргүчтөрдөгү электр токтору
- 6 Суюктуктагы электр токтору
- 7 Газдагы электр токтору
- 8 Ваакумдагы электр токтору
- 9 Көлөмдүү материалды жеңил эстеп калуу үчүн таблица
- 10 Пайдалуу шилтемелер
- 11 Глоссарий
- 12 Библиография
Токтун кыймылы
Электр тогун үч негизги кыймылга бөлсөк болот:
1. 1. Жылуулук. Токтун өтүп жатканында өткөргүч жылыйт. Бул адам пайдаланган токтун эң башкы кыймылдарынын бири. Эң жөнөкөй мисал келтирели- кээ бир турмуштагы жылыткычтар.
2. Химиялык. Өткөргүч андан токтун өтүшүндө химиялык курамын өзгөртүшү мүмкүн. Электр тогунун жардамы менен кээ бир металлдардын аларды ар кандай бирикмелерден бөлүп таза түрүн алышат. Мисалы, мындай кылып алюминийди алышат
3. Магниттик. Эгерде өткөргүч боюнча ток агып атса, анда мындай өткөргүчкө жакын магниттик көрсөткүч өзүнүн абалын өзгөртөт.
Өткөргүчтөр жана диэлектриктер
Өткөргүч – бул тело, ичинде жеткиликтүү санда эркин электр заряддары бар, электр талаасынын жардамы менен аралашканга жөндөмдүү.
Өткөргүчтөрдө электр талаасына коюлган кыймылы астында тиркелген электр тогунун пайда болушу.
Бардык металлдар, туздардын жана кислоталардын эритмелери, нымдуу топурак, адамдардын жана жаныбарлардын денелери-электр заряддарынын жакшы өткөргүчтөрү.
Изолятор (же диэлектрик) –ичинде эркин электр заряддары жок тело. Изоляторлордо электр тогу болбойт.
Диэлектриктерге – айнек, пластик, резинка, картон, абаларды кошсок болот. Диэлектриктерден жасалган телолорду изолятор деп аташат.
Абсолюттук өткөрбөөчү суюктук-дистиллирленген башкача айтканда тазаланган суу (каалагандай башка суу (суу түтүктөгү же деңиздеги) курамында аралашманын саны бар өткөргүч болуп эсептелет).
Токтун багыты
Электр тогунун багыты деп оң электр зарядынын кыймылынын багыты каралат.
Биз айтканбыз, ток металлдарда кыймылдуу, терс заряддалган электрондорду түзөт. Эмне үчүн мындай каршы келүү келип чыгууда?
Качан электр тогунун багыты жөнүндө суроо туулганда, эч ким электрондордун бар экени жөнүндө биле элек болчу. Ток оң заряддын кыймылынын багыты боюнча жылат деп саналуу чечилген. Убакыт өтүп, окумуштуулар, металлдарда кээде электрондор жылат, бирок мурунку түрүндө калтырылат деп чечишкени айкын болгон. Бул заряддардын белгилери бизди кызыктырбаганы менен бизди токтун өзүнүн кыймылы көбүрөөк кызыктыраарына байланыштуу.
Электрондордун өткөргүчтөрдөгү кыймылы электр талаасынын багытына карама каршы
Металлдардагы электр токтору
Металл өткөргүчүн карап көрөлү. Металлдарда эркин заряддарды алып жүрүүчү электрон болуп саналат, концентрациясы өтө чоң – бардыгы куб метрине 1028. Бул электрондор баш аламан жылуулук кыймылында катышат. Электр талаасынын таасири астында алар ирети менен орточо ылдамдыгы болжолдуу 0,5мм/с жайгашып башташат. Ал эми электр талаасынын металл өткөргүчтүн ичинде таркашынын ылдамдыгы 300 000 км/с жетет. Дал ушул ылдамдыкты металлдардагы электр тогунун таркалышына байланыштырышат. Металлдардын өткөргүчтүгү эркин электрондордун кыймылына шартталган. Муну эксперимент менен Л.И.Мандельштам жана Н.Д.Папалекси 1913-жылы, андан кийин 1916- жылы Б.Стюарт жана Р.Толмен далилдешкен.
