БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Түндүк Америка — различия между версиями

 
(не показано 7 промежуточных версий 2 участников)
Строка 3: Строка 3:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Түндүк Америка үч океан менен курчалып турат, толугу менен эки жарым шарда жайгашкан-Түндүк жана Батыш. Аянты аралдары менен 24,2 млн км² - дүйнөдө үчүнчү орунда турат. Аралдары террирориясынын  1/6 түзөт.Өзгөчө Кариб бассейниндеги аралдар аянты боюнча айырмаланып турат. Дүйнөдөгү эң ири Канада Арктикалык архипелагы. Эң ири аралы Гренландия(2,2 млн км²ка жакын). Түндүк Американын рельефине муз каптоо чоң таасирин тийгизген.''
+
''Түндүк Америка үч океан менен курчалып турат, толугу менен эки жарым шарда жайгашкан -Түндүк жана Батыш. Аянты аралдары менен 24,2 млн км² - дүйнөдө үчүнчү орунда турат. Аралдары террирориясынын  1/6 түзөт. Өзгөчө Кариб бассейниндеги аралдар аянты боюнча айырмаланып турат. Дүйнөдөгү эң ири Канада Арктикалык архипелагы. Эң ири аралы Гренландия (2,2 млн км²ка жакын). Түндүк Американын рельефине байыркы муз каптоо чоң таасирин тийгизген. ''
  
−
{{center|[[file: Severnaia_Amerika kg.mp4|500px|Түндүк Америка]]}}
+
{{center|[[file: SAkg.mp4|500px|Түндүк Америка]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Америка</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Америка</div>
 
</div>
 
</div>
Строка 13: Строка 13:
 
'''Географиялык абалы'''
 
'''Географиялык абалы'''
  
−
Түндүк Американын эң түндүк четки точкасы Мерчисон тумшугу (71°50' т. к.)., түштүгүндөгү четки точкасы Марьято тумшугу. Түндүк Американы түндүгүнөн Түндүк Муз океаны, чыгышынан Атлантика, батышынан Тынч океаны чулгайт. Түндүк Американын курамына көптөгөң аралдар кирет: Ньюфаундленд, Гренландия, Алеут жана Багам аралдары. Континенттин аянты жалпы аралдары менен 25 миң. км<sup>2</sup>. (16% жалпы кургактыктын). Жалпы жээгинин узундугу – 75.4 миң. км<sup>2</sup>.
+
Түндүк Американын эң түндүк четки чекити Мерчисон тумшугу, түштүгүндөгү эң четки чекит Марьято тумшугу. Батыш чекити Принц Уэльск, чыгыш чекити Сент-Чарьлз тумшуктары. Түндүк Американы түндүгүнөн Түндүк Муз океаны, чыгышынан Атлантика, батышынан Тынч океаны чулгайт. Түндүк Американын курамына көптөгөн аралдар кирет: Ньюфаундленд, Гренландия, Алеут жана Багам аралдары. Континенттин аянты жалпы аралдары менен 25 миң. км² (16% жердин кургактыгы) түзѳт. Жээк сызыгынын жалпы узундугу – 75.4 миң. км².
  
−
'''Материкти изилдөө тарыхы'''
+
'''Материктин ачылыш тарыхы'''
  
−
ХV кылымдын аягында испаниялык деңиз түзүүчүсү Христофором Колумб жолдоштору менен Түндүк Американын жээктерине чейин жетип Индияга жол ачтым деп ойлогон. Ошол мезгилден баштап өздөштүрүлө баштаган.  
+
ХV кылымдын аягында испаниялык деңиз сүзүүчүсү Христофор Колумб жолдоштору менен Түндүк Американын жээктерине чейин жетип, Индияга жол ачтым деп ойлогон. Ошол мезгилден баштап Түндүк Американы изилдѳѳ жана өздөштүрүү доору башталган. Бирок Христофор Колумбдун баштоочулары дагы болгон: болжол менен X кылымда нормандардын уруулары Гренландияны ачышкан, ошондой эле заманбап АКШ мамлекетинин жээктерине чейин жетишкен. Бирок алар жаңы жерлерди колониялаштыра алган эмес, себеби нормандар континенттин түндүгүндөгү татаал жаратылыш шарттары менен кездешишкен , ошондой эле жаңы материктин Европадан алыстыгы аларды коркуткан. Христофор Колумб жаңы жерди ачкандан кийин Америкага дагы төрт жолу саякаттаган. ХVI кылымдын аягында испаниялыктар Түндүк америкалык жерлердин  колониясын башташкан.
  
−
Христофор Колумбка чейин эле Х кылымда нормандиялык саякатчы жолдоштору менен Гренландиянын түштүгүнө жана азыркы жээктерине чейин жеткен.
+
Кылымдын жарымында атактуу деңиз  сүзүүчүсү Жак Картье Канаданын жээктерине жеткен жана Канада деген азыркы атын берген. Испаниялык  экспедиторлор, бай түшүмдүү жерлерин басып алууга аракеттенишип, жергиликтүү элдер жана индеецтердин уруулары менен карама - каршылыкта турушкан.
  
−
Бирок жаңы жерлерди колониялаштыра алган эмес. Нормандиялыктар континенттин тундүгүндөгү татаал жаратылыш шарттарына дуушар болушкан. Бул аймактын мындай катаал шары жана Европадан алыстыгы аларды коркуткан.  
+
Түндүк Американы өздөштүрүүнү Александр Маккензи, Джон Дэвис, Вильям Баффин, Генри Гудзон сыяктуу деңиз сүзүүчүлөрү улантышкан. Алардын изилдөөлөрүнүн негизинде континенттин түндүк бѳлүгүнүн бардыгы Тынч океандын жээктерине чейин изилденген.
  
−
Христофор Колумбдун жаңы жерлерди ачышынан кийин дагы төрт жолу Америкага саякат жасалган. ХVI кылымдын аягында испаниялыктар түндүк америкалык жерлерди колониялаштырып баштаган.
+
'''Материкти изилдѳѳ'''
  
−
Кылымдын жарымында белгилүү деңиз Жак Картье Канаданын жээгине жеткен, Канаданын азыркы атын берген. Испаниялык  экспедитор,бул аймактын тушүмдүү жерлерин басып алам деп жергиликтүү элдери-индеец тер менен каршылашкан
+
Жаңы континенттин ачылышы Европанын жашоосунда чыныгы бурулуш болгон. Көптөгөн европалыктар жаңы аймактарды дыкат изилдѳѳ жана аларды өздөштүрүү үчүн деңиз экспедицияларына чыгышкан. ХVIII кылымдын башында Түндүк Американын бардык аймактары ачылган жана изилденген, алсак,  Аляска жана Тынч океан жээктери. Материкти изилдөөдө орус саякатчыларынын салымы чоң. Григорий Шелиховдун экспедициясынан кийин континентте Орус Америкасы деп аталган - Аляска ачылган. ХVIII кылымдын ортосунда эле биринчи орустардын кыштактары бар болгон.
−
 
 
−
Түндүк Американы өздөштүргөн деңиз сүзүүчүлөрүАлександр Макензи,Джон Дэвис, Вильям Баффин, Генри Гудзон болгон. Алардын изилдөөлөрүнүң негизинде континеттин Тынч океан жак жээктери изилденген.
 
