БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Тарых: Көчмөн цивилизациялар — различия между версиями

(→‎Байыркы дүйнөнүн жана антиканын көчмөндөрү)
 
(не показано 19 промежуточных версий этого же участника)
Строка 1: Строка 1:
 
{{Якорь|Начало}}
 
{{Якорь|Начало}}
−
<div class="row kyr-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
+
<div class="row his-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
−
<div class="cutok">[[#Кочевники древнего мира и античности|Кочевники древнего мира и античности]] [[#Кочевые цивилизации в период средневековья|Кочевые цивилизации в период средневековья]] [[#Центральная Азия в  ХVI –ХIХ|Центральная Азия в  ХVI –ХIХ]]</div>
+
 
 
<div class="textblock">{{center|''Көчмөн маданият – адамзат тарыхынын өнүгүү жолундагы көрүнүктүү барактардын бири. Бүтүндөй көчмөн дүйнөнүн тарыхы: скифтер пайда болгон б.э.ч. VIII-кылымдан бүгүнкү  күнгө чейинки болжол менен үч миң жылдыкты камтыйт.}}</div>
 
<div class="textblock">{{center|''Көчмөн маданият – адамзат тарыхынын өнүгүү жолундагы көрүнүктүү барактардын бири. Бүтүндөй көчмөн дүйнөнүн тарыхы: скифтер пайда болгон б.э.ч. VIII-кылымдан бүгүнкү  күнгө чейинки болжол менен үч миң жылдыкты камтыйт.}}</div>
  
Строка 164: Строка 164:
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
   <li class="active">
 
   <li class="active">
−
     [[file:Skif1.png]]
+
     [[file:Skif1KG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
Строка 192: Строка 192:
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[file:Skif9.png]]
+
     [[file:Skif9KG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
Строка 303: Строка 303:
 
<br />
 
<br />
  
−
{{left|[[File:Usuni_domestic.mp4|250px|]]}}
+
 
 
Усундар негизинен малчылык менен алектенишкен. Жылкылар, уйлар, койлор, эчкилер - төрт түлүк алардын чарбасында өзгөчө орунга ээ болгон. «Усундар дыйканчылыкты да, багбанчылыкты да билишпейт. Алар суусу бар жайытты тандашат жана бир жерден экинчи жерге малын айдап, оокатын жүктөп, көчүп жүрүшөт» —деп баяндалат кытай булактарында. Бирок акырындан усундар дыйканчылык жана малчылык кыла башташат. Б.э.ч. 1-к. алар дыйканчылыкты өздөштүрүшкөн.  
 
Усундар негизинен малчылык менен алектенишкен. Жылкылар, уйлар, койлор, эчкилер - төрт түлүк алардын чарбасында өзгөчө орунга ээ болгон. «Усундар дыйканчылыкты да, багбанчылыкты да билишпейт. Алар суусу бар жайытты тандашат жана бир жерден экинчи жерге малын айдап, оокатын жүктөп, көчүп жүрүшөт» —деп баяндалат кытай булактарында. Бирок акырындан усундар дыйканчылык жана малчылык кыла башташат. Б.э.ч. 1-к. алар дыйканчылыкты өздөштүрүшкөн.  
 
<br />
 
<br />
Строка 311: Строка 311:
 
{{center|[[file:Silkroad han.jpg|750px|]]}}<br />
 
{{center|[[file:Silkroad han.jpg|750px|]]}}<br />
  
−
{{center|[[file:Великий Шелковый путь2.mp4|750px|]]}}
 
 
<br />
 
<br />
  
Строка 322: Строка 321:
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Кочевые цивилизации в период средневековья ==
+
==Орто кылымдар  мезгилиндеги көчмөн  цивилизациялар==
  
−
<div class="textblock">{{center|''В 552 г предводитель тюрков Бумын выступил против своих сюзеренов аваров (жуань-жуаней) и нанес им сокрушительное поражение. На развалинах этого государства был создан '''Тюркский каганат'''.}}</div>
+
<div class="textblock">{{center|''552-жылы түрктөрдүн башчысы Бумын өздөрүнүн сюзерен аварларына (жуань-жуандар) каршы чыгышкан жана аларга катуу сокку урушкан. Бул мамлекеттин талкаландысында  Түрк  каганаты пайда болгон'''.}}</div>
 
<br />
 
<br />
 
{{right|[[File:Turk warrior.png|250px|]]}}
 
{{right|[[File:Turk warrior.png|250px|]]}}
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">Источники рассказывают:</span> ''каган Бумын послал своих людей к кагану Анагую с предложением: вы­дать дочь за него. Узнав о такой дерзос­ти Бумыня, каган Анагуй вышел из себя и начал унижать его, заявив, как, мол, осмелился его «плавильный невольник» сделать такое предложение. (Племена, зависимые от Жужанского каганата, платили ему дань железом.) Этого отказа и ждал тюркский ка- ган. Посчитав себя обиженным, он объявил войну жужанскому кагану, чтобы освободить тюрков от былого подчинения жужаням. В 552 году тюркский каган Бумынь совер­шил поход против врага и наголову разбил его войска. Опозорен­ный поражением, каган Анагуй покончил жизнь самоубийством.''
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">Тарыхый булактар баяндайт::</span> ''Бумын каганы өзүнүн адамдарын Анагүй каганына анын кызынын колун сурап, күйөөгө берүү сунушу менен жөнөткөн. Бумындын мындай текебердиги  Анагүй каганын өзүнөн чыгаргандыктан, аны кызынын колун сураганга татыксыз адам катары сындаган. (Жужан  каганатына көз каранды уруулар темир менен алым төлөшкөн). Бул баш тартууну  түрк  каганы күтүп  турган. Өзүн кемсинтилген адам катары сезип, түрктөрдү жужандарга көз  карандуулугунан  куткаруу максатында жужан каганына согуш ачат. 552-жылы түрк  каганы Бумын душманга каршы жүрүш жасап,  талкалаган. Жеңилиши менен уят болгон Анагүй каганы өзүн-өзү өлтүрүп тынган.''
 
<br />
 
<br />
 
<br />
 
<br />
  
−
Тюркский каганат за­нимал огромную территорию, начиная с востока Алтая и закан­чивая западным побережьем Каспийского моря, на юго-западе  каганат граничил с Персией (Ираном)
+
Түрк каганатынын  ээлеген  аймагы  Алтайдын чыгышынан баштап Каспий деңизинин батыш жээгине чейин  созулган, каганат түштүк-батышта Персия (Иран) менен чектешкен. Каганаттын негизги калкын түрк тилдүү уруулар түзүшкөн. Басымдуу бөлүгүн  теле (тирек) (көптөгөн  түрк  урууларынын  жалпы  аталышы) уруусу түзгөн. Кытай жазма булактары боюнча «теле» аталышынан «түрк» аталышы келип чыккан. Түрк тилдүү уруулардын арасынан Түрк каганатынын калкынын курамына  30 дан ашуун уруу, анын ичинде кыргыздар, огуздар, уйгурлар, дулулар, уйсундар ж.б. кирген.
−
Основное население каганата представляли тюркоязычные племена. Подавляющее большинство составляли племена теле (тирек) (общее название многих тюрк­ских племен). Судя по китайским летописным источникам, от на­звания «теле» впоследствии произошло название «тюрк». Среди тюркоязычных племен в состав населения Тюркского кага­ната входили более 30 племен теле, в том числе кыргызы, огузы, уйгуры, дулу, уйсуны и др.
 
  
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
   <li class="active">
 
   <li class="active">
−
     [[file:1slide.png]]
+
     [[file:1slideKG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
Строка 342: Строка 340:
 
   </li>
 
   </li>
 
  <li>
 
  <li>
−
     [[file:3slide.png]]
+
     [[file:3slideKG.jpg]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
Строка 352: Строка 350:
 
</ul>
 
</ul>
  
−
В 70-е годы VI века Тюркский каганат расширил свои владения до Северного Кавказа и северного побережья Черного моря. Таким образом, господство Тюркского каганата во второй половине VI века в Центральной Азии и Евразии распространилось на огромную терри­торию Азиатского континента. И Тюркский каганат не только стал в ряд таких крупных государств, как Китай, Иран и Византия, но и пре­вратился в могущественную державу по своему политическому поло­жению.
+
VI-к. 70-жылдары Түрк  каганаты ээлигин Түндүк Кавказга  жана Кара деңиздин түндүк жээктерине чейин кеңейткен. Мындай жол менен, Түрк  каганатынын бийлиги VI-кылымдын экинчи жарымында Борбор Азия жана Евразияда  Азия континентинин зор  аймагына тараган. Түрк каганаты  Кытай, Иран жана Византия сыяктуу ири мамлекеттердин катарында гана турбастан, саясий абалы боюнча да улуу державага айланган.
−
Но занимавший огромную терри­торию, Тюркский каганат не смог превратиться в единое центра­лизованное государство. Каганат ослабляла постоянная жестокая междоусобная борьба за власть внутри династии самого кагана. Воспользовавшись этим, ранее покоренные тюрками народы под­нимались на освободительную борьбу.  
 
  
−
Для тюркской эпохи характерно быстрое развитие феодальных отношений. Под влиянием внешнего фактора - борьба тюрок с империей Тан, тюркские каганаты быстро сменяли друг друга.
+
Бирок зор аймакты  ээлеген Түрк каганаты бирдиктүү борбордоштурулган мамлекетке айлана алган жок. Каганатты династиянын өзүнүн  бийлик үчүн токтобогон  ички күрөшү  алсыздандырып турган. Бул жагдайдан пайдаланып, мурда  түрктөр багындырган элдер эркиндик үчүн күрөшкө чыгышкан.
 +
 
 +
Түрк  доору үчүн феодалдык мамилелердин тез өнүгүүсү мүнөздүү. Тышкы фактордун таасири алдында – түрктөрдүн Тан империясына каршы  күрөшү күчөп, түрк  каганаттары бири-бирин тез-тез  алмаштырып турушкан.
  
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
−
|+Кыргызстан в составе тюркских каганатов
+
|+Кыргызстан түрк  каганаттарынын курамында
 
|-
 
|-
−
!Тюркские каганаты, в состав которых входила территория Кыргызстана
+
!Кыргызстандын аймагы  кирген Түрк каганаты  
−
!Тюркские каганаты с территорией в Восточном Туркестане
+
!Чыгыш  Түркстандагы аймагы  менен Түрк каганаты
 
|-
 
|-
−
|'''Великий Тюркский каганат'''
+
|'''Улуу Түрк каганаты'''
−
''после завоевания Истеми''
+
''Истеминин багындырган  урууларынан  кийин''
−
|'''Великий Тюркский каганат'''
+
|'''Улуу Түрк каганаты'''
−
''Время: 552 – 603 гг.''
+
''Убактысы: 552 – 603-жж.''
−
''Основатель – Бумын''
+
''Негиздөөчү – Бумын''
 
|-
 
|-
−
|'''Западно-Тюркский каганат'''
+
|'''Батыш – Түрк каганаты'''
−
''Наиболее выдающийся правитель – Тон-джабгу-каган''
+
''Эң  көрүнүктүү башкаруучу – Тон-Жабгу-каган''
−
|'''Восточно-Тюркский каганат'''
+
|'''Чыгыш-Түрк  каганаты'''
−
''Время существования: 603 – начало 620-х гг.''
+
''Өмүр сүргөн убактысы: 603 – 620-жж. башталышы''
 
|-
 
|-
−
|'''Тюргешский каганат'''
+
|'''Төргөш  каганаты'''
−
''Основатель – Уч-елиг-каган
+
''Негиздөөчү – Үч-елиг-каган
−
Наиболее выдающийся правитель – Солук-Чобыш-чор''
+
Эң көрүнүктүү башкаруучу – Солук-Чобыш-чор''
−
|'''Второй Восточно-Тюркский каганат'''
+
|'''Экинчи  Чыгыш-Түрк  каганаты'''
−
''Время: 698 – 744 гг.
+
''Убактысы: 698 – 744 жж.  
−
Наиболее выдающийся правитель – Капаган-каган''
+
Эң көрүнүктүү башкаруучу – Капаган-каган''
 
|-
 
|-
−
|'''Карлукский каганат'''
+
|'''Карлук  каганаты'''
−
|'''Уйгурский каганат'''
+
|'''Уйгур  каганаты'''
−
''Время: 744-840 гг.''
+
''Убактысы: 744-840 жж.''
 
|-
 
|-
−
|'''Караханидский каганат'''
+
|'''Караханид  каганаты'''
−
''Основатель – Сатук-Богра Карахан''
+
''Негиздөөчү – Сатук-Богра Карахан''
−
|''Кыргызское великодержавие''
+
|''Кыргыз  улуу  державасы''
−
''Время: 840 – первая четверть Х в.''
+
''Убактысы: 840 – Х-к. биринчи чейреги''
 
|-
 
|-
−
|'''Си Ляо''' – государство кара-киданей (кара-китаев)
+
|'''Си Ляо''' – кара-кидандардын (кара-кытайлар) мамлекети
−
''Основатель – Елюй-Даши''
+
''Негиздөөчү  – Елүй-Даши''
 
|---
 
|---
 
|}
 
|}
  
−
{{center|[[file:Новое видео Тюркские каганаты история.mp4|720px]]}}
+
{{center|[[file:Түрк каганаттар.mp4|720px]]}}
  