Өкөргүчтөгү кыймыл убагында электрондор өткөргүчтөрү кристаллдык торчо иондору менен түртүшүүгө туш болушат жана мындан электр талаасынан алган энергиянын бир бөлүгүн жоготот. Мындай түртүшүүлөр өткөргүчтүн каршылыгына шартталышат. Өткөргүчтүн температурасынын жогорулашы менен электрондордун жылуулук кыймылынын орточо ылдамдыгы өсөт жана торчолордун түйүндөрүндөгү иондордун термелүүсүнүн амплитудасы көбөйөт. Бул болсо электрондордун иондор менен түртүлүшүү санынын көбөйүүсүнө алып келет. Башкача айтканда металлдардын каршылыгы температурадан көз каранды.
1911- жылы голландиялык физик Г.Камерлинг-Оннес өзгөчө кубулушту ачкан- өткөргүчтөн да ашык. Ал суюк гелийдеги сымапты суутуда анын каршылыгы алгач жай алмашып, андан кийин, температура 4,1К жеткенде, нөлгө дароо түшүп кетет экенин байкаган. Температурадагы нөлгө чейинки каршылыктын азайыш кубулушу, абсолюттук нөлдөн айырмаланса өткөргүчтөн да ашык деп аташкан. Андан соң өткөргүчтөн да ашык башка көптөгөн металлдардан да табылган. Өткөргүчтөн да ашык касиетине ээ металлдар андан ток өтүп жатканда ысыбайт, бул болсо энергияны жоготуусуз берүүгө мүмкүндүк берет.
Жарым өткөргүчтөрдөгү электр токтору
Жарым өткөргүчтөр металлдарга, катуу телолорго кирет. Аларга: германий, кремний, мышьяк жана башкалар, ошондой эле ар кандай эритмелер жана химиялык бирикмелер кирет.
Жарым өткөргүчтөр- заттар, салыштырмалуу каршылык көрсөтүүсү температуранын жогорулашы менен түшөт жана аралашманын болгондугу менен жарык кылуунун өзгөрүшүнөн көз каранды. Бул кристаллдарда атомдор бири-бири менен коваленттик байланыш аркылуу байланышкан. Ысытууда коваленттик байланыш ажырап, атомдор иондошот. Бул эркин электрондордун пайда болушуна жана жетишпеген электрондору менен ваканттык оң орунду “тешикти” шарттайт.
Мында кошуна атомдордун электрондору ваканттык орундарды ээлеп алганга мүмкүнчүлүктөрү бар, анда кошуна атомдон “тешикти” түзүшөт. Башкача айтканда, электрондор гана эмес, “тешиктер” дагы кристалл боюнча жайгашканга болот. Мындай кристаллдардын электр талаасындагы электрондору жана тешиктери катарлаш кыймылга келип- электр тогу пайда болот.
Өздүк өткөргүчтүк
Таза кристаллда электр тогу бирдей сандагы электрондорду жана “тешикти” түзөт. Өткөргүчтүк, эркин электрондордун кыймылына жана аларга барабар сандагы “тешиктерге” аралашмасы жок жарым өткөргүч кристаллда шартталышы жарым өткөргүчтүн өздүк өткөргүчтүгү деп аталат.
Температуранын жогорулашы менен жарым өткөргүчтүн өздүк өткөргүчтүгү көбөйөт, анткени эркин электрондордун жана “тешиктердин” саны көбөйөт.
Аралашмалуу өткөргүчтүк
Өткөргүчтүктөрдүн өткөргүчү аралашманын болуусунан көз каранды. Аралашмалар донордук жана акцептордук болушат. Донордук аралашма- чоң валенттүү аралашма. Мисалы, төрт валенттүү кремнийге беш валенттүү мышьяк донордук аралашма болуп саналат. Мышьяктын төрт валенттүү электронунун атому коваленттик байланышты түзүүгө катышып, а бешинчиси өткөргүч электрону болуп калат.