−
 
 
−
Жаңы континенттин ачылышы Европалыктар үчүн жашоодогу бурулуш болгон. Европалык көптөгөн деңиз сүзүүчүлөрү жаңы аймактарды өздөштүрүү максатында деңиз экпедицияларына чыгышкан. ХVIII кылымдын башында Түндүк Американын бардык региондору ачылган, Алясканын Тынч океан жээктеринен башкасы.Материкти изилдөөдө орус саякатчыларынын салымы чоң. Григорий Шелиховдун экспедициясынан кийин Орус Америкасы деп аталган-Аляска ачылган. ХVIII кылымдын ортосунда биринчи орустар бара баштаган.
 
−
 
 
−
{{center|[[file: Северная Америка.История исследования.mp4|500px|Түндүк Американы изилдөө тарыхы.]]}}
 
−
<div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Американы изилдөө тарыхы</div>
 
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
Строка 39: Строка 32:
 
'''Аризона штатындагы Чоң Каньон'''
 
'''Аризона штатындагы Чоң Каньон'''
  
−
Түндүк Американын бирден бир визиттик карточкасы, Чоң Каньон Аризон штатынын территориясында жайгашкан. Анын узундугу  445 километр, туурасы– 29 километрге жетет,  тереңдиги– 1800 метр. Колорадо дарыясы, өзүнүн атына окшош бөксө тоо менен агат , агымында ири өлчөмдөгү каньонду пайда кылат, 6 миллион жылдан бери аскалуу тоо тектеринде каньонду пайда кылууну улантып келет. Анын пайда болушуна жаан-чачын жана шамал жардам берет.  
+
Түндүк Американын маанилүү визиттик карточкасынын бири '''Чоң Каньон''' Аризон штатынын аймагында жайгашкан. Анын узундугу  445 километр, туурасы - 29 километр, ал эми тереңдиги - 1800 метрге жетет. Колорадо дарыясы, атына окшош бөксө тоо менен агат, 6 миллион жыл мурун аскалуу тоо тектеринде каньонду кескен жана ушул күнгѳ чейин улантып келет. Ага ушул жерде жаан-чачындар, температура жана шамал жардам берет.
  
−
{{center|[[file: Гранд Каньон.jpg|500px| Гранд Каньон]]}}
+
{{center|[[file: GrandKanon.jpg|500px| Чоң Каньон]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Гранд Каньон</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Чоң Каньон</div>
  
  
−
Кинг-Кэньон улуттук паркы менен '''Секвойя''' бирдиктүү  атайын бөлүнгөн улуттук парк катары эсептелет. Калифорниянын чыгышындагы  уникалдуу корголуучу территориясынын өзгөчөлүгү реликт токой массивинде.  Ал Сьерра-Невада кырка тоосунун туштүк капталын тосуп турат.  Ушул аймакта гана дүйнөдөгү жаш токойлордун бөлүгү жайгашкан. Гигант секвойянын узундугу 100метрге жетет жана 3 миң жылга чейин жашайт.  
+
Кинг-Кэньон улуттук паркы менен бирге ''Секвойя'' АКШнын улуттук парктарынын атайын кызматынын бирдиктүү  бѳлүмү болуп эсептелет. Бул корголуучу тоо аймактарынын уникалдуулугу Калифорниянын чыгышындагы  реликт токой массивинде, алар Сьерра-Невада кырка тоосунун түштүк капталын тосуп турат.  Ушул аймакта гана дүйнөдөгү жаш токойлордун эң зор бактары - гигант секвойядендрондор жайгашкан. Бул чанда кездешүүчү гигант секвойялардын узундугу 100 метрге жетет жана алар 3 миң жылга чейин жашашат.
  
−
{{center|[[file: Национальный парк Секвойя.jpg|500px|Улуттук парк Секвойя]]}}
+
{{center|[[file: Sekvojya.jpg|500px|Улуттук парк Секвойя]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Улуттук парк Секвойя</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Улуттук парк Секвойя</div>
  
Строка 53: Строка 46:
 
'''ЮНЕСКОНУН'''  дүйнөлүк мурас объектиси  '''Йе́ллоустон''' 1872 жылы дүйнөдөгү биринчи улуттук парк болуп негизделген.  
 
'''ЮНЕСКОНУН'''  дүйнөлүк мурас объектиси  '''Йе́ллоустон''' 1872 жылы дүйнөдөгү биринчи улуттук парк болуп негизделген.  
  
−
{{center|[[file: Йеллоустон.jpg|500px| Йеллоустон]]}}
+
{{center|[[file: Jellouston.jpg|500px| Йеллоустон]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Йеллоустон</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Йеллоустон</div>
  
  
−
'''Монументтердин өрөөнү''' – бул территорияны Эстеликтердин өрөөнү деп аташат. Тоолордон калган калдыктар ар кандай фигураларды пайда кылат. Анизон жана Ютанын чек араларында геологиялык укмуштуу түзүлүштөр бар. Кызыл кумдуу аскалар Колорада бөксө тоосунун өрөөнүндө таралган. Алар скульптордун  катып калган ар кандай монументти элестетет.  
+
'''Эстеликтердин өрөөнү''' – Суулуу тоолордун калдыктарынын ѳзгѳчѳ “фигураларынын” четин чыгаруу менен бул аймакты эстеликтердин өрөөнү деп аташат. Аризон жана Ютанын чек араларында укмуштуу геологиялык түзүлүштөр жайгашкан. Ал белгисиз чебердин катып калган эстеликтери сыяктуу, Колорадо бөксө тоосунун өрөөнүнүн ортосунда чачыраган таасирдүү жалгыз кызыл кумдуу аскаларды элестет.
  
−
{{center|[[file: Долина Монументов.jpg|500px| Долина Монументов]]}}
+
{{center|[[file: DolinaMonumentov.jpg|500px| Эстеликтердин өрөөнү]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Монументердин өрөөнү</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Эстеликтердин өрөөнү</div>
  
  
−
'''Мамонт  үңкүрү''' – бул уңкүрдүн эч кандай мамонттор тиешеси жок. Англиялык «mammoth»  деген сөзү үңкүргө карата эле ири деген мааниде аталган Аппалачи тоолорунун батыш этегиндеги Флинт кырка тоосунун акиташ тегинде пайда болгон. үңкүрдө 225 өткөөл, 47 кумпа, 23 терең шахта бар экени аныкталып, алардын жалпы уз. 74 кмден ашык, тереңдиги 300 м. Жыл сайын спелеогологдор бир нече жаңы жолдорду ачат. Учурдагы узундугу 587 км.Жылдан жылга спелеологи  Мамонт үңкүрүн изилдеп улам жаңы карстык системаларды табууда.  
+
'''Мамонт  үңкүрү''' – бул жаратылыш объектиси мамонтторго эч кандай тиешеси жок. Англис тилиндеги «mammoth»  деген сын атооч үңкүргө карата “зор” деген мааниде пайдаланат. Чындыгында, жүрүштѳрдүн, туннелдердин, ѳткѳѳлдѳрдүн жана шахтылардын 590 километр жалпы узундугун алсак, Мамонт үңкүрү дүйнѳдѳгү эң узун болуп эсептелинет. Анын системасы 220 жер астындагы ѳткѳѳлдѳрдү жана жыйырмага жакын шахтыларды жана чоң залдарды камтыйт. Ошондой эле жыл сайын спеологдор Мамонт үңкүрүнүн карстык системасын изилдешип жана ачылыштарды жасашууда.
  