−
Расцвет экономики и культуры приходится на правление Караханидов (Х-ХII вв.). Создателем каганата принято считать Сатук Богра Карахана, основателя династии. К этому времени относится развитие феодальных отношений на территории Кыргызстана. В Семиречье сформировалась высокоразвитая городская культура В ХI в. в правление Наср ибн Али Караханида в состав Караханидского каганата вошли Бухара и Самарканд.
+
Экономиканын жана маданияттын өнүгүшү Караханиддердин башкаруусуна туура келет (Х-ХII-кк.). Сатук Богра Караханды  Каганатты, династияны негиздөөчү катары  эсептешет. Кыргызстандын аймагындагы  феодалдык мамилелердин  өнүгүшү бул мезгилге  тиешелүү.  
−
В караханидскую эпоху шел процесс формирования единой тюркской народности и государства, но этот процесс оказался прерванным сначала киданьским, а затем монгольским нашествиями.
+
Жети-Сууда өнүккөн шаардык маданият калыптанган. ХI-к. Наср ибн Али Караханиддин башкаруусунда  Караханид  каганатынын курамына  Бухара жана Самарканд кирген. Караханид  доорунда  бирдиктүү  түрк  элинин  жана мамлекетинин  калыптануу процесси жүрүп жаткан, бирок бул процесс алгач кидандар, андан кийин монголдордун  баскыны менен үзгүлтүккө учураган.
−
Для политической истории тюркских каганатов характерны постоянные войны за расширение территории и контроль над Великим Шелковым путем, междуусобные конфликты и борьба за власть, борьба против завоевательных попыток Танского Китая и Арабского халифата.
+
Түрк каганатынын саясий  тарыхы  үчүн  аймакты  кеңейтүү  жана  Улуу Жибек жолуна көзөмөл үчүн токтобогон согуштар, ич ара чыр-чатактар  жана  бийлик  үчүн  күрөш, Тан кытайынын жана Араб халифатынын багындыруу аракеттерине каршы күрөш мүнөздүү.
  
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
   <li class="active">
 
   <li class="active">
−
     [[file:Turk_nation_(1).png]]
+
     [[file:Turk nation (1)KG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[file:Turk_nation_(2).png]]
+
     [[file:Turk nation (2)KG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
  <li>
 
  <li>
−
     [[file:Turk_nation_(3).png]]
+
     [[file:Turk nation (3)KG.jpg]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Turk_nation_(4).png]]
+
     [[file:Turk nation (4)KG.jpg]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Turk_nation_(5).png]]
+
     [[file:Turk nation (5)KG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[file:Turk_nation_(6).png]]
+
     [[file:Turk nation (6)KG.jpg]]
 
   </li>
 
   </li>
 
  <li>
 
  <li>
−
     [[file:Turk_nation_(7).png]]
+
     [[file:Turk nation (7)KG.jpg]]
 
</li>
 
</li>
 
</ul>
 
</ul>
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргызский каганат</span><br />
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргыз каганаты</span><br />
−
Древнейшее упоминание о кыргызах в китайских источниках относится к 201 г. до н.э., когда в числе северных владений, покоренных правителем хунну шаньюем Модэ, названы народ гэгунь (китайская транскрипция термина «кыргыз») и его владение. Об этом впервые написал китайский историк Сыма Цянь. Историки определили, что прародиной кыргызов является район Восточного Притяньшанья и озера Кыргыз-Нур в северо-западной Монголии. В 99 г. до н. э шаньюй гуннов Цзуйдихэу, разбив китайское войско, поставил китайского полководца Ли Линя правителем «Владения Кыргыз». В середине I в. до н. э. часть кыргызов в составе гуннского войска попала на Енисей и обосновалась там. В 56 г. до н. э. кыргызы в союзе с динлинами добились независимости от гуннской империи. Так еще в I в.до н.э. кыргызы освоили основы государственности.
+
Кыргыздар жөнүндө кытай жазма булактарындагы эскерүүлөр б.э.ч. 201-ж. келтирилет, ал мезгилде хунндардын башчысы шанүй Моде тарабынан багындырылган  түндүк ээликтеринин катарындагы  гэгунь эли («кыргыз» термининин кытайча транскрипциясы) жана анын ээлиги аталган. Бул жөнүндө алгач  кытай тарыхчысы  Сыма Цянь жазган. Тарыхчылар  кыргыздардын ата мекени катары  Чыгыш Тянь-Шандын аймагын жана түндүк-батыш Монголиядагы Кыргыз-Нур көлүнүн аймагын  көрсөтүшөт. Б.э.ч. 99-ж. гунндардын шанүйү Цзуйдихэу кытай  аскерин  талкалап, кытай кол башчысы Ли Линди «Кыргыздардын ээлигинин»  башкаруучусу кылып дайындаган. Б.э.ч. I-к. ортосунда  кыргыздардын бөлүгү  гунн аскеринин курамында  Енисейге туш болушкан жана ал жерди мекендеп калышкан. Б.э.ч. 56-ж. кыргыздар динлиндер менен бирдикте гунн империясынан көз карандысыздыкка жетишкен. Ошондой эле б.э.ч. I-к. кыргыздар мамлекеттин негизин өздөштүрүшкөн.
  
−
{{center|[[file:Kyrg_kagan_map.png|750px|]]}}
+
{{center|[[file:Kyrg kagan mapKG.jpg|750px|]]}}
  
−
В V—VI вв. н. э. на территории Минусинской котловины появляются тюркоязычные выходцы из Западной Монголии и Восточного Туркестана. Китайские хроники именуют их гяньгунями (цзянь-гунями), а соседние тюркоязычные народы и сами при­шельцы себя — кыргызами. Расселившись на Енисее, кыргызы подчинили себе все местные племена самодийской и кетской языковой принадлежности и создали свое государство — Кыргызский каганат. Во главе государства стоял верховный правитель, именовавшийся каган (по-кыргызски — ажо). В его руках сосредотачива­лась вся государственная власть. Опорой власти ажо являлась дружина, состоящая из прославлен­ных воинов-батыров. Кагану подчинялись беги, тарханы и другие представители скотоводческой знати. Иноэтничное население края находилось на положении кыштымов (данники) кыргызов.
+
Б.э. V—VI-кк. Минуси (Миң-Суу)  котловинасынын  аймагында  Батыш  Монголиядан  жана Чыгыш Түркстандан түрк тилдүү элдер чыккан. Кытай  хроникалары  аларды  гяньгундар(цзянь-гундар), ал эми коңшу  түрк тилдүү элдер жана келгиндер – өздөрүн кыргыздар деп аташат. Енисейге отурукташкан кыргыздар өздөрүнө самодий жана кет тилдүү бардык урууларды баш ийдиришип, өздөрүнүн мамлекетин — Кыргыз  каганатын түзүшкөн. Мамлекеттин башында  өзүн каган атаган (кыргызча - ажо) жогорку башкаруучу болгон. Анын колунда мамлекеттик  бийлик турган. Ажонун бийлигинин таянычы атактуу жоокер-баатырлардан турган ынтымак болгон. Каганга  бектер, тархандар  жана оокаттуу малчылардын  башка өкүлдөрү башка ийген. Аймактын  башка этникалык калкы кыргыздардын кыштымдарынын (салык төлөөчүлөрдүн) абалында  турган.
  
−
На раннем этапе существования государства кыргызы находились в зависимости сначала от Пер­вого, а затем от Второго Тюркского кага­ната. Они платили тюркам дань пушниной, железом и «оружием крайне острым». В начале VIII в. кыргызский правитель Барс-бег, ставший каганом, прово­дит успешную внешнюю политику, направленную на создание военно-политического союза против тюрков. Но тюрки направляют против него боль­шую армию под руководством наследного принца Кюль-тегина и полководца Тоньюкука. Зимой 710—711 гг. тюркское войско прошло по снегу «глуби­ной в копье» через современный Ак-Довуракский перевал, спустилось по долине реки Оны к Абакану и напало на кыргызов во время сна, т. е. застало их врасплох. Кыргызское войско было разбито, Барс-бег пал в бою. Этот поход положил конец амби­циям кыргызского кагана на господство в Саяно-Алтайском регионе. Тем не менее, тюрки передали власть в руки наследнику Барс-бега, сохранив пре­емственность кыргызской правящей династии.
+
Мамлекеттин өмүр сүрүүсүнүн башкы баскычында  кыргыздар алгач Биринчи, андан кийин Экинчи Түрк Каганатына көз каранды болушкан. Алар түрктөргө жүн, темир жана “өтө курч курал” менен салык төлөп турушкан. VIII-к. башында кыргыз ажосу Барс-бек, каган болгондон кийин, түрктөргө каршы аскерий-саясий бирикмени түзүүгө багытталган ийгиликтүү тышкы саясатты жүргүзөт. Бирок түрктөр ага каршы  мураскор ханзаада Күлтегин жана кол башчы Тонүкөктүн  жетекчилиги алдында чоң аскерин жөнөтөт. 710—711-жж. кышында  түрк  аскери  “найзанын тереңдигиндеги”  карды  кечип,  заманбап  Ак-Топурак  өтмөгү  аркылуу өтүп, Она дарыясынын өрөөнү менен Абаканга түшүп,  уйкудагы кыргыздарга кол салат, т. а. аларды кокустан чабат. Кыргыз аскери талкаланып, Барс-бег каза табат. Бул жүрүш кыргыз каганынын  Саян-Алтай аймагындагы  максаттарына  чекит коёт. Ошентсе да  түрктөр  кыргыздын  башкаруу  династиясынын  үзгүлтүксүздүгүн  сактоо менен бийликти Барс-бектин мураскорунун колуна өткөрүп берет.
  
−
После падения второго тюркского каганата его место на военно-политической арене Саяно-Алтая занял Уйгурский каганат. Окрепшее кыргызское государство пыталось освободиться от уйгурской зависимости. К концу VIII — началу IX в. относятся кыргызские посольства в Китай. Китайские импе­раторы, обеспокоенные силой и влиянием варварского Уйгурского каганата, сделали ставку на интенсивно развивающееся Кыргызское государство. В письменных сношениях с кыргызским каганом император династии Тан всячески подстрекает кыргызов к войне с уйгурами и обещает помощь.
+
Экинчи түрк каганатынын кулашы  менен  анын Саян-Алтайдагы аскерий-саясий аренадагы ордун Уйгур Каганаты  ээлеген. Бекемделген  кыргыз  мамлекети  уйгур  көз  карандылыгынан  бошонууга  аракет жасаган. VIII-к. аягына  — IX-к. башында  кыргыздар  Кытайга  элчи жиберген. Жапайы Уйгур Каганатынын  күчү жана таасиринен  тынчсызданган  Кытай  импе¬ратору  жигердүү  өнүгүп  жаткан  Кыргыз мамлекетине таянат. Кыргыз каганы менен жазуу жүзүндө кат алышууда Тан династиясынын императору кыргыздарды дайыма уйгурлар менен согушка үгүттөп, жардам берүүгө  ант берет.
  
−
В начале IX в. Кыргызское государство обретает независимость, и его правитель объявляет себя каганом. В ответ уйгуры начинают в 820 г. войну с кыргызами, которая продолжалась с переменным успехом около 20 лет.
+
IX-к. башында Кыргыз мамлекети көз карандысыздыкка жетишет жана анын башкаруучусу өзүн каган жарыялайт. Жооп катары уйгурлар 820-ж. ийгиликтүү тыныгуулар менен 20-жыл бою  кыргыздарга каршы согушат.
  
−
В 840 г. кыргызы восполь­зовались распрями, возникшими после смерти уйгурского кагана, и вторглись на их территорию. К ним присоединяется мятежный уйгурский пол­ководец Кюлюг-Бага, вместе они захватывают уйгурскую столицу Орду-Балык и сжигают ее дотла. С этого события начинается эпоха кыргызского великодержавия.
+
840-ж. кыргыздар  уйгур каганынын өлүмүнөн жаралган  чыр-чатактарды пайдаланып, алардын аймагына  кирип келет. Аларга козголоңчу уйгур кол башчысы Күлүг-Бага кошулат, алар биргелешип  уйгур борбору - Ордо-Балыкты ээлешет жана күлүн көккө сапырышат. Бул окуядан кийин кыргыз улуу державасынын доору башталат. Кыргыздардын ийгиликтүү жүрүштөрүнүн жыйынтыгында өз аймагын  Иртыштан Байкалга жана Монголиядан Ангаранын кире беришине чейин кеңейтишет. Перс булагынын маалыматы боюнча, кыргыздар  «''таш боор, жоокер мүнөзү менен айырмаланышат… айланасындагы бардык элдерди  багындырып  алышат''».  
−
В результате победоносных походов кыргызы расширяют территорию своего каганата от Иртыша до Байкала и от Монголии до устья Ангары. По сообщению персидского источника, кыргызы «''безжалостны, отличаются воинственностью… со всеми народами, которые находятся вокруг них, они воюют''».
+
 
−
В начале IX в. Кыргызское государство обретает независимость, и его правитель объявляет себя каганом. В ответ уйгуры начинают в 820 г. войну с кыргызами, которая продолжалась с переменным успехом около 20 лет.
+
IX-к. башында Кыргыз мамлекети көз карандысыздыкка ээ болуп, анын башчысы өзүн каган жарыялайт.  
  