Ысытууда коваленттик байланыш бузулуп, өткөргүчтүктүн кошумча электрондору жана “тешиктери” чыгат. Ошондуктан кристаллда эркин электрондордун саны “тешиктердин” санына басымдуулук кылат. Мындай өткөргүчтүн өткөргүчтүгү электрондук болуп саналат, жарым өткөргүч n-түрүндөгү жарым өткөргүч болуп эсептелет. Электрондор заряддын негизги алып жүрүүчүлөрү, “тешиктер”- негизги эмес болуп саналышат.
Акцептордук аралашма- кичинекей валенттүүлүгү менен аралашмалар. Мисалы, төрт валенттүү кремний үчүн үч валенттүү индий акцептордук аралашма болуп саналат. Индийдин үч валенттүү электронунун атому кремнийдин үч атому менен коваленттик байланышты түзүүгө катышат, ал эми төртүнчү бүтпөй калган коваленттик байланыштын оордуна “тешик” түзүлөт.
Ысытууда коваленттик байланыш бузулуп, өткөргүчтүктүн кошумча электрондору жана “тешиктери” чыгат. Ошондуктан кристаллдарда “тешиктердин” саны эркин электрондордун санына басымдуулук кылат. Мындай өткөргүчтүн өткөргүчтүгү тешиктүү болуп саналат, жарым өткөргүч р-түрүндөгү жарым өткөргүч болуп эсептелет. “Тешиктер” заряддын негизи алып жүрүүчүлөрү, электрондор – негизги эмес болуп саналышат.
Суюктуктагы электр токтору
Суюктуктардын түрүнө жараша ар кандай алып жүрүүчүлөр болот. Металлдардын эритмелеринде – ошол эле электрондор, электролиттер же эритмелерде-иондор, жарым өткөргүчтөрдүн эритмелеринде-электрондор жана тешиктер.
Таза эриткичтер, суу, спирт, май, бензин ж.б. электр тогун жаман өткөрүшөт.
Туздардын, щелочтордун жана кислоталардын сууда карама-каршы белгидеги иондорго бөлүнүү кубулушу электролиттик диссоциация деп аталат. Бөлүнүүдөн алынган иондор суюктуктагы заряддарды алып жүрүүчүлөр болот, ал эми суюктуктун өзү өткөргүч болуп калат.
Электр талаасынан сырткаркы иондор баш аламан кыймылдашат. Сырткы электр талаасынын таасири астында иондор баш аламан кыймылды улантышып, аны менен бирге электр талаасынын күчүнүн аракетинин багытына кошулат: катиондор катодго, аниондор- анодго.
Андыктан, эритмелердеги электр токтору электролиттер- бул карама-каршы багыттагы эки белгидеги иондордун аралашышына багытталган. Электр тогунун электролит эритмеси аркылуу өтүүсү дайыма анын курманына кирген электроддун затынын бөлүнүшү менен жүрөт. Бул кубулуш электролиз деп аталат. Электролиз техникаларда ар кандай максатта кеңири колдонулат. Электролиттик ыкманын жардамы менен бир металлды башка металлдын жука катмары (никелдөө, хромдоо, жездөө ж.б) менен жаба алышат. Бул металлдарды каптоо аларды каррозиядан сактайт.
Электролиттердин ички кыймылында иондор суунун малекулалары менен жана башка иондор менен өз ара аракеттенишет, башкача айтканда электролиттер ар кандай кыймылдарга каршылыктарды көрсөтөт, антыктан каршылык көрсөтүүгө ээ болушат. Электролиттердин электр каршылыктары иондордун концентрацияларынан, иондордун зарядынын чоңдугунан, эки белгидеги иондордун кыймылынын ылдамдыгынан көз каранды. Электролиттердин температурасын жогорулатуу менен анын илээшкектиги төмөндөйт, бул болсо иондордун кыймылынын ылдамдыгынын жогорулашына алып келет, башкача айтканда температуранын жогорулашы менен электролиттин каршыланышы азаят.