−
{{center|[[file: Мамонтова пещера.jpg|500px| Мамонтова пещера]]}}
+
{{center|[[file: MamontovaPeshchera.jpg|500px| Мамонт  үңкүрү]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Мамонт  үңкүрү</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Мамонт  үңкүрү</div>
  
Строка 71: Строка 64:
 
== Чарбасы жана экологиясы ==
 
== Чарбасы жана экологиясы ==
  
−
АКШ жана Канада дүйнөдөгү эң өнүккөн мамлекеттерден. Чоң жети мамлекеттин катарына кирет. Ошону менен бирге АКШ-эң экономикалык кубаттуу, согуштук саясий дүйнөлүк потенциал катары эсептелет. Дүйнөлүк өнөр жайдын 20%, дүйнөлүк тамак-аштын 15%, дүйнөлүк сооданын 15% туура келет. АКШы континенттин лидери жана дүйнөлүк чарбанын алдыңкысы, бардык өнөр жай, илимди көп талап кылуучу өнөр жай  тармактары бар. Ошондой эле автомобиль куруу, авиакосмостук, электрондук, органикалык синтез өнөр жай тармактары алдыңкы орунда ж.б.
+
АКШ жана Канада дүйнөдөгү эң өнүккөн мамлекеттерге кирет жана Чоң жети мамлекеттин мүчѳсү болуп эсептелинет, ошону менен бирге АКШ - дүйнѳдѳгү экономикалык, саясий жана аскердик дарамети менен  эң кубаттуу ѳлкѳ.  Ага дүйнөлүк өнөр - жайдын 20%, дүйнөлүк тамак-аштын 15%, дүйнөлүк сооданын 15% тиешелүү. АКШ континенттин шексиз лидери жана дүйнөлүк чарбанын башкы борбору катары дүйнѳдѳ материалдык жана материалдык эмес ѳндүрүштүн тармактарынын бардыгына ээ, алардын арасында автомобиль куруу, авиаракетакосмостук, электрондук ѳнѳр-жай, органикалык синтез химиясы сыяктуу  алдыңкы илимий тармактар жана бийик технологиялар бар.
  
−
{{center|[[file: Severnaia_Amerika_Rel_ef kg.mp4|500px|Түндүк Американын чарбалык малекеттерине мүнөздөмө.]]}}
+
{{center|[[file: SARel-kg.mp4|500px|Түндүк Американын чарбалык мамлекеттерине мүнөздөмө]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Американын чарбалык малекеттерине мүнөздөмө.</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Американын чарбалык мамлекеттерине мүнөздөмө</div>
  
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Тундук Американын импорту.jpg|450px| Тундук Американын импорту]]}}</li>
+
<li>{{center|[[file: SAimportu.png|450px| Тундук Американын импорту]]}}</li>
−
<li>{{center|[[file: Тундук Американын экспорту.jpg|450px| Тундук Американын экспорту]]}}</li>
+
<li>{{center|[[file: SAehksportu.png|450px| Тундук Американын экспорту]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
АКШнын жана Канаданын экономикасында чечүүчү ролду ири ТУК ээлейт. Алардын ичинен эң кубаттуулары  «Дженерал Моторс», «Форд», «Эксон», «Дженерал Электрик», «Кока-Кола», «ИБМ», «Майкрософт», «Филип Моррис »,« АТТ »,« Интел »жана башкалар.  
+
АКШнын жана Канаданын экономикасында чечүүчү ролду ири ТУКтар  ээлейт, алардын ичинен эң кубаттуулары  «Дженерал Моторс», «Форд», «Эксон», «Дженерал Электрик», «Кока-Кола», «ИБМ», «Майкрософт», «Филип Моррис »,«АТТ», «Интел»жана башкалар.
  
−
Жыл сайын АКШ на 55 млн.го жакын туристер келип турат, Канадага —  19 млнго жакын турист келет. Чет өлкөлүк туристерден түшкөн киреше боюнча АКШ дүйнөдө биринчи орунду ээлейт. 100 млрд. долл арга жакын киреше түшөт, АКШда ички туризм жакшы өнүккөн. Жылына 160 млн. америкалыктар автомобиль менен саякатташат.АКШнын түндүк региону жогорку өнөр жайлуу. Айыл чарбасында негизги орунду дан чарбасы түзөт. Техникалык өсүмдүктөрдөн (пахта, кант кызылчасы, тростник, соя. тамеки ж.б) өстүрүлөт. Мал чарбасы традициялык эт багытында багылат. Ошону менен бирге АКШ дүйнөдөгү ири өндүрүштүк эмес тейлөө, туристик-рекреациялык чөйрөсү боюнча өзгөчө орунду ээлейт.
+
Жыл сайын АКШга 55 миллионго чейин, Канадага —  19 миллионго жакын туристтер келишет. Чет өлкөлүк туризмден түшкөн киреше боюнча АКШ дүйнөдө биринчи орунду ээлейт, себеби ушул туризмден түшкѳн киреше 100 млрд. доллардан ашык. АКШ дүйнѳдѳгү эң ири мейманкана жана транспорттук индустриясына ээ.  АКШда ички туризм абдан жакшы өнүккөн. 160 миллионго жакын америкалыктар ѳлкѳ боюнча автомобиль менен саякатташат. Түндүк Америка аймагы ар түрдүү: машина куруу, орчундуу  ѳндүрүүчү комплексттери, бийик ѳнүккѳн ТЭК, химиялык ѳндүрүш, токой ѳндүрүштүк комплекси, жеңил жана тамак ѳндүрүшү тармактарын сунуштайт. Айыл - чарбасында маанилүү орунду дан багыты, бир топ техникалык өсүмдүктөрдү (пахта, кант кызылчасы, камыш, буурчак, тамеки ж.б) өстүрүү ээлейт. Мал чарбасында салттуу эт багыты үстѳмдүк кылат, балык ѳндүрүшү орчундуу ѳнүгүүгѳ ээ. Ошону менен бирге Түндүк Американын ѳлкѳлѳрү, ѳзгѳчѳ АКШ ар түрдүү кызматтардын дүйнөдөгү ири жабдып туруучусу болуп эсептелинет жана эң жакшы өндүрүштүк эмес тармакка, туристик-рекреациялык комплекске ээ.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Мамлекеттери жана элдери ==
+
== Ѳлкѳлѳрү жана элдери ==
  