 
{{center|[[file:Kyrg_kagan_map1.png|750px|]]}}
 
{{center|[[file:Kyrg_kagan_map1.png|750px|]]}}
  
−
Эпоха великодержавия характеризуется вы­соким уровнем культурного и экономического развития населения Кыргызского каганата. Разви­вается торговля с Китаем и арабскими странами.
+
Улуу державанын доору Кыргыз каганатынын  калкынын экономикалык жана маданий өнүгүүсүнүн жогорку деңгээли менен мүнөздөлөт. Кытай жана араб өлкөлөрү менен соода мамилеси өнүгөт. Өзүнүн рун  жазуусунун негизинде сабаттуулук кеңири тарайт. Биздин күнгө чейин көптөгөн ташка чегилген  эпитафиялык жазуулар, коргон таштарындагы, аскалардагы жана тиричилик буюмдарындагы  түрдүү мазмундагы тексттер сакталып калган.
−
Широко распространяется грамотность на основе собственной рунической письменности. До наших дней сохранились многочисленные эпитафийные надписи на стелах, тексты разного содержания на курганных камнях, скалах и бытовых предметах.
 
  
−
В IX в. среди населения распространяются миро­вые религии — буддизм, манихейство, которые были восприняты частью знати.
+
IX-к. калк арасында дүйнөлүк диндер — буддизм, манихейчилик жайылып, ак сөөктөрдүн айрым бөлүгү кабыл алат.
  
−
Господство кыргызов в Центральной Азии длится до конца IX в. В начале X в. значительной ча­стью этого региона уже владели монголоязычные племена. Окончательное вытеснение кыргызов из Центральной Азии произошло в XI—XII вв. под давлением расселявшихся в западном направле­нии монголоязычных племен кераитов и найманов. Кыргызы сохранили за собой только Туву и Минусинскую котловину.
+
Кыргыздардын Борбор Азиядагы бийлиги  IX-к. аягына чейин созулат.  X-к. башында бул аймактын басымдуу бөлүгүн монгол тилдүү уруулар ээлешкен. Кыргыздарды Борбор Азиядан биротоло сүрүп чыгаруу  XI—XII-кк. батыш багытында жайгашкан кереиттердин жана наймандардын монгол тилдүү уруулары тарабынан жүргүзүлгөн. Кыргыздар Тува жана Минусин  котловинасын сактап калышкан.
 
{{right-p|[[file:Turk_script.png|350px|Древнетюркская руническая писменость]]|}}
 
{{right-p|[[file:Turk_script.png|350px|Древнетюркская руническая писменость]]|}}
−
Кыргызы имели свою письменность, определенная часть населения владела грамотой. В V веке письменность распространилась и среди енисейских кыргызов. В енисейских письменных памятниках насчитывалось 39 букв (пять из них гласные). Позднее у кыргызов эту систему переняло население Синего тюркского каганата, уйгуры, басмылы. Переработанный и дополненный кыргызский вариант этой письменности назвали «енисейским». Эта письменность стала широко известна в науке после обнаружения так называемых орхоно-енисейских каменных надписей (1896-1961). Аналогичные им надписи обнаружены в Таласе. Они, а также орхонские и енисейские письмена освещают события периода Тюркского каганата. В связи с этим их назвали «древнетюркским письмом». К настоящему времени известно более 200 каменных надписей. Некоторые ученые (Старленберг, Миссершмид), найдя большое сходство знаков этой древней кыргызской письменности с рунами — буквами алфавита, применявшегося народами Северной Европы, назвали ее руноподобной письменностью.
+
Кыргыздардын өзүнүн жазуусу болгон, калктын белгилүү бөлүгү  сабаттуу болгон. V-к. жазуу  енисей  кыргыздарына тараган. Енисей жазуу эстеликтеринде 39 тамга (алардын бешөө үндүү) эсептелет. Кийин кыргыздардан бул системаны Көк түрк каганатынын калкы, уйгурлар, басмылдар өздөштүрүп алышкан. Бул жазуунун кайрадан иштелген жана толукталган кыргыз вариантын «енисейлик» деп аташкан. Бул жазуу илимде орхон-енисей таш жазууларынын аныкталышы менен кеңири белгилүү болгон (1896-1961). Окшош жазуулар  Таластан табылган. Алар, ошондой эле орхон жана енисей жазуулары Түрк каганатынын доорундагы мезгилди чагылдырат. Буга байланыштуу  аларды «байыркы түрк жазуусу» деп аташкан. Учурда 200 таш жазуулары белгилүү. Айрым окумуштуулар (Старленберг, Миссершмид), бул байыркы кыргыз жазууларынын Түндүк Европанын калкы колдонгон алфавит тамгалары - рунн жазуусу менен окшоштугун аныктап, рунн сыяктуу жазуу деп аташкан. X-кылымда  кыргыз жаштарынын бир бөлүгү Түндүк Кытайда окуп, билим алган. Эң жөндөмдүү, билимдүүлөрдү  башка  өлкөлөрдөгү сарайдагы кызматка чакырышкан. Мисалы, кытай  жазма булактарынын бири  Тибеттеги будда дини жөнүндө баяндап жатып, ал жактагы кызматта  “Кыргыз мамлекетинин анча чоң эмес ээликтеги үйдөн чыккан адам” турганын белгилеген. Кыргыздар жазуусун кеңири колдонушкан жана өздөрү жөнүндө бир катар баалуу маалыматты калтырышкан. Биздин күнгө чейин сакталган таштагы эпитафиялар (бейиттин үстүндөгү жазуулар), Орхон өрөөнүндөгү  Күлтегиндин, Билге-кагандын, Тонүкөктүн, Барсбектин жана башканын эстеликтери  көрүнүктүү  тарыхый окуяларды жана күндөрдү баяндаган.
−
В X веке значительная группа кыргызской молодежи обучалась в Северном Китае. Наиболее способных, образованных приглашали на придворную службу в другие страны. Так, один из китайских летописцев, рассказывая о буддийской религии в Тибете, отмечал, что там состоял на службе «человек из небольшого владетельного дома государства Кыргыз».
 
−
Кыргызы широко пользовались своим письмом и оставили ряд ценных сведений о себе. Сохранившиеся до наших дней эпитафии (надмогильные надписи) на камнях, обнаруженные в Орхонской долине памятники Кюль-тегину, Бильге-кагану, Тоньюкуку, Барсбеку и другим, зафиксировали яркие исторические события и даты.
 
  
−
Енисейские письмена писались и читались справа налево.
+
 
 +
Енисей жазуулары оңдон солго карай жазылган жана окулган.
 
{{left-p|[[file:Turk_stone.png|350px|Древнетюркская руническая писменость]]|}}
 
{{left-p|[[file:Turk_stone.png|350px|Древнетюркская руническая писменость]]|}}
−
Ученые высказывают разные мнения относительно того, на каком из тюркских наречий составлены указанные орхонские и енисейские тексты, так как различные по объему надписи посвящены тюркским каганам, кыргызам, уйгурам, кымакам и др. Енисейские и таласские тексты лаконичны, выполнены в форме причитаний по умершему, выбитые даты не идентифицируются. Орхонские надписи более объемны, содержат больше фактов. Например, эпитафия в честь батыра Кюль-тегина представляет собой своеобразную поэму. Подобные памятники возводились умершим родственниками, друзьями, в некоторых случаях за счет каганата.
+
Окумуштуулар  көлөмү боюнча түрдүү келген тексттер түрк каганына, кыргыздарга, уйгурларга, кымактарга ж.б. арналгандыктан, бул орхон жана енисей тексттери кайсы түрк тилинде жазылганы тууралуу түрдүү пикирлерди айтышат. Енисей жана  талас тексттери түшүнүктүү келип, каза болгон адамды  жоктоо формасында жазылган, чегилген күндөрү аныкталбайт. Орхон жазуулары көлөмдүү келип, көбүрөөк маалыматка ээ. Мисалы, Күлтегиндин  урматына  арналган  эпитафия өзүнчө  поэманы  элестетет. Мындай эстеликтер каза болгон адамдарга туугандары, достору, айрым учурда каганаттын эсебинен тургузулган.
  
−
Кыргызы пользовались письменностью в течение V-веков. Знаки орхоно-енисейского письма были удобны для нанесения на твердые предметы — камень, кирпич, дерево, металл и т. п. Среди тюркских народов средневековья кыргызы были сильным племенным объединением. Об этом повествует более 120 дошедших до нас орхоно-енисейских текстов, выбитых на камнях.
+
Кыргыздар  V-кылым бою  жазууну колдонушкан. Орхон-енисей жазууларынын белгилери  катуу нерсеге  – ташка, кышка, металлга  ж.б. түшүрүүгө ылайыктуу болгон. Түрк элдеринин арасында кыргыздар күчтүү  уруулук бирикме  болушкан. Бул жөнүндө  бизге жеткен, ташка чегилген 120 орхон-енисей  тексттери баяндайт.
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Этногенез кыргызского народа и его основные этапы:</span><br />
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргыз элинин этногенези жана анын негизги баскычтары:</span><br />
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">Формирование кыргызского народа началось в глубокой древности (III в. до н.э.) и связано с территорией Восточного Туркестана и Западной Монголии;<br /><br />В первой половине I тыс. кыргызы появляются на Енисее (Минусинская котловина), где смешиваются с местными племенами динлинов и образуют новую этническую общность – енисейские кыргызы. Возникает кыргызское государство, которое крепнет и начинает борьбу за гегемонию в Центральной Азии;<br /><br />В IХ-Х вв., в эпоху «кыргызского великодержавия» енисейские кыргызы подчиняют себе Уйгурский каганат и расселяются по всей Центральной Азии от Байкала до Кашгарии и Тянь-Шаня;<br /><br />В ХV в. алтайские кыргызы передвигаются на Тянь-Шань, смешиваются с тюрко-монголольскими племенами и становятся основой нового этнического образования – кыргызской народности, процесс формирования которой завершается на Тянь-Шане;<br /><br />Дуальная система кыргызского народа (деление на правое и левое крыло) описана в летописи «Маджму ат-Таварих». Особенностью этой системы было то, что в нее еще входила группа ичкилик, которая представляла собой конгломерацию племен, присоединившихся к кыргызам на разных этапх истории.</span>
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">Кыргыз элинин калыптанышы байыркы мезгилде эле (б.э.ч.III-к.) башталган жана Чыгыш Түркстан менен Батыш Монголиянын аймагын ээлеген;<br /><br />I миң жылдыктын биринчи жарымында кыргыздар Енисейде (Минусин котловинасы) пайда болушуп, жергиликтүү динлин уруулары менен аралашып, енисей кыргыздары аталган жаңы этностук коомчулукту түзүшөт. Кыргыз мамлекети жаралып, күчтөнүп, Борбор Азиядагы гегемония үчүн күрөштү баштайт;<br /><br />IХ-Х-кк. «кыргыз улуу державасынын» доорунда  енисей кыргыздары өздөрүнө  Уйгур  каганатын баш ийдиришет, Байкалдан Кашкар жана Тянь-Шанга чейин бүтүндой борбор Азияда жайгашат;<br /><br />ХV-к. алтай  кыргыздары Тянь-Шанга карай көчүшүп, түрк-монгол  уруулары менен аралашып, калыптануу процесси Тянь-Шанда аяктаган жаңы этностук  түзүлүштүн  - кыргыз элдүүлүгүнүн негизи болот;<br /><br />Кыргыз элинин дуалдык системасы (оң жана сол канатка бөлүнүү) «Мажму ат-Таварих» жазма баянында сүрөттөлгөн. Кыргыздарга тарыхтын түрдүү баскычтарында кошулган уруулардын конгломерациясын туюндурган ичкилик тобунун кире электиги бул системанын өзгөчөлүгү болуп саналат.</span>
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Складыванию кыргызской народности способствовали следующие факторы:</span><br />
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргыз элинин калыптанышына төмөнкүдөй шарттар түрткү берген:</span><br />
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">'''Геополитический''' – кыргызским племенам необходимо было консолидироваться, чтобы выстоять в борьбе с потенциальными захватчиками их территорий;<br /><br />'''Экономический''' – формирование у кыргызских племен единого типа хозяйства – полукочевого скотоводства вертикального типа, которое и отличает данный этнос от других;<br /><br />'''Политический''' – переселение на новые территории и необходимость их защиты требовали этнического единства.</span>
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">'''Геосаясий – кыргыз аймагына  кол салуучуларга туруштук берүү үчүн  баш кошуу  зарыл болгон;<br /><br />'''Экономикалык  – кыргыз уруусунда  чарбанын бирдиктүү тибинин – бул этносту башкалардан айырмалап турган вертикалдуу мүнөздөгү жарым көчмөн малчылыктын калыптанышы;<br /><br />'''Саясий  – жаңы  аймакка  көчүү жана аларды коргоонун зарылдыгы этностук  биримдикти талап кылган.</span>
  