Газдагы электр токтору
Газдар табигый абалында электрди өткөрө албайт (диэлектриктер болуп саналышат), анткени электрлик нейтралдык атомдордон жана молекулалардан турат. Электрондордун оң жана терс иондорун камтыган иондук газдар өткөргүч боло алышат.
Ионизация жогорку температуранын, ар кандай нурдануудан (ультрафиалеттик, рентгендик, радиоактивдүү), космостук нурлардан, бөлүкчөлөрдүн бири-бири менен кагылышуусунун таасиринен пайда болот.
Газдын иондолгон абалы плазма деген аталышты алган. Ааламдын масштабында плазма-заттын кеңири таркаган агрегаттык абалы. Андан Күн, жылдыздар, атмосферанын үстүнкү катмары турат.
Электр тогунун газ аркылуу өтүшү газ разряды деп аталат. Электр тогунун газ аркылуу өтүшү газ разряды деп аталат.
“Рекламадагы” неон түтүкчөсүндө үлбүрөк разряд өтөт. Жаркыраган газ “тирүү плазманы” элестетет.
Ширетүүчү аппараттын элетроддорунун арасында жаа түрүндөгү разряд болот.
Жаа түрүндөгү разряд сымаптуу лампаларда күйөт-жарыктын эң жаркыраган булагы.
Учкундуу разряд чагылгандардан байкайбыз. Бул жерде электр талааларынын кубаттуулугу жарып чыгуучу мааниге жетет. Токтун күчү болжол менен 10 МА.
Таажылуу разряд үчүн газдын свечениеси, электроддорду курчаган “таажыны” пайда кылат. Таажылуу разряд-электр берүүдө чоң вольт линияларындагы энергияларды жоготуунун негизги булагы.
Ваакумдагы электр токтору
Электр тогун ваакумда таркатуу мүмкүнбү (латынчадан vacuum- боштук)? Ваакумда эркин заряддарды алып жүрүүчүлөр жок болгондуктан, анда ал идеалдуу диэлектрик болуп саналат. Иондордун пайда болушу ваакумдардын жоголушуна жана иондолгон газды алууга алып келмек. Бирок эркин электрондордун пайда болушу токтун ваакум аркылуу өтүшүн камсыз кылат.
Вакуумда эркин электрондорду жылуулук электр эмиссия кубулушунун жардамы менен кантип алса болот-жылытуу менен электрондордун заттарын түшүрүү. Ваакумдук диод, триод, электр-нурдуу түтүкчө (эски телевизорлордогу) – приборлору, жумуштары жылуулук электрондук кубулушуна негизделген. Аракеттин негизги принциби: катод тогу өтө турган кыроо материалынын болушу, жылуулук электрондорду жыйнай турган анод муздак электродунун болушу.
Көлөмдүү материалды жеңил эстеп калуу үчүн таблица
Пайдалуу шилтемелер
- Как рассказать ребенку про электричество http://mir-tema.ru/igry-i-razvitie/vospitanie/17480-kak-rasskazat-rebenku-pro-elektricestvo
- Рассказ об электричестве детям http://detskiychas.ru/rasskazy/rasskaz_electrichestvo_detyam/
- Учебный фильм Электрический ток в различных средах. https://www.youtube.com/watch?v=GWhipDprAWE
Глоссарий
- Газ разряды - электр тогунун газ аркылуу өтүшү.
- Жылуулук электрондук эмиссиясы - жылытуу менен электрондордун заттарын түшүрүү.
- Электр тогу - электр талаасынын таасири менен электр кубаты менен заряддалган бөлүкчөлөрдүн багытталган кыймылы.
- Электрлик диссоциация - туздардын, щелочтордун жана кислоталардын суудагы карама-каршы белгидеги иондорго бөлүнүү кубулушу.
- Электролиз - электр тогунун электролит эритмеси аркылуу өтүүсү дайыма анын курамына кирген электроддун затынын бөлүнүшү менен жүрөт.