−
Түндүк Американын жергиликтүү элдери- индейцтер, эскимостор, алеуттар. Алар Түндүк Америкага Азиядан өткөн монголоид рассасындагы элдер. Европадан келгендер жергиликтүү элдердин жерлерин тартып алышып, аларды жашоо шартка ыңгайсыз жерлерге жашаганга мажбур кылган.  Азыр Түндүк Америкада 400 млн. жалпы  калктын ичинен индейцтердин саны 20 млн. адам.
+
Материктин жергиликтүү тургундары - индеецтер, эскимостор, алеуттар, Түндүк Америкага Азиядан келишкен жана монголоид рассасынын америкалык бутагына киришет. Материк ачылгандан кийин Европалык басып алуучулар жергиликтүү тургундардын жерлерин тартып алышып, баш ийбегендерди жоготушуп, ал эми калгандарын  жашоо үчүн  ыңгайсыз жерлерге жайгаштырышкан. Материктин калкынын жалпы курамынын 400 миллионго жакыны, Түндүк Америкадагы индеецтердин саны болжол менен 20 миллион  адам деп бааланат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Население Северной Америки.mp4|450px|Түндүк Американын калкы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Американын калкы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: KalktynSany.png|450px|Түндүк Американын калкы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Американын калкы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Заселение Северной Америки европейцами кг.jpg|330px|Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: EZhajgashyshy.png|325px|Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Материктин азыркы кездеги негизги калкын европалыктардын укум тукумдары түзөт. Алар ''Великобританиядан'' жана  ''Франциядан'' (''АКШына''  жана ''Канадага''), ошондой эле— ''испаниялыктар'' (''Мексика'' жана ''Борбордук Америка'' мамлекеттерине) отурукташкан. Материктин калкынын көпчүлүк бөлүгү ''франкоканадалыктар''— французча, Мексиканын жана Борбордук Американын  жашоочулары- испан тилинде сүйлөшөт. Мексиканын территориясындагы айрым индейцтер өз тилдерин сактап калган. Түндүк Америкада 20 млндон ашык негрлер-Африкадан алынып келинген, плантацияларда иштеген кулдар болгон. Негрлердин көпчүлүгү  АКШ нын ''Карибассейниндеги'' мамлекеттеринде жашайт. Алар англис тилинде сүйлөшүп официалдуу америкалык улуттун калктын түзөт. Борбордук Америкада жана Кариб деңизиндеги аралдарда аралаш элдер ''көп-метистер'' жана ''мулаттар''.
+
Материктин азыркы кездеги калкынын негизги бѳлүгүн ''Улуу Британиядан жана  Франциядан (АКШ жана Канада)'' келген европалыктардын, ошондой эле— ''испаниялыктардын (Мексика жана Борбордук Америка ѳлкѳлѳрү)'' тукумдары түзөт.   Материктин калкынын көпчүлүк бөлүгү англис тилинде сүйлѳшѳт, ''франкоканадалыктар'' - французча, Мексиканын жана Борбордук Американын  жашоочулары - негизинен испан тилинде сүйлөшөт. Мексиканын территориясындагы айрым индеецтер өз тилдерин сактап калышкан. Түндүк Америкада 20 миллиондон ашык негрлер бар - плантацияларда иштѳѳ үчүн Африкадан алынып келинген кулдардын тукумдары. Негрлердин көпчүлүк бѳлүгү АКШда жана ''Кариб бассейниндеги'' ѳлкѳлѳрдѳ жашашат. АКШдагы негрлер англис тилинде сүйлөшѳт жана азыр расмий түрдѳ америкалык улуттун бѳлүгүн түзүшөт. Борбордук Америкада жана Кариб деңизинин аралдарында аралаш элдер көп - метистер жана мулаттар.  
  
−
Материктин территориясында калк бирдей отурукташкан эмес. Калктын жыштыгыы Кариб деңизинде жана Борбордук Американын материктик жагында өтө жогору. Калктын жыштыгы 1км.кв.ка200 адамдан ашык отурукташкан. Бул территорияларды байыркы убакта индейцтер (ацтектер, майялар)тарабынан жакшы өздөштүрүлүп өнүккөн мамлекетти түзгөн.
+
Материктин территориясы боюнча калк бирдей жайгашкан эмес. Кариб деңизинин аралдарында жана Борбордук Американын материктик бѳлүгүндѳ калктын жыштыгы өтө жогору. Бул жерде калктын жыштыгы 1 км² 200 адамдан ашык. Бул территориялар байыркы убакта эле цивилизациялык мамлекеттерди түзгѳн индеец элдери (ацтектер, майялар) тарабынан жакшы өздөштүрүлгѳн.
  
−
''Улуу көлдөрдүн'' айланасындагы территориялар-экинчи калктын жыштыгы жогорку  бөлүгү. Тынч океандын жээктеринде айрыкча АКШ территориясында калктын жыштыгы өтө жогору.
+
Материктин чыгыш бѳлүгү жана '''Улуу көлдөрдүн''' айланасындагы территория - калктын бийик жыштыгы менен экинчи аймак. Тынч океандын жээктериндеги кээ бир райондорунда,  айрыкча АКШ территориясында калктын жыштыгы жогору.
  
−
{{center|[[file: Политическая карта.jpg|300px|Түндүк Американын саясий картасы]]}}
+
{{center|[[file: PoliticheskayaKarta.jpg|300px|Саясий карта]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Түндүк Американын саясий картасы</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Саясий карта</div>
  