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:600; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:19500;" >
 
<ul class="example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:600; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:19500;" >
 
   <li class="active">
 
   <li class="active">
−
     [[Image:Kyrg_kagan_(1).png]]
+
     [[Image:Kyrg kagan (1)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[Image:Kyrg_kagan_(2).png]]
+
     [[Image:Kyrg kagan (2)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[Image:Kyrg_kagan_(3).png]]
+
     [[Image:Kyrg kagan (3)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[Image:Kyrg_kagan_(4).png]]
+
     [[Image:Kyrg kagan (4)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[Image:Kyrg_kagan_(5).png]]
+
     [[Image:Kyrg kagan (5)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[Image:Kyrg_kagan_(6).png]]
+
     [[Image:Kyrg kagan (6)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
[[Image:Kyrg_kagan_(7).png]]
+
[[Image:Kyrg kagan (7)KG.jpg]]
 
     <div class="orbit-caption">
 
     <div class="orbit-caption">
 
     </div>
 
     </div>
Строка 506: Строка 503:
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Центральная Азия в ХVI –ХIХ ==
+
== XVI-XIX-кк. Борбор Азия  ==
  
−
<div class="textblock">{{center|''В XIII веке государтсва Центральной Азии  подверглись нашествию татаро-монгольских войск Чингисхана, что привело к падению уровня социально-экономического и культурного развития народов Средней Азии. Территория современного Кыргызстана в дальнейшем вошла в состав Чагатайского (Джагатайского) улуса (название от имени сына Чингисхана — Чагатая (Джагатая).}}</div>
+
<div class="textblock">{{center|''XIII-кылымда Борбор Азиянын Мамлекеттери Чыңгызсхандын татар-монгол аскерлеринин кол салуусуна дуушар болуп, ал кол салуу Орто Азия элдеринин социалдык-экономикалык жана маданий өнүгүүсүнүн төмөндөшүнө алып келген. Заманбап Кыргызстандын аймагы кийин Чагатай  (Жагатай) улусунун (Чынгызсхандын уулу Чагатайдын (Жагатайдын) атынан аталган) курамына кирген.}}</div>
 
{{center|[[file:Mongol.gif|750px|]]}}<br />
 
{{center|[[file:Mongol.gif|750px|]]}}<br />
  
Строка 518: Строка 515:
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[file:Mogulistan.png]]
+
     [[file:MogulistanKG.jpg]]
 
</li>
 
</li>
 
</ul>
 
</ul>
Строка 537: Строка 534:
 
<br />
 
<br />
  
−
В правление Тимура (Тамерлана) во второй половине XIV века Средняя Азия пережила новый расцвет. Удалось восстановить утраченные во время татаро-монгольского нашествия караванные пути. Самарканд превратился в столицу тимуридского государства, которое после смерти Тимура распалось в начале XV века на две части. С середины XV века начался этап раздробленности.<br />
+
XIV-кылымдын экинчи жарымында Тимурдун (Тамерландын) башкаруусунда Орто Азия жаңы өнүгүүгө жетишкен. Татар-монгол баскынында жоготулган кербен жолун калыбына келтирүүгө мүмкүн болду. Самарканд XV-кылымдын башында  Тимурдун өлүмү менен эки бөлүккө ажыраган тимуриддер мамлекетинин борборуна айланды. XV-кылымдын ортосунан баштап талкалануунун баскычы башталды.<br />
  
 
{{left-p|[[file:Babur.png|150px|Бабур]]|}}
 
{{left-p|[[file:Babur.png|150px|Бабур]]|}}
−
В конце XV века последними завоевателями—выходцами из степи явились узбекские Шейбаниды (собственно, они и дали название «узбек»). В первой половине XVI века начался распад государства Шейбанидов. Возникло Хивинское ханство. В 1740-х годах Бухара была завоёвана войсками правителя Ирана. В 1753 году во главе Бухарского ханства, ставшего впоследствии эмиратом, стал Мухаммед Рахим, основавший династию Мангыт, правившую Бухарским эмиратом вплоть до 1920 года. В начале XVIII века возникло также Кокандское ханство.
+
XV-кылымдын аягында талаа баскынчылары-багындыруучулары  өзбек шейбаниддери (“өзбек” ысымын алар беришкен) болгон. XVI-кылымдын I-жарымында Шейбаниддердин мамлекети кулап баштаган. Хива хандыгы пайда болгон.1740-жылы Бухара Иран башкаруучусунун аскерлери менен багындырылган. 1753-жылы кийин эмират болгон Бухара хандыгынын башында Мангыт династиясын негиздеген, аны Бухара эмираты менен 1920-жылга чейин башкарган Мухаммед Рахим болгон. XVIII-кылымдын башында Кокон хандыгы да пайда болгон.  
−
В целом, XVII–XVIII веках для Средней Азии — это период экономического и культурного упадка, в том числе вследствие феодальных междоусобиц, а также по причине того, что сухопутные торговые пути, связывавшие Европу и Азию, после Великих географических открытий окончательно уступили в конкуренции морским торговым путям, контролируемым европейскими державами.
 
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргызстан и Кокандское ханство</span><br />
+
Жалпысынан, XVII-XVIII-кылым Орто Азия үчүн - феодалдык чыр-чатактардан улам жана Европа менен Азияны байланыштырган кургактагы соода жолдору Улуу географиялык ачылыштардан кийинки атаандаштыкта европалык державалар көзөмөлдөгөн деңиз соодасынан артта калган.
−
Кокандское ханство возникло в Ферганской долине в 1709 г., выделившись в самостоятельный эмират из Бухарского ханства. Нуждаясь в территориях, людских и других ресурсах, Коканд начинает активную завоевательную политику против своих ближайших соседей – кыгызов и кыпчаков. Завоевание кыргызов проходило в два этапа: 1-й этап завоевание Южного Кыргызстана (в 1762 г кокандцы захватили Ош и Узген), 2-й этап – завоевание Северного Кыргызстана и Центрального Тянь-Шаня (1821-1831). Кокандцам удалось, несмотря на упорное сопротивление, относительно быстро завоевать кыргызов, потому, что кыргызские родо-племенные объединения были раздроблены и переживали междоусобицы.
 
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">Для кыргызов последствия завоевания были неоднозначными:</span><br />
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргызстан жана Кокон хандыгы</span><br />
 +
1709-жылы Фергана өрөөнүндө  Кокон хандыгы пайда болуп, Бухара хандыгынан өз алдынча эмиратка бөлүнгөн. Аймакка, адам жана башка ресурстарга  муктаж болуу менен Кокон өзүнүн жакынкы коңшулары – кыргыздар жана кыпчактарга каршы багындыруу саясатын жүргүзгөн. Кыргыздарды багындыруу эки баскычта өткөн: 1-баскыч Түштүк Кыргызстанды багындыруу (1762-жылы Кокондуктар Ош жана Өзгөндү курчашкан), 2-баскыч-Түндүк Кыргызстанды жана Борбор Тянь-Шанды багындыруу (1821-1831).
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:red; font-style:italic">1.</span> Родовая аристократия склонялась к сотрудничеству с кокандскими правителями, участвовала в борьбе за престол (Шерали-хан по материнской линии – кыргыз) и дворцовых интригах, занимая высокие посты в системе управления ханством (Алымбек-датка занимал пост визиря). Но Кокандское ханство было восточной монархией, с неограниченной властью хана и, несмотря на занимаемые высокие посты, положение кыргызской знати было очень неустойчивым. Это толкало их на восстания против хана.<br />
+
Каршылык көрсөтүүгө карабастан, Кокондуктар кыргыздарды тез эле багындырышкан, анткени кыргыз уруулук бирикмелер талкаланып, ич-ара чыр-чатактар жүрүп жаткан.
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:red; font-style:italic">2.</span> Рядовые кочевники оказались под двойным гнетом – кокандских феодалов и собственных родоправителей. Основным налогом с кочевников был налог со скота – зякет (налог с головы скота). Земледельцы юга платили харадж (налог за землю) и танап (налог с бахчей и садов). Высокие налоги становились главной причиной участия простых людей в восстаниях против Кокандского ханства. Восстание 1873-1876 гг. под руководством Пулат-хана (Исхак Хасан уулу) приняло характер национально-освободительного движения.
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:#A20; font-style:italic">Багындыруунун кесепети кыргыздар үчүн бирдей болгон эмес:</span><br />
  
−
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргызстан в составе России</span><br />
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:red; font-style:italic">1.</span> Уруулашкан куучулук аристократия  Кокон башкаруучулары менен кызматташууга умтулган, так үчүн күрөшкө катышкан (Шералы хан энесинин каны боюнча - кыргыз), хандыкты башкаруу системасында жогорку кызматты ээлеген. Бирок Кокон хандыгы чыгыш монархиясы болуп, хандын бийлиги чексиз жана ээлеген жогорку кызматына карабастан, кыргыз төрөлөрүнүн абалы туруксуз болгон. Бул көрүнүш аларды ханга каршы күрөшкө түрткөн.<br />
−
Военно-политическая ситуация и опасность, угрожавшая кыргызам со стороны Цинского Китая и Кокандского ханства, подтолкнули их на поиск сильного союзника или защитника. Лидеры кыргызских родов в ХIХ в. видели таким союзником и покровителем Россию. Россия также была заинтересована в продвижении своих торговых путей на Восток. Первым посольство в Россию ко двору императрицы Екатерины II отправил глава племени сарыбагыш Атаке-бий Тынай уулу в 1785 г. Посольство возглавил Абдурахман Кучаков. Однако международная обстановка не позволила тогда России принять кыргызов в подданство.
 
  
−
В 1824-1825 гг. состоялся обмен посольствами между северными кыргызскими племенами и Россией. Российские послы присутствовали на курултае, где в очередной раз прозвучало желание кыргызов принять российское подданство. И опять международная ситуация (Европа после наполеоновких войн) и внутренне положение России (смерть Александра I и восстание декабристов) отвлекли Россию. Зато Кокандское ханство поспешило с завоеванием Северного Кыргызстана.
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:15px; color:red; font-style:italic">2.</span> Катардагы көчмөндөр Кокон феодалдарынын жана өздөрүнүн эле уруу башчылары тарабынан кош эзүүнүн алдында калышкан. Көчмөндөрдүн негизги салыгы мал салыгы - зекет (мал башына салык) болгон. Түштүк дыйкандары хараж (жерге салык) жана танап (бакча жана алма багына салык) төлөшкөн. Чоң салыктар карапайым адамдардын Кокон хандыгына каршы  күрөшкө катышуусунун башкы себеби болгон. 1873-1876-жж. Пулат хандын (Исхак  Хасан уулу) жетекчилиги алдындагы көтөрүлүш улуттук-боштондук күрөштүн мүнөзүнө ээ болгон.
  
−
В 1855 г. глава племени бугу Боромбай-бий становится инициатором принятия присяги на российское подданство в Омске. Текст присяги от имени всех бугинцев читал Качибек Шералин. В 1862 году, подняв восстание против кокандцев в Чуйской долине, российское подданство принял манап Байтик Канаев. В 1863-1867 гг. северные кыргызы и кыргызы Центрального Тянь-Шаня приняли российское подданство. Большую роль в этом сыграл и глава сарыбагыш Шабдан Джантаев.
+
<span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">Кыргызстан Россиянын  курамында</span><br />
 +
Цинь кытайы жана Кокон хандыгынан күтүлүп жаткан согуштук-саясий жагдай жана коркунуч кыргыздарды күчтүү шериктеш жана коргоочуну издөөгө мажбурлаган. XIX-кылымда кыргыз урууларынын башчылары Россияны мындай шериктеш жана коргоочу  катары көрүшкөн. 1785-жылы Россия падышасы  Екатерина II нин сарайына биринчи элчиликти  сарыбагыш уруусунун башчысы Атаке бий Тынай уулу жөнөткөн. Элчиликти Абдырахман Кучаков жетектеген. Бирок  эл аралык жагдай Россияга кыргыздарды карамагына  алууга жол берген жок.
  