Библиография
- Проводники и диэлектрики http://class-fizika.narod.ru/8_21.htm
- Разница между полупроводниками и металлами https://thedifference.ru/chem-poluprovodniki-otlichayutsya-ot-metallov/
- Что такое электричество? Информация об электрическом токе http://www.13min.ru/nauka/chto-takoe-elektrichestvo-informaciya-o-elektricheskom-toke/
- Что такое молния? Что такое гром? http://allforchildren.ru/why/whatis59.php
- Электрический ток в средах. http://nika-fizika.narod.ru/68_0.htm
- Электрический ток в различных средах. http://moykonspekt.ru/fizika/elektricheskij-tok-v-razlichnyx-sredax/
агылган эмнеси менен коркунучтуу, күн күркүрөп чагылган болгондогу кырсыктардан кандай качуу керек? Чагылгандын соккусу өзгөчө коркунучтуу. Чагылган имаратты, электр берүүчүнүн таянычын, заводдун түтүкчөсүн бузуп өрт чыгарышы мүмкүн. Айрыкча чагылган тирүү жандыктар үчүн коркунучтуу. Анын соккусу бардык тирүү жан үчүн өлтүрө турган, бирок адамдар менен жаныбарлага чагылган салыштылмалуу аз тиет, кээде гана адамдын өзү билбестиктен бул үчүн жагдайлуу шарт түзөт. Чагылган ар дайым жерге эң кыска жол менен түшөт. Ошон үчүн чагылган көбүнчө бийик предметтерге түшөт, ал эми эки бирдей бийиктиктеги предметтерден- кайсынысы жакшы өткөргүч болсо. Бул жактан сактануу чараларын карасак болот. Үйдө
- Бардык терезе эшиктердин барын жапкыла.
- Розеткалардан бардык электр приборлорун сууругула. Аларга жана телефонго чагылган маалында жакындабагыла.
- Ваннага, кранга, раковинага жакын барбагыла, анткени металл түтүктөр электрди өткөрүшү мүмкүн.
- Эгерде силердин үйгө шар чагылганы келсе (бирок статистика боюнча мындай “бактылуулар” абдан аз), катуу кыймыл кылбагыла, эч качан качпагыла, анткени абанын агынын чакыруубуз мүмкүн, анда энергиянын уютмасы силерге багытталып учат. Электр приборлорунан, зымдардан алыс тургула, металл буюмдарына тийбегиле жана ал аз окулуп үйрөнүлгөн атмосфералык-электрдик кубулушту жалгыз койгула. Бул чагылган бир минутадан бир аз ашып өзү жок болот.
- Үйгө же автоунаага киргенге аракет кылгыла.
- Эгерде жашынууга эч нерсе жок болсо, ачык мейкиндикке чыгып, жерге жаткыла. Чагылган маалында туруп турган абдан коркунучтуу. Бирок жөн гана жатууга да болбойт. Суу жер дагы жакшы өткөргүч болуп саналат, ошон үчүн топуракка түшүшү да мүмкүн.
- Эң төмөнкү орунга жашынгыла, арыкка, аңга д.у.с.
- Токойдо кичинекей талчалардын түбүнө жашынгыла. ЭЧ КАЧАН жалгыз турган бактын жанында турбагыла. Чагылган биринчи орунда өзүнүн аракетин бийик нерселерге багыттайт, анын ичинде бактарга дагы. Айрыкча чагылганды өзүнө эмен, карагай, кызыл карагай, теректер тартат.
- Мунаралардан, корундулардан, бийик бактардан, телефон жана электр өткөргүчтөрүнөн, автобустун аялдамаларынан качкыла.
- Өзүнөрдөн велесипедди, мангалды жана башка металл буюмдарды алыс кармагыла.
- Көлгө, дарыяга жана башка сууларга жакындабагыла.
- Өзүңөрдөн бардык металлдарды чечкиле. Эч качан чагылган маалында кол чатырды пайдаланбагыла.
- Чөнтөк телефонуңарды колдонбогула.
- Көпчүлүктүн арасында турбагыла.