  
−
Түндүк Американын мамлекеттери экономикалык деңгээли боюнча ар түрдүү. АКШты континентеги өнүккөн өлкө гана эмес дүйнөдөгү экономикасы эң  жогору өнүккөн мамлекет. Бул мамлекеттин  территориясы үч бөлүктөн турат: негизги материктик бөлүгү, Аляска жана Гавай аралдары. Материктин түндүгүндө экономикасы өнүккөн – Канада мамлекети жайгашкан. 1959-жылы Түндүк Америкада социалистик багыттагы Куба Республикасы түзүлгөн.  Мексика жана Борбордук Америка – өнүгүп келе жаткан мамлекеттер. Бул мамлекеттер мурунку испаниянын колониясы болгон, мурунку кылымда көз карандысыздыкка жетишкен, бирок экономикалык жактан АКШна көз каранды болгон. Борбордук Американын жана Кариб бассейниндеги аралдык 20 мамлекеттен экономиакасы өнүккөн-Мексика мамлекети. Кариб деңизиндеги анча чоң эмес аралдар АКШнын,Великобританиянын, Франциянын ээлигинде. Гренландия аралы Данияга тиешелүү, өз алдынча башкарууга жетишкен.
+
Түндүк Американын мамлекеттери экономикалык ѳнүгүүсүнүн деңгээли боюнча бирдей эмес. Америка Кошмо Штаты (АКШ) -  континентте гана эмес, дүйнөдөгү экономикасы эң  жогору өнүккөн мамлекет. Бул мамлекеттин  территориясы үч бөлүктөн турат: негизги материктик бөлүк, ''Аляска жана Гавай'' аралдары. Материктин түндүгүндө экономикасы өнүккөн ѳлкѳ – Канада жайгашкан. 1959-жылы Түндүк Америкада социалистик багыттагы ''Куба Республикасы'' түзүлгөн.  Мексика жана Борбордук Америка ѳлкѳлѳрү – өнүгүп келе жаткан мамлекеттер. Бул мамлекеттер мурунку испаниянын колониясы болгон, ѳткѳн кылымда гана көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок андан соң алар экономикалык жактан АКШдан көз каранды болуп кала берген. Борбордук Американын жана ''Кариб бассейнининин'' аралдарындагы 20 дан ашык мамлекеттен экономикалык жактан кѳбүрѳѳк өнүккөн - Мексика. Кариб деңизиндеги жана Атлантикалык океанга куюлган суулардагы анча чоң эмес аралдар АКШга, Улуу Британияга, Францияга дагы деле тиешелүү. Гренландия аралы Данияга тиешелүү, бирок өзүн ѳзү башкарууга жетишкен.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Пайдалуу шилтеллмелер ==
+
== Сөздүк ==
−
{{bib|[https://sites.google.com/site/geografiamaterikovistran/classroom-news/severnaa-amerika Северная Америка]}}
+
:{{bib|'''Вест-Индия''' -  Европадан батышка багыт алуу менен, Индияга бардык деп жаңылыштык кетиришкен биринчи европалык деңиз сүзүүчүлѳр Вест-Индия аймагынын атын  беришкен. Ушундан баштап Американын жергиликтүү тургундарынын аталышы кеткен - индеецтер. Вест-Индияны Батыш Индиядан айырмалоо керек - булар абдан ар түрдүү аймактар, бирок «Вест-Индия» сѳзү түзмѳ - түз «Батыш Индия» болуп которулат.}}
−
{{bib|[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F Северная Америка — статья из Большой советской энциклопедии]}}
+
:{{bib|'''Мак-Кинли''' - Түндүк Американын бийик чекити (6194 м) Аляска кырка тоосундагы Кордильер тоо кыркасында.}}
−
{{bib|[http://geoman.ru/geography/item/f00/s04/e0004100/index.shtml Вся информация о Северной Америке]}}
+
:{{bib|'''Миссури менен Миссисипи''' – узундугу боюнча дүйнөдөгү үчүнчү дарыя (6240 км) жана  бассейндин аянты боюнча (3,3 млн. км²).}}
−
{{bib|[https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/250#%D0%A1%D0%95%D0%92%D0%95%D0%A0%D0%9D%D0%90%D0%AF%20%D0%90%D0%9C%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%9A Географическая энциклопедия: СЕВЕРНАЯ АМЕРИКА]}}
+
:{{bib|'''Өлүм өрөөнү''' - Кордильердин түштүк бѳлүгүндѳгү эң төмөнкү чекит (деңиз деңгээлинен 86 метр төмөн).}}
−
{{bib|[http://www.amerika.org.ua/na/ СЕВЕРНАЯ АМЕРИКА]}}
+
:{{bib|'''Түндүк Америка''' – толугу менен түндүк жана батыш жарым шарда жайгашкан жана эски дүйнөдѳн океандар менен бөлүнүп турат.}}
 +
:{{bib|'''Улуу көлдөр''' – улуу көлдөргө беш чоң көлдѳр кирет: Верхнее, Гурон, Мичиган, Эри жана Онтарио, кээде аларга  Сент-Клэр көлүн дагы киргизип жүрүшөт. Алар Жер шарындагы таза кѳлдѳрдүн эң чоң тобун түзүшөт (жалпы аянты 244 106 км², жалпы көлөмү 22 671 км³), таза суунун  дүйнѳнүн кургактыгынын 21 % (жана 84 % Түндүк Америкадагы таза суунун байлыгын) түзөт.}}
 +
:{{bib|'''Чоң Туздуу көл''' – суу акпаган көл, туздуулугу өзгөрүлөт: 2500ден  6000 км² чейин жана 137 % дан 300% чейин.}}
  
  
−
== Сөздүк==
+
== Пайдалуу шилтемелер ==
−
:{{bib|'''Түндүк Америка''' – толугу менен түндүк жана батыш жарым шарда жайгашкан жана эски дүйнө бөлүктөрүнөн океандар менен бөлүнүп турат.}}
+
{{bib|[https://sites.google.com/site/geografiamaterikovistran/classroom-news/severnaa-amerika Түндүк Америка]}}
−
:{{bib|'''Вест-Индия''' -  Вест-Индия регионунун атын биринчи европалык деңиз сүзүүчүсү берген. Индияга бардым деген жаңылыштык боюнча атаган. Анткени Европадан батышка багыт алышкан. Ушундан баштап Американын жергиликтүү элдери-индейцтер деп аталган. Бирок Вест-Индияны Батыш Индиядан айырмаласа болот-булар ар башка региондор. Бирок «Вест-Индия» которгондо «Батыш Индия». }}
+
{{bib|[https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F Түндүк Америка — Макала Чоң советтик  энциклопедиядан алынды]}}
−
:{{bib|'''Улуу көлдөр''' – улуу көлдөргө беш көл кирет: Верхнее, Гурон, Мичиган, Эри и Онтарио, айрым убактарда Сент-Клэр көлүн киргизип жүрүшөт. Алар эң чоң Жер шарыындагы таза суунун группасын түзөт(жалпы аянты 244 106 км², жалпы көлөмү 22 671 км³), 21 % кургактыктагы таза сууну  (84 % Түндүк Америкадагы таза суунун запасын ) түзөт.}}
+
{{bib|[http://geoman.ru/geography/item/f00/s04/e0004100/index.shtml Түндүк Америка жѳнүндѳ маалыматтын баары]}}
−
:{{bib|'''Чоң Туздуу көл''' – суу агып чыкпаган көл, туздуулугу өзгөрүлөт: 2500 до 6000 км<sup>2</sup> жана 137 ден 300% }}
+
{{bib|[https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/250#%D0%A1%D0%95%D0%92%D0%95%D0%A0%D0%9D%D0%90%D0%AF%20%D0%90%D0%9C%D0%95%D0%A0%D0%98%D0%9A Географиялык энциклопедия: ТҮНДҮК АМЕРИКА]}}
−
:{{bib|'''Миссисипи менен Миссури''' – узундугу боюнча дүйнөдөгү үчүнчү дарыя (6240км) ал эми бассейндин аянты (3,3 млн км<sup>2</sup>). }}
+
{{bib|[http://www.amerika.org.ua/na/ ТҮНДҮК АМЕРИКА]}}
−
:{{bib|'''Мак-Кинли''' - Түндүк Американын бийик точкасы (6194м) Кордильердеги Аляска кырка тоосунда. . }}
 
−
:{{bib|'''Өлүк өрөөнү'''- Кордильердин эң төмөнкү точкасы (86 метр деңиз денгээлинен төмөн).}}
 
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Адабияттары ==
+
== Адабияттар ==
 
* {{bib|Вся информация о Северной Америке.  http://geoman.ru/geography/item/f00/s04/e0004100/index.shtml}}
 
* {{bib|Вся информация о Северной Америке.  http://geoman.ru/geography/item/f00/s04/e0004100/index.shtml}}
 
* {{bib|Северная Америка — статья из Большой советской энциклопедии. (Общие сведение)}}
 
* {{bib|Северная Америка — статья из Большой советской энциклопедии. (Общие сведение)}}
Строка 139: Строка 132:
 
<!-- Sidebar -->
 
<!-- Sidebar -->
 
<div class="large-4 medium-5 columns">
 
<div class="large-4 medium-5 columns">
−
<!-- Первый элемент сайдбара Это интересно или топ5/10/15 -->
+
<!-- Второй элемент сайдбара лайфхаки -->
−
<div class="shadow radius sbstyle">
+
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">5 кызыктуу факт Түндүк Америка</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Канаданын жээги укмуштуу шаркыратма менен атактуу, анда мезгил- мезгили менен суунун багыты өзгөрүлүп турат.</div>
−
</div>
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:5 интересных фактов о Северной Америке.mp4|220px|]]</div>
 
 
</div>
 
</div>
 +
''Ал Сент - Джон дарыясында пайда болот жана Фанди аталышы менен агат,  анын сүзүү бийиктиги 18 метрге жетет.  Сүзүп жаткан учурда шаркыратма жана дарыя бири - бирин көздөй жылышат.''
 