−
Юг Кыргызстана оставался в составе Кокандского ханства, с которым Россия после взятия Ташкента подписала договор о вассальной зависимости. Причина сохранения Кокандского ханства в урезанном виде – политическая ситуация на Ближнем Востоке и противостояние интересов России и Англии. В этой ситуации Коканд играл роль буфера между Россией и противниками ее продвижения на Восток. В начале 70-х годов ХIХ в. международное положение России, пошатнувшееся после Крымской Войны, укрепилось. И после того, как Россия подавила крупнейшее восстание против последнего кокандского хана Худояра, император Александр II издал указ от 19 февраля 1876 г. о присоединении всей территории Кокандского ханства к России. Однако, горные районы оказали сопротивление под руководством сыновей Курманджан-датки. Но после ряда успешных военных операций генерала М.Д.Скобелева, «алайская царица» признала присоединение памиро-алайских кыргызов к России. Территориально Кыргызстан вошёл в состав Туркестанского генерал-губернаторства.
+
1824-1825-жж. түндүк кыргыз уруулары менен Россиянын ортосундагы элчиликтерди алмашуу жүргөн. Россиянын элчилери кыргыздардын россиянын өкүлдүгүн кабыл алуу жөнүндө  кезектеги тилеги айтылган курултайга катышкан. Кайрадан эл аралык жагдай (наполеондук согуштардан кийинки Европа) жана Россиянын ички абалы  (Александр I дин өлүмү жана декабристтердин көтөрүлүшү) Россияны алагды кылган. Ал эми Кокон хандыгы Түндүк Кыргызстанды багындырууга шашкан.
  
−
Последствия присоединения Кыргызстана к России неоднозначны: с одной стороны, кыргызы освободились от феодального гнета Кокандского ханства и вошли в состав более развитого в политическом, экономическом и культурном отношении государства. С другой стороны, Кыргызстан стал колонией России.
+
1855-жылы бугу уруусунун башчысы Боромбай бий Омск шаарында россиянын өкүлдүгүнө ант берүүнүн демилгечиси болгон. Ант берүүнүн текстин бардык бугулардын атынан Качыбек Шералин окуган. 1862-жылы Чүй өрөөнүндө Кокон хандыгына каршы көтөрүлүш жасап, россиянын өкүлдүгүн манап Байтик Канаев кабыл алган. 1863-1867-жж. түндүк кыргыздар жана Борбордук Тянь-Шан кыргыздары россиянын өкүлдүгүн кабыл алышкан. Негизги ролду  сарыбагыш уруусунун башчысы Шабдан Жантаев ойногон.
 +
 
 +
Кыргызстандын түштүгү Россия Ташкентти багындыргандан кийин вассалдык көз карандылык жөнүндө келишим түзгөн Кокон хандыгынын курамында калган. Кокон хандыгынын кескиленип калышы – Жакынкы Чыгыштагы саясий жагдай жана Россия менен Англиянын кызыкчылыктарынын кагылышына байланыштуу. Бул жагдайда Кокон Чыгышка жылып бараткан Россиянын  жана анын каршылаштырынын ортосунда  буфердин  ролун  ойногон. XIX-к. 70-жылдарынын башында Крым согушунан кийин алсызданган Россиянын эл аралык абалы  бекемделген. Россия акыркы кокон ханы – Кудаярга каршы көтөрүлүштү баскандан кийин  император Александр II  1876-жылы 19-февралда  Кокон хандыгынын бардык аймагы Россияга кошулушу жөнүндө буйрук чыгарган. Бирок тоо аймактары Курманжан датканын уулдарынын жетекчилиги алдында  каршылык көрсөтүшкөн. Генерал М.Д.Скобелевдин бир катар ийгиликтүү жүрүштөрүнөн кийин “алай хандыгы” памир-алай кыргыздарынын Россияга кошулушун тааныган.
 +
 
 +
Кыргызстандын Россияга кошулушу бир калыпта жүргөн эмес: бир четинен кыргыздар Кокон хандыгынын федоалдык  эзүүсүнөн кутулушкан жана саясий, экономикалык, маданий өңүттө өнүккөн мамлекеттин курамына киришкен. Экинчиден, Кыргызстан Россиянын колониясы болуп калган.
  
 
== Глоссарий==
 
== Глоссарий==
−
:{{bib|'''Андроновцы''' — ''культурно-историческая общность многочисленных родственных европеоидных племен. Это название они получили по месту нахождения оставленных ими памятников – у села Андроново Ужурского района (Красноярский край, Россия).''}}
+
:{{bib|'''Андроновчулар''' — ''көп сандагы европа типтүү тектеш уруулардын маданий-тарыхый коомчулугу. Бул аталышты алар өздөрү калтырган эстеликтердин жайы - Ужур районундагы Андронов айылынын (Россия, Красноярск крайы) атынан коюлган''}}
−
:{{bib|'''Социокульту́рный''' – ''обусловленный социальными и культурными причинами.''}}
+
:{{bib|'''Социомаданий''' – ''социалдык жана маданий себептер менен шартталган.''}}
−
:{{bib|'''Сюзере́н''' - ''крупный земельный собственник-феодал, являвшийся государем по отношению к зависевшим от него вассалам.''}}
+
:{{bib|'''Сюзере́н''' - ''өзүнө көз каранды вассалдарга карата  хан болгон  жердин ири менчиктөөчү-феодалы.''}}
−
:{{bib|'''Тенгриантство''' -  ''религия тюрко-монгольских кочевников евразийских степей, основанная на культе Тенгри – обожествленного неба, который сложился примерно в V – III веке до н.э. Кроме Тенгри почиталась богиня Умай, которая олицетворяла земное начало.''}}
+
:{{bib|'''Теңирчилик''' -  ''болжол менен  б.э.ч. V-III-кк. калыптанган ыйык асман – Теңир культуна негизделген  евразия  талааларындагы түрк-монгол  көчмөндөрүнүн  дини. Теңирден тышкары жердин башталышын туюндурган  Умай кудайы  да  баркталган.''}}
−
:{{bib|'''Экстенси́вный''' - ''направленный в сторону только количественного увеличения, а не в сторону улучшения качества. Экстенсивное животноводство - животноводство, в котором рост продукции достигается за счет увеличения поголовья сельскохозяйственных животных, расширения территорий выпаса и т.п.''}}
+
:{{bib|'''Экстенсивдүү''' - ''сапаттык жакшырууга эмес, сандык көрсөткүчү боюнча жакшырууга багыт.''}}
  
−
== Полезные ссылки ==
+
== Пайдалуу шилтемелер  ==
−
{{bib|«Турусбек Мадылбай. Сакская история»: АКИpress: История Кыргызстана и кыргызов [Электронный ресурс]//URL: http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:606 (дата обращения: 04.03.2018)}}   
+
{{bib|«Турусбек Мадылбай. Сак тарыхы»: АКИpress: Кыргызстандын жана кыргыздардын тарыхы [Электрондук ресурс]//URL: http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:606 (кайрылуу күнү: 04.03.2018)}}   
−
{{bib|«Кочевая цивилизация»: Сайт «Цивилизациум» [Электронный ресурс]//URL: https://sites.google.com/site/civilizacium/home/civilizacium/kocevaa-civilizacia (дата обращения: 10.09.2017)}}    
+
{{bib|««Көчмөн цивилизация»: «Цивилизациум» сайты [Электрондук ресурс]//URL: https://sites.google.com/site/civilizacium/home/civilizacium/kocevaa-civilizacia (кайрылуу күнү: 10.09.2017)}}
  
 
== Бибилиография: ==
 
== Бибилиография: ==
Строка 587: Строка 587:
 
<div class="large-4 medium-5 columns">
 
<div class="large-4 medium-5 columns">
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="shadow radius sbstyle">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">{{center|10 главных фактов о юрте|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:25px; color:#600; font-style:italic">{{center|Боз үй жөнүндө 10 маанилүү далил|}}</span>
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Откуда взялось название "юрта"|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|"Боз үй" аталышы кайдан келип чыкты?|}}</span>
−
{{center|[[файл:Yurt.png|280px|]]}}Слово "юрта" пришло в русский язык из тюркского jurt. Первоначально оно переводилось как "народ", позже так стали называть жилища кочевого народа, пастбища и даже родовые земли. В кыргызском языке есть слово "ата-журт" - отечество или родина, но буквально это словосочетание переводилось как "отцовский дом".
+
{{center|[[файл:Yurt.png|280px|]]}} “Боз үй” аталышы  орус тилине түрк  тилиндеги  jurt сөзүнөн келген. Алгач ал “эл” деп которулган, кийин көчмөн элдин турак-жайы, жайыт жана тууган жерди атай баштаган. Кыргыз тилинде ата мекен же туулган жерди түшүндүргөн  - “ата-журт” сөзү бар, бирок түзмө-түз бул сөз айкашы  “атанын үйү” деп которулат. Айтылыш боюнча боз үй сөзүнө  окшош сөз монгол тилинде кездешет - гэр, бул сөз үйдүн синоними. Демек, көптөгөн  көчмөн элдердин тилдеринен “боз үй” - “үй” же “турак-жай” деп которулуп, анын маанилүүлүгү жана олуттуулугу белгиленет.</div>
−
Сходное по звучанию с юртой слово имеется и в монгольском языке - гэр, здесь это также синоним дома. Получается, что с языков многих кочевых народов "юрта" переводится просто как "дом" или "жилище", что подчеркивает ее важность и значимость.</div>
 
  
 
<!-- второй элемент сайдбара  -->
 
<!-- второй элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Когда появилась юрта|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Боз үй качан пайда болгон?|}}</span>
−
{{center|[[файл:Yurt about name.jpg|280px|]]}}Об этом до сих пор спорят ученые, историки и искусствоведы. Наиболее распространены две версии: XII-IX или VIII-V века до нашей эры. Первая версия предполагает, что юрты - это жилища андроновцев, живших на Урале, в Сибири и Средней Азии еще в бронзовом веке. Но их варианты юрты похожи на бревенчатые хижины, то есть не совсем такие, какими их знают сейчас.</div>
+
{{center|[[файл:Yurt about name.jpg|280px|]]}}Бул тууралуу окумуштуулар, тарыхчылар жана искусство  таануучулар талашып келишет. Эки божомол кеңири тараган: биздин эрага чейин  XII-IX же VIII-V-кк. Биринчи божомол боюнча боз үй – бул коло доорунда Уралда, Сибирде жана Орто Азияда жашаган андроновчулардын турак-жайы. Бирок алардын варианты жыгач алачыктарына окшош, бүгүнкү күндө белгилүү болгондой кичинекей эмес.</div>
  
 
<!-- третий элемент сайдбара  -->
 
<!-- третий элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Почему юрта круглая?|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Эмне үчүн боз үй тегерек?|}}</span>
−
{{center|[[файл:Round yurt.jpg|280px|]]}}Казалось бы, простой вопрос, какой чаще всего задают дети. Но ответить на него не так легко. Сегодня много говорится о сакральном смысле круга и значимом делении внутренней площади. Но все эти размышления появились намного позже, чем привычная форма. Ученые утверждают, что кочевники, жившие в степях, выбрали круглую форму из-за того, что она имеет наименьшую сопротивляемость к ветру, который гуляет постоянно. Именно такие жилища могли выстоять в любой ураган.
+
{{center|[[файл:Round yurt.jpg|280px|]]}}Балдар берүүчү суроодой көрүнөт. Бирок жооп берүү да оңой эмес. Бүгүн айлананын сакралдык мааниси жана ички аянтынын  олуттуу мааниси  жөнүндө  көп  айтылат. Мындай ой-жоруулар кийинчирээк пайда болгон. Окумуштуулар талаада жашаган көчмөндөр боз үйдүн тегерек формасын талаадагы токтобогон шамалга каршы жакшы туруктуулукту бере алгандыктан тандап алышкан деп  эсептешет. Кийин физиктер жана куруучулар дагы  тегерек имараттар төрт бурчтуу имараттарга караганда өтө туруктуу келерин далилдешкен.</div>
−
Уже много позже физики и строители доказали, что круглые здания еще и наиболее устойчивы, а также гораздо вместительнее своих четырехугольных собратьев.</div>
 
  
 
<!-- четвертый элемент сайдбара  -->
 
<!-- четвертый элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Какие народы пользуются юртами|}}</span><br />
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Кандай элдер боз үйдү колдонушат?|}}</span><br />
  
−
Жилища типа юрт были у многих народов центральной Азии, Монголии и Сибири, для которых кочевое и полукочевое скотоводство было главным занятием. Юрты есть у казахов, каракалпаков, туркмен, ногайцев, башкир, алтайцев, калмыков, монголов.</div>
+
Боз үй тибиндеги турак-жайлар көчмөн жана жарым көчмөнчүлүк малчылыгы башкы тиричилик болгон  Борбор Азиянын, Монголиянын, Сибирдин көптөгөн элдеринде болгон. Боз үй казактарда, каракалпактарда, түркмөндөрдө, ногойлордо, башкырларда, алтайлыктарда, калмактарда, монголдордо да  болгон.</div>
  