- Эгерде күн күркүрөгөн маалда силер кайыкта калсаңар жана жээкке чыкканга жетишпей калсаңар, анда кайыктын түбүнө жатып бутуңарды бириктирип башыңар менен кулактарыңарды жапкыла.
- Эгерде күн күркүрөөдө жолдо болсоңор, токтошуңар керек, бардык терезелерди жана унаанын үстүн (эгерде анын үстү ачык болсо) жапкыла, радио антеннаны түшүргүлө жана эң башкысы бул жашынчу жериңерди таштабагыла. Бардык жагы жабылган автоунаанын ичинде силер күн күркүрөө маалында коркунучта эмессиңер. Автоунаа металлдан экенине карабай, ал Фарадей торчосу деп аталган эффекти түзөт, башкача айтканда ал негизделген тор жакшы өткөрүүчү материалдан жасалган. Мындай түзүлүш электро магниттик талааны жакшы экрандайт
- Эгерде транспортуңар ачык болсо (велосипед же мотоцикл), анда тезинен токтоткула жана андан отуз метрдей алыстагыла.
Электрлөө менин досум тамсили
Автор: Ирис Ревю
Чоң атам менин тамсилди сүйөт,
Тигини муну мага айтып да берет.
Мааниси дайым ачык болсун деп,
Мен өзүм окуйм, ар нерсе жөнүндө.
Мурунтан эле убагы келген.
Тамактар бышкан отко,
Күн чыкса “тургула” деп
Караңгы келсе “бүттү” деген.
Бирок мезгил өзгөрдү го,
Ажайып жашоо толтура баары.
Компьютер сайып иштетебиз,
Алыскы шаарга чала алабыз,
Кыймыл толкунун кармап алып,
Адамды жаңыча дарылайбыз.
Жыгачты мешке жакпай калдык,
Жаңы каминдер таң калтырат.
Жылытып да, тойгузат да,
Жаркырата жарык беришет,
Электр – биздин досубуз!
Бирок акыл токтотолу, кокусунан,
Ал айланбасын биздин душманга,
Зындуу кадам жасабаганга-
Тамсилдин мааниси ошондо –
Баштарыбыз иштесин анда,
Жана барын акылга салып
Жасайлы кийин ыйлабаганга.
Электрлөө - эң белгилүү энергия булагы. Ал энергиянын башка түрлөрүнө оңой трансформацияланат: механикалык, жылуулук. Адистер электрлөөнү дагы кандай пайдалануу ыкмаларын табуу, дагы кандай жаңы электр приборлорун, оокаттарды, машиналарды табууга баштарын катып жатышат. Ал эми бүгүн келгиле бизге белгилүү электр приборлору жөнүндөгү табышмактарды табабыз.
Болотнай өлкөсүндө
Шейшеп дарыясында
Пароход сүзүп жүрөт
Бирде алдыга бирде артка.
Анын артында тегиздик-
Бир да бырыш табылбайт.
Жооп: Үтүк
Тили жок жашайт,
Ичпейт да жебейт.
Бирок сүйлөйт жана да ырдайт.
Жооп: Радио
Менин үйүмдө роботум бар,
Анын чоң муруну бар.
Тазалыкты сүйөт робот,
Үнү лайнер “ТУ” дай гүүлдөйт.
Ал чаңдын баарын сорот,
Оорубайт да чүчкүрбөйт.
Жооп: Чаң соргуч
Мында бүт Аалам жашайт,
Жана бул жөнөкөй эле оокат.
Жооп: телевизор
Жакшы көрүп карагын-
Түндүк уюл ичинде!
Анда жылтылдап кар жана муз,
Анда кыштын өзү бар.
Дайыма кышты бергенге
Дүкөндөн алынып келинген.
Жооп: муздаткыч
Талаа, токойду аралап
Бир үн чыгат
Ал зымдарда чуркайт
Бул жерден айтсаң
угасың башка жактан.
Жооп: телефон
Мен пышылдайм кышылдайм,
Дагы жылынгым келбейт.
Шыптын астында томолок,
Караңгыда үйдө жарык
Жооп: электр лампасы