</div>
 
</div>
−
 
−
<!-- Второй элемент сайдбара лайфхаки -->
 
−
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Канаданын жээгинде укмуштуу шаркыратма мезгил мезгили менен суусунун багытын өзгөртүп турат.</div>
 
−
</div>
 
−
''Ал Сент –Джон дарыясында Фанди булуңу анын бийиктиги 18метр.  Шаркыратма дарыя бири бирин көздөй жылат. Приплыв башталганда шаркыратма жана дарыя бири бирин көздөй агат.
 
−
''</div>
 
  
 
<!-- третий элемент сайдбара викторины игры тесты -->
 
<!-- третий элемент сайдбара викторины игры тесты -->
−
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
+
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Тема боюнча тест "ТүндүкАмерика"</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">"Түндүк Америка" темасы боюнча тест</div>
 
</div>
 
</div>
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
−
{Түндүк Америкада рельефтин кайсы формасы басымдуулук кылат:
+
{Түндүк Америкада рельефтин кайсы формасы басымдуулук кылат?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Тоолор
 
- Тоолор
Строка 170: Строка 153:
 
- Бөксө тоо
 
- Бөксө тоо
  
−
{Кордильердин эң бийик чокусу
+
{Кордильердин эң бийик чокусу?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Логан
 
- Логан
Строка 191: Строка 174:
 
-  Лос-Анжелес
 
-  Лос-Анжелес
  
−
{Арктикалык жана тропикалык аба  массаларынан материктин түздүгүндөгү шамалдын күчү:
+
{Антарктикалык жана тропикалык аба  массаларында кездешкен  материктин түздүгүндө пайда болгон бороон  күчүндѳгү шамал
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
+ Метель
+
+ Бурганак
−
- Ураган
+
- Бороон
 
- Торнадо
 
- Торнадо
−
- Смерч
+
- Куюн
 
</quiz>
 
</quiz>
 
</div>
 
</div>
  
 
<!-- третий элемент сайдбара викторины игры тесты -->
 
<!-- третий элемент сайдбара викторины игры тесты -->
−
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
+
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Викторина</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Викторина</div>
Строка 207: Строка 190:
 
''Туура жолду тапкыла:''  
 
''Туура жолду тапкыла:''  
 
* Нью-Йорк – АКШнын борбору.
 
* Нью-Йорк – АКШнын борбору.
−
* США –бирден бир дүйнөдөгү өнүккөн мамлекет.
+
* АКШ – дүйнөдөгү эң өнүккөн ѳлкѳ.
−
* Колорадо дарыясынын Каньону ар башка боёктогу капталдарга ээ.
+
* Колорадо дарыясынын каньону ар башка боёктогу капталдарга ээ.
 
* Скунс – Мексиканын укмуштуу жаныбары.
 
* Скунс – Мексиканын укмуштуу жаныбары.
−
* Йоллоустон улуттук паркы – дүйнөдө экинчи, 1872 жылы негизделген.
+
* Йоллоустон улуттук паркы – дүйнөдө экинчи орунда, 1872 - жылы негизделген.
−
* Канадада эки мамлекеттик тил – английский и французский.
+
* Канадада эки мамлекеттик тил бар – англис жана француз.
−
* Куба, Ямайка, Гватемала, Коста-Рика жана башка малекеттер БорбордукАмерикада.
+
* Куба, Ямайка, Гватемала, Коста-Рика жана башка ѳлкѳлѳр Борбордук Америкага тиешелүү.
 +
</div>
 +
<div class="sbstyle">
 +
<div class="row">
 +
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 +
</div>
 +
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>

Текущая версия на 08:06, 22 октября 2018

Түндүк Америка үч океан менен курчалып турат, толугу менен эки жарым шарда жайгашкан -Түндүк жана Батыш. Аянты аралдары менен 24,2 млн км² - дүйнөдө үчүнчү орунда турат. Аралдары террирориясынын 1/6 түзөт. Өзгөчө Кариб бассейниндеги аралдар аянты боюнча айырмаланып турат. Дүйнөдөгү эң ири Канада Арктикалык архипелагы. Эң ири аралы Гренландия (2,2 млн км²ка жакын). Түндүк Американын рельефине байыркы муз каптоо чоң таасирин тийгизген.

Түндүк Америка

Түндүк Американын географиялык абалы жана изилдөө тарыхы

Географиялык абалы

Түндүк Американын эң түндүк четки чекити Мерчисон тумшугу, түштүгүндөгү эң четки чекит Марьято тумшугу. Батыш чекити Принц Уэльск, чыгыш чекити Сент-Чарьлз тумшуктары. Түндүк Американы түндүгүнөн Түндүк Муз океаны, чыгышынан Атлантика, батышынан Тынч океаны чулгайт. Түндүк Американын курамына көптөгөн аралдар кирет: Ньюфаундленд, Гренландия, Алеут жана Багам аралдары. Континенттин аянты жалпы аралдары менен 25 миң. км² (16% жердин кургактыгы) түзѳт. Жээк сызыгынын жалпы узундугу – 75.4 миң. км².

Материктин ачылыш тарыхы

ХV кылымдын аягында испаниялык деңиз сүзүүчүсү Христофор Колумб жолдоштору менен Түндүк Американын жээктерине чейин жетип, Индияга жол ачтым деп ойлогон. Ошол мезгилден баштап Түндүк Американы изилдѳѳ жана өздөштүрүү доору башталган. Бирок Христофор Колумбдун баштоочулары дагы болгон: болжол менен X кылымда нормандардын уруулары Гренландияны ачышкан, ошондой эле заманбап АКШ мамлекетинин жээктерине чейин жетишкен. Бирок алар жаңы жерлерди колониялаштыра алган эмес, себеби нормандар континенттин түндүгүндөгү татаал жаратылыш шарттары менен кездешишкен , ошондой эле жаңы материктин Европадан алыстыгы аларды коркуткан. Христофор Колумб жаңы жерди ачкандан кийин Америкага дагы төрт жолу саякаттаган. ХVI кылымдын аягында испаниялыктар Түндүк америкалык жерлердин колониясын башташкан.

Кылымдын жарымында атактуу деңиз сүзүүчүсү Жак Картье Канаданын жээктерине жеткен жана Канада деген азыркы атын берген. Испаниялык экспедиторлор, бай түшүмдүү жерлерин басып алууга аракеттенишип, жергиликтүү элдер жана индеецтердин уруулары менен карама - каршылыкта турушкан.

Түндүк Американы өздөштүрүүнү Александр Маккензи, Джон Дэвис, Вильям Баффин, Генри Гудзон сыяктуу деңиз сүзүүчүлөрү улантышкан. Алардын изилдөөлөрүнүн негизинде континенттин түндүк бѳлүгүнүн бардыгы Тынч океандын жээктерине чейин изилденген.

Материкти изилдѳѳ

Жаңы континенттин ачылышы Европанын жашоосунда чыныгы бурулуш болгон. Көптөгөн европалыктар жаңы аймактарды дыкат изилдѳѳ жана аларды өздөштүрүү үчүн деңиз экспедицияларына чыгышкан. ХVIII кылымдын башында Түндүк Американын бардык аймактары ачылган жана изилденген, алсак, Аляска жана Тынч океан жээктери. Материкти изилдөөдө орус саякатчыларынын салымы чоң. Григорий Шелиховдун экспедициясынан кийин континентте Орус Америкасы деп аталган - Аляска ачылган. ХVIII кылымдын ортосунда эле биринчи орустардын кыштактары бар болгон.