 
<!-- пятый элемент сайдбара  -->
 
<!-- пятый элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Отличаются ли кыргызские юрты?|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Кыргыз боз үйлөрү айырмаланабы?|}}</span>
 
{{center|[[файл:Yurt_types.gif|280px|]]}}
 
{{center|[[файл:Yurt_types.gif|280px|]]}}
−
{{center|[[файл:Yurt_names_ru.gif|180px|link=|]]}}Да, кыргзыская юрта самобытна, хотя ее конструкция имеет много общего с конструкцией юрт других кочевых и полукочевых народов Средней Азии и Казахстана, Южной Сибири и монголов. Но наибольшая близость существует с юртой казахов. Однако наша юрта выше.
+
{{center|[[файл:Yurt_names_ru.gif|180px|link=|]]}}Ооба, кыргыз боз үйү өзгөчөлүккө ээ, бирок Орто Азиянын, Казакстандын, Түштүк Сибир  элдеринин жана монголдордун көчмөн жана  жарым көчмөн элдеринин боз үйүнүн конструкциясы сыяктуу эле жалпылыкка ээ. Казак боз үйүнөн биздин боз үй бийигирээк. Кыргыздардын боз үйлөрү да бири-биринен айырмаланат. Негизги айырмачылык куполдун үстү жагынын формасында. Кыргызстандын түндүгүндө  (Талас өрөөнүн эске албаганда) боз үйдүн куполунун формасы конус түрүндө келет. Кыргызстандын түштүгүндө, Талас жана Чаткал өрөөндөрүндө куполу жалпагыраак келет жана ууктарынын керегеге ашталган жери ийилип, матоосу бар.</div>
−
Юрты кыргызов также разнятся. Основное различие сводится к форме купола. На севере Киргизии (за исключением Таласской долины) форма купола юрты приближается к конусообразной. На юге Киргизии, в Таласской и Чаткальской долинах, купол более пологий и имеет полусферическую форму благодаря большему изгибу нижней части купольных жердей.</div>
 
  
 
<!-- шестой элемент сайдбара  -->
 
<!-- шестой элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Из каких деталей состоит кыргызская юрта|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Кыргыз боз үйү кандай бөлүктөрдөн  турат?|}}</span>
 
{{center|[[файл:Yurt skeleton.jpg |280px|]]}}
 
{{center|[[файл:Yurt skeleton.jpg |280px|]]}}
−
{{center|[[файл:Yurt parts.jpg|280px|]]}}Юрта состоит из множества деталей, у каждой из которых есть свое название. Приведем только главные:<br />раздвижные стенки юрты - кереге;<br />купольные жерди - уук;<br />деревянный круглый обод, опора для крыши юрты - тундук;<br />жерди, укрепленные над дверью, - эшик уук (их 3-4) - короче остальных, поскольку один конец их укреплялся на верхней перекладине дверной рамы (баш босого), расположенной выше стен юрты;<br />шест с развилкой (бакан). Эти жерди подпирают покров дымового круга, защищающего очаг от сильного дождя и снега;<br />войлок для покрытия юрты - туурдук.<br /></div>
+
{{center|[[файл:Yurt parts.jpg|280px|]]}}Боз үй көптөгөн бөлүктөрдөн турат, ар биринин аталышы бар. Эң башкыларын гана келтирели:<br />боз үйдүн этеги жазылма  керегелерден турат;<br />ага ууктар ашталып бекийт;<br />боз үйдүн чатырын, ууктарын түндүк бириктирип турат;<br />эшиктин босого таягына - эшик, ууктар (алар 3-4) бекийт. Алар башка ууктардан кыска болот. Түндүктөн түтүн чыгат. Очокко жаан тийбейт;<br />Боз үйдү жабуу үчүн кийиз – үзүк-туурдук, түндүк жабуу болот.<br /></div>
  
  
 
<!-- седьмой элемент сайдбара  -->
 
<!-- седьмой элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Есть ли правила по внутреннему убранству юрты?|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Боз үйдүн жасалгаланышынын ички эрежеси барбы? |}}</span>
−
{{center|[[файл:Yurt inside.jpg|280px|]]}}Внутренне убранство юрты строго отвечает национальным канонам. Правая сторона юрты называлась "эпчи жак" - женская половина, где ставилась "ашкана чий", ширма, закрывающая хозяйственную часть. Левая половина – "эр жак" - мужская часть, где ставились конские принадлежности, предметы ремесла и охоты. Также это место, где работал сам мастер – "уста". Напротив входа – "тоор" - место для гостей, где убирался "джук", разделяя на мужскую и женскую половины. Это было видно по раскладу: с правой стороны "джука" висело "текче", в котором хранили женский головной убор "элечек". А с левой стороны "джука" ставился "ала бакан" – красиво украшенный серебром, инкрустированный дорогими камнями шест, на который вешали мужские богатые тулупы из меха куницы, лисы, из парчи и бархата. "Коломто" – священное место очага, находящееся ближе к выходу.</div>
+
{{center|[[файл:Yurt inside.jpg|280px|]]}}Боз  үйдүн  ички  жасалгаланышы улуттук  канондорго так жооп берет. Боз үйдүн оң тарабы эпчи жак – аял кишиге тиешелүү  бөлүгү, ал жерде идиш-аякты жапкан тосмо – ашкана чийден согулат. Сол тарабы  – эр жак эркек кишиге тиешелүү. Ал жерде уста узанат. Төргө жүк жыйылат, коноктор үчүн  орун – төр аял жана эркек тарабына бөлүнгөн. Жүктүн оң тарабында аял кишилердин баш кийими – элечек  коюлган  текче, ал эми сол тарабында эркектердин түлкүнүн, суусардын  терисинен, парчадан, бархаттан жасалган  тондору, күмүш менен кооздолгон, кымбат баалуу таштар менен кооздолгон тирөөч – ала бакан турган. Коломто -  чыга беришке жакын жайгашкан, ал  очоктун ыйык орду.</div>
  
 
<!-- восьмой элемент сайдбара  -->
 
<!-- восьмой элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Одна семья пользовалась одной юртой?|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Боз үйдү бир үй-бүлө колдонгонбу?|}}</span>
−
{{center|[[файл:Yurt home.jpg|280px|]]}}Это зависело от достатка. У состоятельных кыргызов, кроме основной, были еще юрты для приготовления пищи и продовольствия. Были еще временные юрты - гостиные (мейман уйу), которые ставились по случаю больших праздников, похорон или поминок.
+
{{center|[[файл:Yurt home.jpg|280px|]]}}Ал дараметине  жараша болгон. Бай кыргыздарда негизги боз үйдөн тышкары тамак-аш жасаган жана азык-түлүк сактаган боз үйлөр болгон. Убактылуу боз үйлөр да болгон, алар - чоң майрамдарда, адам каза болгондо, аш-тойдо колдонулган мейман үйлөрү.</div>
−
Богатые кыргызы, отдавая замуж своих дочерей, ставили свадебные юрты (ерге), которые считались главной частью приданого.</div>
 
  
 
<!-- девятый элемент сайдбара  -->
 
<!-- девятый элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Как вести себя в юрте|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Боз үйдөгү жүрум-турум|}}</span>
−
{{center|[[файл:Yurt session.jpg|280px|]]}}Существует строгий этикет, связанный с юртой. Например, подъезжать всаднику к юрте следует с тыльной стороны. Входить в юрту с плеткой в руке гостю нельзя или, например, с набитым ртом. Вошедший в юрту обязательно должен отведать в ней пищу.
+
{{center|[[файл:Yurt session.jpg|280px|]]}}Боз үйгө байланыштуу эрежелер болгон. Мисалы, атчан боз үйгө айланып келген. Камчы менен кирүүгө болбойт. Боз үйгө кирген адам сөзсүз даам ооз тийген.  
−
В юрте нельзя сидеть, опираясь спиной на что-либо, потому что это поза больного человека, также не рекомендуется сидеть на корточках или вытянув ноги вперед.</div>
+
Боз үйдө жөлөнүп отурууга тыюу салынган, анткени мындай абал оорулуу адамга гана тиешелүү болгон, ошондой эле тизелеп же бутту алдыга сунуп отурууга тыюу салынган.</div>
  
 
<!-- последний элемент сайдбара  -->
 
<!-- последний элемент сайдбара  -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Кто сейчас пользуется юртой|}}</span>
+
  <span style="text-align:center; font-family:Georgia; font-weight:bold; font-size:20px; color:#A20; font-style:italic">{{center|Азыр боз үйдү ким колдонот?|}}</span>
−
{{center|[[файл:Yurt now.jpg|280px|]]}}До сих пор юртой пользуются скотоводы на Алтае, в Казахстане, Кыргызстане, Монголии, Туркмении. Также мобильный дом популярен у рыбаков, охотников, пасечников и туристов. В Монголии юрты - это самые популярные дачи, поскольку летом в них гораздо комфортнее, чем в обычных кирпичных строениях. Кроме того, юрты очень популярны в индустрии туризма - в них размещаются рестораны и гостиницы.</div>
+
{{center|[[файл:Yurt now.jpg|280px|]]}}Боз үйдү бүгүнкү күндө Алтайдагы, Казакстандагы, Кыргызстандагы, Монголиядагы, Түркмениядагы малчылар колдонот. Бул жыйналма-жазылма  үйү балыкчылар, аңчылар, балчылар жана туристтер үчүн да ыңгайлуу үй. Монголияда боз үй – өтө баркталат, анткени жайында кыштан салынган үйлөргө караганда боз үй өтө ыңгайлуу. Ошондой эле боз үйлөр туризм индустриясында белгилүү – аларга ресторандар жана мейманканалар жайгаштырылат.</div>
  
 +
<div class="sbstyle">
 +
<div class="row">
 +
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 +
</div>
 +
 
</div>
 
</div>
−
 
 
</div>
 
</div>
 
{{lang|История: Кочевые цивилизации}}
 
{{lang|История: Кочевые цивилизации}}

Текущая версия на 08:37, 22 октября 2018

Көчмөн маданият – адамзат тарыхынын өнүгүү жолундагы көрүнүктүү барактардын бири. Бүтүндөй көчмөн дүйнөнүн тарыхы: скифтер пайда болгон б.э.ч. VIII-кылымдан бүгүнкү күнгө чейинки болжол менен үч миң жылдыкты камтыйт.

Көчмөндүк илимий мааниде (номадизм, грек. т. νομάδες, nomádes — көчмөндөр) — калктын көпчүлүгү экстенсивдүү көчмөн малчылык менен алектенген чарба ишмердигинин жана ага байланышкан социомаданий мүнөздөмөлөрдүн өзгөчө түрү.

  • slide 1
  • slide 1
  • slide 2

Көчмөн маданият өз тарыхында ээлеген аймактары Евразиянын жогорку жарымын катып, Тынч океандан Карпатка чейин созулат. Бул Арийлердин-сактардын жана Көчмөндөрдүн мекени. Бул жерде адам өзүн универсал, жоокер жана малчы катары көрсөтөт. Ал менчиктин ээси жана башкаруучу. Анын мамлекети - бул калк-аскер, түзмө-түз аскер демократиясы. Дини - Теңирчилик. Көчмөн цивилизация - улуу Океандан Карпатка чейинки бардык түрк элдеринин жалпы иденттүүлүгүнүн негизи, аларды бирдиктүү суперэтноско айланткан интеграциясынын негизи.

  • Хунну-гунны в Евразии а — полукочевая и оседлая экономика, 6 — первая стадия кочевания — нашествия; в — переход ко второй стадии кочевания (обретение родины); г— граница леса; 1 — империя Хунну; 2—.«Царство гуннов» в Дагестане; 3 — империя: Аттилы
  • Эпоха Тюркских каганатов а — оседло-земледельческая экономика; 6 — вторая стадия кочевания; в — переход от первой ко второй стадии кочевания; г— граница леса. 1 — Западно-Тюркский каганат; 2— Восточно-Тюркский каганат; 3 — Аварский каганат
  • Эпоха «стабилизации» а, б — оседло-земледельческая экономика; в — вторая стадия кочевания; г— оседло-кочевая смешанная экономика; д — граница леса; е — общее направление венгерского нашествия. 1 — Уйгурский каганат; 2 — Кыргызский каганат; 3 — Кимакский каганат; 4 — Хазарский каганат; 5 — Дунайская Болгария
  • Степи Евразии в X — начале XI в. а — оседло-земледельческая экономика; 6 — вторая стадия кочевания; в — оседло-кочевая смешанная экономика; г — нашествия; д — переход от первой стадии кочевания к оседло-земледельческой экономике; е — граница леса. 1 — Кыргызский каганат; 2 — Кимакский каганат; 3 — Алания; 4 — государство Селъджукидов; 5 — Венгрия; 6 — Волжская Болгария
  • Степи в XI—XII вв. а — оседло-земледельческая экономика; 6 — вторая стадия кочевания; в — оседло-кочевая смешанная экономика; г— нашествие и переход ко второй стадии кочевания; д—граница леса. 1 — Кыргызский каганат; 2 — Кимакский каганат; 3 — Волжская Болгария
  • Империя Чингисхана и Орды а — границы империи; б— границы Орд; в — оседло-земледельческая экономика; г — оседло-кочевая смешанная экономика; д — вторая стадия кочевания; е — граница леса. 1 — Золотая Орда; 2 — Белая Орда; 3 — Орда Джагатая; 4 — Царство Илъханов; 5 — Империя Юянъ; 6 — Крымское ханство; 7— Большая Орда; 8 — Астраханское царство; 9 — Казанское ханство; 10 — Ногайская Орда; 11 — Сибирская Орда

Жашоонун көчмөн түрүнүн жаралышы географиялык, экономикалык жана башка факторлордун шартында объективдүү мүнөзгө ээ. Бул чарбалык-экономикалык өнүгүүнүн өзгөчө ыкмасы. Жаратылыш-географиялык чөйрөнүн өзгөчөлүктөрүнө ыңгайлашуу менен көчмөндөр дал ушул малчылык менен күн көрүүгө мажбур болушкан. Мал башынын көбөйүшү менен аларга жаңы жайытты табуу максатында журт которууга туура келгендиктен, жашоонун көчмөн мүнөзүнүн жаралышына алып келген.

  • Көчмөн малчылык мал калктан алыс эмес жерге жайылган оттогон үй шартындагы малчылыктан баштап эволюциялык жолду басып өткөн. Мал өстүрүүнүн миң жылдык практикасы малчылыктын жаңы, өтө пайдалуу жана ыңгайлуу формасына – алыскы жайыттарга чыгаруучу формасына алып келди. Дал ушул алыскы жайытка чыгаруу формасы талаа жана чөл жайыттарын - көчмөн чарбаны өздөштүрүүнүн өтө натыйжалуу ыкмасына өтүүдө арадагы звено болуп калды. Ошентип, жашоонун көчмөн мүнөзү жаралган.

    • slide 1
    • slide 2
    • slide 3

Көчмөн малчылыктын өзгөчөлүктөрү:
Малчылык - артыкчылыктуу кесип. Дыйканчылык жана кол өнөрчүлүк көчмөндөр үчүн маанилүү ролду. Мал жыл бою короодо эмес, жаратылышта – жайытта кармалат.

Эл жана мал белгилүү жайыттын аймагында жыл мезгилине ылайык көчүп-конушат.

Жалпы калк же анын көпчүлүк бөлүгү көчүп-конууга катышат

Чарба жеке тиричилик муктаждыктарын канааттандырууга багытталган, ал сатууга чыгарылбайт.

  • V – VI-кк. көчмөн цивилизация өнүгүүнүн жана кудуреттүүлүктүн чокусуна жетет. 1000 жыл аралыгында көчмөндөрдүн саясаты дүйнөлүк тарыхый аренада аныктоочу болуп саналган. Евразиялык континенттин активдүү кербендик соодасы көчмөн уруулардын көзөмөлүндө турган. Жашоонун көчмөн мүнөзү чарбанын, социалдык мамилелердин, материалдык жана руханий маданияттын негиздерин аныктады.
    • SRmap.png
    • SRcaravan.jpg
    • SRbazar.jpg
    • SRChzhan.jpg

В начало

Байыркы дүйнөнүн жана антиканын көчмөндөрү

Көчмөн малчылыктын калыптанышынын башталышы скиф-сактык мезгилге таандык (б.э.ч. VIII-кк.). бирок башаттары андроновдук (арийлик) тарыхый коомчулуктун ичиндеги коло доорунун аягында эле калыптана баштаган. Тянь-Шандан Сибирь жана Уралга чейинки аймакта малчылардын жана дыйкандардын бардык андроновчулар үчүн мүнөздүү чарба-маданий тиби калыптанган. Андроновчулар азия талааларындагы алгачкы чабандестер болушкан. Балким, андроновчулар дөңгөлөктү ойлоп табышкандыр. Ал жетишкендик аларга ээн талаалардын зор аймагын өздөштүрүүгө мүмкүндүк берди.

Courmap.png

Көчмөн цивилизацияны бөлүп көрсөтүүнү шаардык же дыйканчылык сыяктуу эле адамзат баласы үчүн олуттуу мааниге ээ болгон талаа төңкөрүшү деп атоого болот.

Көчмөн цивилизация – бул батыш жана чыгыш цивилизациясынан айырмаланган өзгөчө дүйнө, ал эми талаада жашоо шаарда, айылда, деңиздеги сыяктуу эле тарыхый феномен болуп саналат.

Б.э.ч. I миң жылдыктын ортосунан баштап европа жана азия талаалары, жарым чөлдөрү, тоо этектери, батыштагы Карпаттан Чыгыштагы Памир жана Алтайга чейин түрдүү уруулар жана элдер отурукташкан, аларды гректер – скифтер, ал эми перстер – сактар деп аташкан. Бул уруулардын тыгыз карым-катышында жашоонун бир эле түрү, малчылык менен алектенүү скиф маданияты катары белгилүү, бирок скиф-сактык маданият деп атоо туура болгон бирдиктүү маданияттын жаралышына алып келген.

Расселение скифо-сакских племен в эпоху Александра Македонского



“Скиф-сактык триада” аталган скиф-сак цивилизациясын бирктирген үч олуттуу белгини бөлүп көрсөтүүгө болот.

  • Вооружение
  • Конское снаряжение
  • Звериный стиль в искусстве скифо-сакских племен


  • Сак башчысынын кийими (Ысык Коргон, Жети-Суу), Сак жаачысынын кийимин реконструкциялоо жана Сак кийими (Алтай)
    Suit.gif
  • Кара деңиз скифтери жана каспий талааларынын сактары
    Skif.gif
  • Сак башчысынын кийими (Шиликти коргону, Жети-Суу) жана сак-тиграхауддун кийимин реконструкциялоо
    Saks.gif
  • Кыргызстандын аймагындагы Андронов маданияты
    • Skif1KG.jpg
    • Skif2.png
    • Skif3.png
    • Skif4.png
    • Skif5.png
  • Кыргызстандын аймагындагы сак эстеликтери
    • Skif6.png
    • Skif7.png
    • Skif8.png
    • Skif9KG.jpg
    • Skif10.png
    • Skif11.png
    • Skif12.png
    • Skif13.png
    • Skif14.png
    • Skif15.png
    • Skif16.png
    • Skif17.png
    • Skif18.png
    • Skif19.png
  • Кыргызстандын аймагындагы сак доорунун петроглифтери
    • Skif20.png
    • Skif21.png
    • Skif22.png
    • Skif23.png
    • Skif24.png
    • Skif25.png
    • Skif26.png
    • Skif27.png
Б.э.ч. III-к. эки улуу империя калыптанган – отурукташкан Цинь жана көчмөн Хунну. Бул эки империянын кагылышы элдердин Улуу журт которуусуна алып келди.
Hunnu.jpg


Гунндар өз доорунун өнүккөн мезгилинде (б.э.ч. II—I) Борбор Азиянын эбегейсиз аймагын ээлеп, көптөгөн урууларга бийлик жүргүзүшкөн.

Б.э. I-к. кытай аскерлеринин жеңиши жана багындырылган уруулардын көтөрүлүшү Борбор Азиядагы гунн бийлигине чекит койгон. Б.э.ч. 48-ж. гунн бирикмеси кулаган, башында шанүй Чжи-Чжи турган бөлүгү батышка, Орто Азияга сүрүлгөн. Б.э.ч. 36-ж. Талас районунда гунндарды кытай аскерлери талкалаган. Башталган согушта гунндардын башчысы Чжи-Чжи өлтүрүлгөн, ал эми өздөрү батышка, алыс айдалган. Гунн бирикмесинин экинчи жолу, бирок олуттуу кулашы I-к. биринчи жарымында жүргөн. Гунн уруусунун бөлүгү (түштүк гунндар) Кытайга багындырылган. Башка бөлүгү (түндүк гунндар) Асман империясынын түндүк чек арасына айдалган. 93-жылы, кытайлыктар жана Сянь-би уруусу тарабынан кырсыктуу талкалангандан кийин, “түндүк гунндардын” олуттуу бөлүгү батышка, Орто Азия аркылуу, жарым кылым мурун Чжи-Чжи гунндары салып кеткен жол менен качышкан. Кийинки кылымдарда түндүк гунндардын олуттуу бөлүгү Орто Азияга көчүүнү улантышкан.

IV-к. 70-ж. Европага бир чоң уруулук топко бириккен көчмөн уруулардын массасы келген. «...Буга чейин көрбөгөн адамдардын эбегейсиз тукуму,— деп жазат Аммиан Марцеллии,— кичинекей бурчтан кар сыяктуу көтөрүлүп, бийик тоодон түшкөн куюн сымал алдынан чыккан бардык нерсени жок кылат». Ордонун курамы бир кылка эмес. Анын негизин байыркы монгол жана түрк уруулары түзгөн: акыркылардын саны Борбор Азиянын, Түштүк Сибирдин жана Орто Азиянын мейкиндиги боюнча гунндардын жүрүшүндөгү бир нече кылымда артыкча өстү. Уралда жана Каспийде аларга айрым эл финн-угор жана алан уруулары кошулушкан. Мындай жол менен гунндардын ысымы негизин азиаттык гунндар түзгөн этникалык түрдүү көчмөн уруулардын ири бирикмесинин жалпы аталышына айланган.
Европада гунндар өз бийлигине Атилланын башкаруусунда жетишкен. Баламбер (Баламир) 374-жылы Европанын аймагындагы гунн империясынын негиздөөчүсү болуп Баламбер (Баламир) саналат, анын тукуму Атти́ла — гунндардын 434-жылдан 453-жылга чейинки башкаруучусу, өз бийлигине түрк, герман жана башка урууларды бириктирип, Рейнадан Волгага чейин созулган улуу державаны түзгөн.


Roman-hunnic-empire.jpg



Усун мамлекети


Usuni.png


Б.э.ч. II-к. согуш жүрүштөрүндө хунндар Чыгыш Түркстандан усун уруусун сүрүп чыгышкан. Тянь-шань сактарын талкалап, Жети-Суу, Жунгария жана Борбордук Тянь-Шанда усундар тарыхый булактарда «Усунь-го» («усун мамлекети»), «Син-го» («көчмөн мамлекети») жана «Бу-цзу» («уруулук бирикме») аталган байыркы мамлекетти түзүшкөн.

Usun-go.jpg


KyrgIII.jpg


Чыгыш Түркстандын башка элдери сыяктуу эле усундар хунндарга көз каранды болушкан, бирок хунндардын башкаруучусу Лаошань-шанүйдүн өлүмү менен б.э.ч.161 — 158 жж. кунбаг (усундардын башкаруучусунун расмий наамы) мамлекеттин хунндардан көз карандысыздыгын жарыялайт. Кытай байкоочусу жана элчиси Чжан Цянь, б.э.ч. 128-жылы усун жерине биринчи жолу келип, усундардын каада-салты менен хунндардын ырым-жырымдарынын ортосундагы окшоштукту байкаган. Усун мамлекети хунн мамлекети сыяктуу эле монархиялык мамлекет болуп саналган. Күнбаг көз карандысыздыкка жетишкенден кийин ага хунн шанүйү ыйгарган наамды сактап калган. «Теңир кугу» («Кудай жана Асман тарабынан бөлөнгөн») наамына ээ шанүй усун башкаруучусуна өзүнүн наамынан төмөн — «күндүн бийи» т.а. «күндүн башкаруучусу, күндүү мамлекет» наамын ыйгарган. Өзгөчө маанилүү суроолорду күнбаг аксакалдар кеңешинде талкуулаган. Усун мамлекети өзүнө эки канатты камтып, борбордоштурулган бийликти туюндурган. Күнбагдын бийлиги тукум куучулук болгон. Усундардын мамлекетинин борбору Ысык-Көлдүн жээгинде жайгашкан Чи-Гу шаары болгон.

Usuni face.png



Илим алардын келип чыгышын, ал элдин аты эмнени туюндурарын тактай элек. Алардын өзгөчөлөнгөн келбети Борбор Азиянын жана Түркстандын тургундарынан айырмаланып турган: усундардын чачы сары, көздөрү көк.




Усундар негизинен малчылык менен алектенишкен. Жылкылар, уйлар, койлор, эчкилер - төрт түлүк алардын чарбасында өзгөчө орунга ээ болгон. «Усундар дыйканчылыкты да, багбанчылыкты да билишпейт. Алар суусу бар жайытты тандашат жана бир жерден экинчи жерге малын айдап, оокатын жүктөп, көчүп жүрүшөт» —деп баяндалат кытай булактарында. Бирок акырындан усундар дыйканчылык жана малчылык кыла башташат. Б.э.ч. 1-к. алар дыйканчылыкты өздөштүрүшкөн.