В начало

Түндүк Американын жаратылышы

Аризона штатындагы Чоң Каньон

Түндүк Американын маанилүү визиттик карточкасынын бири Чоң Каньон Аризон штатынын аймагында жайгашкан. Анын узундугу 445 километр, туурасы - 29 километр, ал эми тереңдиги - 1800 метрге жетет. Колорадо дарыясы, атына окшош бөксө тоо менен агат, 6 миллион жыл мурун аскалуу тоо тектеринде каньонду кескен жана ушул күнгѳ чейин улантып келет. Ага ушул жерде жаан-чачындар, температура жана шамал жардам берет.

Чоң Каньон
Чоң Каньон


Кинг-Кэньон улуттук паркы менен бирге Секвойя АКШнын улуттук парктарынын атайын кызматынын бирдиктүү бѳлүмү болуп эсептелет. Бул корголуучу тоо аймактарынын уникалдуулугу Калифорниянын чыгышындагы реликт токой массивинде, алар Сьерра-Невада кырка тоосунун түштүк капталын тосуп турат. Ушул аймакта гана дүйнөдөгү жаш токойлордун эң зор бактары - гигант секвойядендрондор жайгашкан. Бул чанда кездешүүчү гигант секвойялардын узундугу 100 метрге жетет жана алар 3 миң жылга чейин жашашат.

Улуттук парк Секвойя
Улуттук парк Секвойя


ЮНЕСКОНУН дүйнөлүк мурас объектиси Йе́ллоустон 1872 жылы дүйнөдөгү биринчи улуттук парк болуп негизделген.

Йеллоустон
Йеллоустон


Эстеликтердин өрөөнү – Суулуу тоолордун калдыктарынын ѳзгѳчѳ “фигураларынын” четин чыгаруу менен бул аймакты эстеликтердин өрөөнү деп аташат. Аризон жана Ютанын чек араларында укмуштуу геологиялык түзүлүштөр жайгашкан. Ал белгисиз чебердин катып калган эстеликтери сыяктуу, Колорадо бөксө тоосунун өрөөнүнүн ортосунда чачыраган таасирдүү жалгыз кызыл кумдуу аскаларды элестет.

Эстеликтердин өрөөнү
Эстеликтердин өрөөнү


Мамонт үңкүрү – бул жаратылыш объектиси мамонтторго эч кандай тиешеси жок. Англис тилиндеги «mammoth» деген сын атооч үңкүргө карата “зор” деген мааниде пайдаланат. Чындыгында, жүрүштѳрдүн, туннелдердин, ѳткѳѳлдѳрдүн жана шахтылардын 590 километр жалпы узундугун алсак, Мамонт үңкүрү дүйнѳдѳгү эң узун болуп эсептелинет. Анын системасы 220 жер астындагы ѳткѳѳлдѳрдү жана жыйырмага жакын шахтыларды жана чоң залдарды камтыйт. Ошондой эле жыл сайын спеологдор Мамонт үңкүрүнүн карстык системасын изилдешип жана ачылыштарды жасашууда.

Мамонт үңкүрү
Мамонт үңкүрү

В начало

Чарбасы жана экологиясы

АКШ жана Канада дүйнөдөгү эң өнүккөн мамлекеттерге кирет жана Чоң жети мамлекеттин мүчѳсү болуп эсептелинет, ошону менен бирге АКШ - дүйнѳдѳгү экономикалык, саясий жана аскердик дарамети менен эң кубаттуу ѳлкѳ. Ага дүйнөлүк өнөр - жайдын 20%, дүйнөлүк тамак-аштын 15%, дүйнөлүк сооданын 15% тиешелүү. АКШ континенттин шексиз лидери жана дүйнөлүк чарбанын башкы борбору катары дүйнѳдѳ материалдык жана материалдык эмес ѳндүрүштүн тармактарынын бардыгына ээ, алардын арасында автомобиль куруу, авиаракетакосмостук, электрондук ѳнѳр-жай, органикалык синтез химиясы сыяктуу алдыңкы илимий тармактар жана бийик технологиялар бар.

Түндүк Американын чарбалык мамлекеттерине мүнөздөмө


  • Тундук Американын импорту
  • Тундук Американын экспорту


АКШнын жана Канаданын экономикасында чечүүчү ролду ири ТУКтар ээлейт, алардын ичинен эң кубаттуулары «Дженерал Моторс», «Форд», «Эксон», «Дженерал Электрик», «Кока-Кола», «ИБМ», «Майкрософт», «Филип Моррис »,«АТТ», «Интел»жана башкалар.

Жыл сайын АКШга 55 миллионго чейин, Канадага — 19 миллионго жакын туристтер келишет. Чет өлкөлүк туризмден түшкөн киреше боюнча АКШ дүйнөдө биринчи орунду ээлейт, себеби ушул туризмден түшкѳн киреше 100 млрд. доллардан ашык. АКШ дүйнѳдѳгү эң ири мейманкана жана транспорттук индустриясына ээ. АКШда ички туризм абдан жакшы өнүккөн. 160 миллионго жакын америкалыктар ѳлкѳ боюнча автомобиль менен саякатташат. Түндүк Америка аймагы ар түрдүү: машина куруу, орчундуу ѳндүрүүчү комплексттери, бийик ѳнүккѳн ТЭК, химиялык ѳндүрүш, токой ѳндүрүштүк комплекси, жеңил жана тамак ѳндүрүшү тармактарын сунуштайт. Айыл - чарбасында маанилүү орунду дан багыты, бир топ техникалык өсүмдүктөрдү (пахта, кант кызылчасы, камыш, буурчак, тамеки ж.б) өстүрүү ээлейт. Мал чарбасында салттуу эт багыты үстѳмдүк кылат, балык ѳндүрүшү орчундуу ѳнүгүүгѳ ээ. Ошону менен бирге Түндүк Американын ѳлкѳлѳрү, ѳзгѳчѳ АКШ ар түрдүү кызматтардын дүйнөдөгү ири жабдып туруучусу болуп эсептелинет жана эң жакшы өндүрүштүк эмес тармакка, туристик-рекреациялык комплекске ээ.


В начало

Ѳлкѳлѳрү жана элдери

Материктин жергиликтүү тургундары - индеецтер, эскимостор, алеуттар, Түндүк Америкага Азиядан келишкен жана монголоид рассасынын америкалык бутагына киришет. Материк ачылгандан кийин Европалык басып алуучулар жергиликтүү тургундардын жерлерин тартып алышып, баш ийбегендерди жоготушуп, ал эми калгандарын жашоо үчүн ыңгайсыз жерлерге жайгаштырышкан. Материктин калкынын жалпы курамынын 400 миллионго жакыны, Түндүк Америкадагы индеецтердин саны болжол менен 20 миллион адам деп бааланат.

  • Түндүк Американын калкы
    Түндүк Американын калкы
  • Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы
    Европалыктардын Түндүк Америкага жайгашышы


Материктин азыркы кездеги калкынын негизги бѳлүгүн Улуу Британиядан жана Франциядан (АКШ жана Канада) келген европалыктардын, ошондой эле— испаниялыктардын (Мексика жана Борбордук Америка ѳлкѳлѳрү) тукумдары түзөт. Материктин калкынын көпчүлүк бөлүгү англис тилинде сүйлѳшѳт, франкоканадалыктар - французча, Мексиканын жана Борбордук Американын жашоочулары - негизинен испан тилинде сүйлөшөт. Мексиканын территориясындагы айрым индеецтер өз тилдерин сактап калышкан. Түндүк Америкада 20 миллиондон ашык негрлер бар - плантацияларда иштѳѳ үчүн Африкадан алынып келинген кулдардын тукумдары. Негрлердин көпчүлүк бѳлүгү АКШда жана Кариб бассейниндеги ѳлкѳлѳрдѳ жашашат. АКШдагы негрлер англис тилинде сүйлөшѳт жана азыр расмий түрдѳ америкалык улуттун бѳлүгүн түзүшөт. Борбордук Америкада жана Кариб деңизинин аралдарында аралаш элдер көп - метистер жана мулаттар.

Материктин территориясы боюнча калк бирдей жайгашкан эмес. Кариб деңизинин аралдарында жана Борбордук Американын материктик бѳлүгүндѳ калктын жыштыгы өтө жогору. Бул жерде калктын жыштыгы 1 км² 200 адамдан ашык. Бул территориялар байыркы убакта эле цивилизациялык мамлекеттерди түзгѳн индеец элдери (ацтектер, майялар) тарабынан жакшы өздөштүрүлгѳн.

Материктин чыгыш бѳлүгү жана Улуу көлдөрдүн айланасындагы территория - калктын бийик жыштыгы менен экинчи аймак. Тынч океандын жээктериндеги кээ бир райондорунда, айрыкча АКШ территориясында калктын жыштыгы жогору.

Саясий карта
Саясий карта


Түндүк Американын мамлекеттери экономикалык ѳнүгүүсүнүн деңгээли боюнча бирдей эмес. Америка Кошмо Штаты (АКШ) - континентте гана эмес, дүйнөдөгү экономикасы эң жогору өнүккөн мамлекет. Бул мамлекеттин территориясы үч бөлүктөн турат: негизги материктик бөлүк, Аляска жана Гавай аралдары. Материктин түндүгүндө экономикасы өнүккөн ѳлкѳ – Канада жайгашкан. 1959-жылы Түндүк Америкада социалистик багыттагы Куба Республикасы түзүлгөн. Мексика жана Борбордук Америка ѳлкѳлѳрү – өнүгүп келе жаткан мамлекеттер. Бул мамлекеттер мурунку испаниянын колониясы болгон, ѳткѳн кылымда гана көз карандысыздыкка жетишишкен. Бирок андан соң алар экономикалык жактан АКШдан көз каранды болуп кала берген. Борбордук Американын жана Кариб бассейнининин аралдарындагы 20 дан ашык мамлекеттен экономикалык жактан кѳбүрѳѳк өнүккөн - Мексика. Кариб деңизиндеги жана Атлантикалык океанга куюлган суулардагы анча чоң эмес аралдар АКШга, Улуу Британияга, Францияга дагы деле тиешелүү. Гренландия аралы Данияга тиешелүү, бирок өзүн ѳзү башкарууга жетишкен.


В начало

Сөздүк

Вест-Индия - Европадан батышка багыт алуу менен, Индияга бардык деп жаңылыштык кетиришкен биринчи европалык деңиз сүзүүчүлѳр Вест-Индия аймагынын атын беришкен. Ушундан баштап Американын жергиликтүү тургундарынын аталышы кеткен - индеецтер. Вест-Индияны Батыш Индиядан айырмалоо керек - булар абдан ар түрдүү аймактар, бирок «Вест-Индия» сѳзү түзмѳ - түз «Батыш Индия» болуп которулат.
Мак-Кинли - Түндүк Американын бийик чекити (6194 м) Аляска кырка тоосундагы Кордильер тоо кыркасында.
Миссури менен Миссисипи – узундугу боюнча дүйнөдөгү үчүнчү дарыя (6240 км) жана бассейндин аянты боюнча (3,3 млн. км²).
Өлүм өрөөнү - Кордильердин түштүк бѳлүгүндѳгү эң төмөнкү чекит (деңиз деңгээлинен 86 метр төмөн).
Түндүк Америка – толугу менен түндүк жана батыш жарым шарда жайгашкан жана эски дүйнөдѳн океандар менен бөлүнүп турат.
Улуу көлдөр – улуу көлдөргө беш чоң көлдѳр кирет: Верхнее, Гурон, Мичиган, Эри жана Онтарио, кээде аларга Сент-Клэр көлүн дагы киргизип жүрүшөт. Алар Жер шарындагы таза кѳлдѳрдүн эң чоң тобун түзүшөт (жалпы аянты 244 106 км², жалпы көлөмү 22 671 км³), таза суунун дүйнѳнүн кургактыгынын 21 % (жана 84 % Түндүк Америкадагы таза суунун байлыгын) түзөт.
Чоң Туздуу көл – суу акпаган көл, туздуулугу өзгөрүлөт: 2500ден 6000 км² чейин жана 137 % дан 300% чейин.


Пайдалуу шилтемелер

Түндүк Америка
Түндүк Америка — Макала Чоң советтик энциклопедиядан алынды
Түндүк Америка жѳнүндѳ маалыматтын баары
Географиялык энциклопедия: ТҮНДҮК АМЕРИКА
ТҮНДҮК АМЕРИКА

В начало

Адабияттар

Канаданын жээги укмуштуу шаркыратма менен атактуу, анда мезгил- мезгили менен суунун багыты өзгөрүлүп турат.

Ал Сент - Джон дарыясында пайда болот жана Фанди аталышы менен агат, анын сүзүү бийиктиги 18 метрге жетет. Сүзүп жаткан учурда шаркыратма жана дарыя бири - бирин көздөй жылышат.

"Түндүк Америка" темасы боюнча тест

1 Түндүк Америкада рельефтин кайсы формасы басымдуулук кылат?

Тоолор
Түздүктөр
Ойдуңдар
Бөксө тоо

2 Кордильердин эң бийик чокусу?

Логан
Орисаба
Митчелл
Мак-Кинли

3 Борбордук Американын элдери Европага тартуулаган:

Жүгөрү
Апельсин
Помидор
Пахта

4 Калктын саны боюнча эң ири шаар:

Нью-Йорк
Мехико
Вашингтон
Лос-Анжелес

5 Антарктикалык жана тропикалык аба массаларында кездешкен материктин түздүгүндө пайда болгон бороон күчүндѳгү шамал

Бурганак
Бороон
Торнадо
Куюн

Викторина

Туура жолду тапкыла:

  • Нью-Йорк – АКШнын борбору.
  • АКШ – дүйнөдөгү эң өнүккөн ѳлкѳ.
  • Колорадо дарыясынын каньону ар башка боёктогу капталдарга ээ.
  • Скунс – Мексиканын укмуштуу жаныбары.
  • Йоллоустон улуттук паркы – дүйнөдө экинчи орунда, 1872 - жылы негизделген.
  • Канадада эки мамлекеттик тил бар – англис жана француз.
  • Куба, Ямайка, Гватемала, Коста-Рика жана башка ѳлкѳлѳр Борбордук Америкага тиешелүү.
Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_Түндүк_Америка&oldid=27361»