Б.э.ч. II-к. экинчи жарымынан баштап усундар анын алдында: Борбор Азиянын талааларында күчтүү мамлекет курган түбөлүк душманы – гунндарды талкалоо жана грек-бактрий ээлигине чейин созулган Улуу Жибек Жолуна көзөмөл орнотуу деген эки чоң милдети турган. Хань империясынын чоң саясат чөйрөсүнө аралашкан. Эки милдетти чечүүнүн ачкычы усундардын колунда болгон. Ошондуктан, б.э.ч. 109-ж. император Уди усундарга көп белектери менен элчини жөнөтүп, күнбагга кытайлык падыша кыздарынын бирин берген. Чигу шаарына кытай дипломаты Чжань Цянь дагы барган , ал усундардын турмушун жана тиричилигин баяндаган жазманы калтырган жана Тянь-Шань аркылуу Улуу Жибек жолунун башатында турган.

Silkroad han.jpg


Усундардын археологиялык маданияты башкалардан обочолонгон эмес, тышкы көрүнүшү жана буюм-теримдери боюнча алардын коргондору сактардыкына окшош, ошондуктан окумуштуулар аларды сак-усун маданияты катары аныкташкан, бирок алардын гунн маданияты менен айрым окшоштуктары бар. Кыргызстанда усун маданиятына окумуштуулар кеч гунндук этнос менен байланыштырган катакомбалык маданият (Чүй өрөөнүндөгү Шамсы көрүстөндөрү, Таластагы Кеңкол бейити, Кетмен-Төбөнүн катакомбалары) талапкер боло алат дешет.

Биздин эрага чейин I-кылымдын башында усун мамлекетинин башында күнбаг Унгуйми турган, ал бийлик тактысынын Фейван ысымын алган, усундардын мамлекети күчтүү державага айланган. Фейван Хань империясы менен гунндарга каршы биргелешкен иш-аракеттер жөнүндө келишим түзүшкөн жана б.э.ч. 71-жылы усундар курамында 150-миң кытай аскери менен гунндарга катуу сокку беришип, 40 миң туткун жана 700 миң мал башын олжологон. Кыйроодон кийин гунндар калыбына келе албай, бир кездеги кубаттуу держава кыйраган.


Б.э. I-миң жылдыгынын биринчи жарымынын аягында усундар кудуреттүүлүгүнөн ажырайт. Алардын башын батыш түрк уруулары жуткан.


В начало

Орто кылымдар мезгилиндеги көчмөн цивилизациялар

552-жылы түрктөрдүн башчысы Бумын өздөрүнүн сюзерен аварларына (жуань-жуандар) каршы чыгышкан жана аларга катуу сокку урушкан. Бул мамлекеттин талкаландысында Түрк каганаты пайда болгон'.


Turk warrior.png

Тарыхый булактар баяндайт:: Бумын каганы өзүнүн адамдарын Анагүй каганына анын кызынын колун сурап, күйөөгө берүү сунушу менен жөнөткөн. Бумындын мындай текебердиги Анагүй каганын өзүнөн чыгаргандыктан, аны кызынын колун сураганга татыксыз адам катары сындаган. (Жужан каганатына көз каранды уруулар темир менен алым төлөшкөн). Бул баш тартууну түрк каганы күтүп турган. Өзүн кемсинтилген адам катары сезип, түрктөрдү жужандарга көз карандуулугунан куткаруу максатында жужан каганына согуш ачат. 552-жылы түрк каганы Бумын душманга каршы жүрүш жасап, талкалаган. Жеңилиши менен уят болгон Анагүй каганы өзүн-өзү өлтүрүп тынган.

Түрк каганатынын ээлеген аймагы Алтайдын чыгышынан баштап Каспий деңизинин батыш жээгине чейин созулган, каганат түштүк-батышта Персия (Иран) менен чектешкен. Каганаттын негизги калкын түрк тилдүү уруулар түзүшкөн. Басымдуу бөлүгүн теле (тирек) (көптөгөн түрк урууларынын жалпы аталышы) уруусу түзгөн. Кытай жазма булактары боюнча «теле» аталышынан «түрк» аталышы келип чыккан. Түрк тилдүү уруулардын арасынан Түрк каганатынын калкынын курамына 30 дан ашуун уруу, анын ичинде кыргыздар, огуздар, уйгурлар, дулулар, уйсундар ж.б. кирген.

  • 1slideKG.jpg
  • 2slide.png
  • 3slideKG.jpg
  • 4slide.png
  • 5slide.png

VI-к. 70-жылдары Түрк каганаты ээлигин Түндүк Кавказга жана Кара деңиздин түндүк жээктерине чейин кеңейткен. Мындай жол менен, Түрк каганатынын бийлиги VI-кылымдын экинчи жарымында Борбор Азия жана Евразияда Азия континентинин зор аймагына тараган. Түрк каганаты Кытай, Иран жана Византия сыяктуу ири мамлекеттердин катарында гана турбастан, саясий абалы боюнча да улуу державага айланган.

Бирок зор аймакты ээлеген Түрк каганаты бирдиктүү борбордоштурулган мамлекетке айлана алган жок. Каганатты династиянын өзүнүн бийлик үчүн токтобогон ички күрөшү алсыздандырып турган. Бул жагдайдан пайдаланып, мурда түрктөр багындырган элдер эркиндик үчүн күрөшкө чыгышкан.

Түрк доору үчүн феодалдык мамилелердин тез өнүгүүсү мүнөздүү. Тышкы фактордун таасири алдында – түрктөрдүн Тан империясына каршы күрөшү күчөп, түрк каганаттары бири-бирин тез-тез алмаштырып турушкан.

Кыргызстан түрк каганаттарынын курамында
Кыргызстандын аймагы кирген Түрк каганаты Чыгыш Түркстандагы аймагы менен Түрк каганаты
Улуу Түрк каганаты

Истеминин багындырган урууларынан кийин

Улуу Түрк каганаты

Убактысы: 552 – 603-жж. Негиздөөчү – Бумын

Батыш – Түрк каганаты

Эң көрүнүктүү башкаруучу – Тон-Жабгу-каган

Чыгыш-Түрк каганаты

Өмүр сүргөн убактысы: 603 – 620-жж. башталышы

Төргөш каганаты

Негиздөөчү – Үч-елиг-каган Эң көрүнүктүү башкаруучу – Солук-Чобыш-чор

Экинчи Чыгыш-Түрк каганаты

Убактысы: 698 – 744 жж. Эң көрүнүктүү башкаруучу – Капаган-каган

Карлук каганаты Уйгур каганаты

Убактысы: 744-840 жж.

Караханид каганаты

Негиздөөчү – Сатук-Богра Карахан

Кыргыз улуу державасы

Убактысы: 840 – Х-к. биринчи чейреги

Си Ляо – кара-кидандардын (кара-кытайлар) мамлекети

Негиздөөчү – Елүй-Даши

Экономиканын жана маданияттын өнүгүшү Караханиддердин башкаруусуна туура келет (Х-ХII-кк.). Сатук Богра Караханды Каганатты, династияны негиздөөчү катары эсептешет. Кыргызстандын аймагындагы феодалдык мамилелердин өнүгүшү бул мезгилге тиешелүү. Жети-Сууда өнүккөн шаардык маданият калыптанган. ХI-к. Наср ибн Али Караханиддин башкаруусунда Караханид каганатынын курамына Бухара жана Самарканд кирген. Караханид доорунда бирдиктүү түрк элинин жана мамлекетинин калыптануу процесси жүрүп жаткан, бирок бул процесс алгач кидандар, андан кийин монголдордун баскыны менен үзгүлтүккө учураган. Түрк каганатынын саясий тарыхы үчүн аймакты кеңейтүү жана Улуу Жибек жолуна көзөмөл үчүн токтобогон согуштар, ич ара чыр-чатактар жана бийлик үчүн күрөш, Тан кытайынын жана Араб халифатынын багындыруу аракеттерине каршы күрөш мүнөздүү.

  • Turk nation (1)KG.jpg
  • Turk nation (2)KG.jpg
  • Turk nation (3)KG.jpg
  • Turk nation (4)KG.jpg
  • Turk nation (5)KG.jpg
  • Turk nation (6)KG.jpg
  • Turk nation (7)KG.jpg

Кыргыз каганаты
Кыргыздар жөнүндө кытай жазма булактарындагы эскерүүлөр б.э.ч. 201-ж. келтирилет, ал мезгилде хунндардын башчысы шанүй Моде тарабынан багындырылган түндүк ээликтеринин катарындагы гэгунь эли («кыргыз» термининин кытайча транскрипциясы) жана анын ээлиги аталган. Бул жөнүндө алгач кытай тарыхчысы Сыма Цянь жазган. Тарыхчылар кыргыздардын ата мекени катары Чыгыш Тянь-Шандын аймагын жана түндүк-батыш Монголиядагы Кыргыз-Нур көлүнүн аймагын көрсөтүшөт. Б.э.ч. 99-ж. гунндардын шанүйү Цзуйдихэу кытай аскерин талкалап, кытай кол башчысы Ли Линди «Кыргыздардын ээлигинин» башкаруучусу кылып дайындаган. Б.э.ч. I-к. ортосунда кыргыздардын бөлүгү гунн аскеринин курамында Енисейге туш болушкан жана ал жерди мекендеп калышкан. Б.э.ч. 56-ж. кыргыздар динлиндер менен бирдикте гунн империясынан көз карандысыздыкка жетишкен. Ошондой эле б.э.ч. I-к. кыргыздар мамлекеттин негизин өздөштүрүшкөн.

Kyrg kagan mapKG.jpg

Б.э. V—VI-кк. Минуси (Миң-Суу) котловинасынын аймагында Батыш Монголиядан жана Чыгыш Түркстандан түрк тилдүү элдер чыккан. Кытай хроникалары аларды гяньгундар(цзянь-гундар), ал эми коңшу түрк тилдүү элдер жана келгиндер – өздөрүн кыргыздар деп аташат. Енисейге отурукташкан кыргыздар өздөрүнө самодий жана кет тилдүү бардык урууларды баш ийдиришип, өздөрүнүн мамлекетин — Кыргыз каганатын түзүшкөн. Мамлекеттин башында өзүн каган атаган (кыргызча - ажо) жогорку башкаруучу болгон. Анын колунда мамлекеттик бийлик турган. Ажонун бийлигинин таянычы атактуу жоокер-баатырлардан турган ынтымак болгон. Каганга бектер, тархандар жана оокаттуу малчылардын башка өкүлдөрү башка ийген. Аймактын башка этникалык калкы кыргыздардын кыштымдарынын (салык төлөөчүлөрдүн) абалында турган.

Мамлекеттин өмүр сүрүүсүнүн башкы баскычында кыргыздар алгач Биринчи, андан кийин Экинчи Түрк Каганатына көз каранды болушкан. Алар түрктөргө жүн, темир жана “өтө курч курал” менен салык төлөп турушкан. VIII-к. башында кыргыз ажосу Барс-бек, каган болгондон кийин, түрктөргө каршы аскерий-саясий бирикмени түзүүгө багытталган ийгиликтүү тышкы саясатты жүргүзөт. Бирок түрктөр ага каршы мураскор ханзаада Күлтегин жана кол башчы Тонүкөктүн жетекчилиги алдында чоң аскерин жөнөтөт. 710—711-жж. кышында түрк аскери “найзанын тереңдигиндеги” карды кечип, заманбап Ак-Топурак өтмөгү аркылуу өтүп, Она дарыясынын өрөөнү менен Абаканга түшүп, уйкудагы кыргыздарга кол салат, т. а. аларды кокустан чабат. Кыргыз аскери талкаланып, Барс-бег каза табат. Бул жүрүш кыргыз каганынын Саян-Алтай аймагындагы максаттарына чекит коёт. Ошентсе да түрктөр кыргыздын башкаруу династиясынын үзгүлтүксүздүгүн сактоо менен бийликти Барс-бектин мураскорунун колуна өткөрүп берет.

Экинчи түрк каганатынын кулашы менен анын Саян-Алтайдагы аскерий-саясий аренадагы ордун Уйгур Каганаты ээлеген. Бекемделген кыргыз мамлекети уйгур көз карандылыгынан бошонууга аракет жасаган. VIII-к. аягына — IX-к. башында кыргыздар Кытайга элчи жиберген. Жапайы Уйгур Каганатынын күчү жана таасиринен тынчсызданган Кытай импе¬ратору жигердүү өнүгүп жаткан Кыргыз мамлекетине таянат. Кыргыз каганы менен жазуу жүзүндө кат алышууда Тан династиясынын императору кыргыздарды дайыма уйгурлар менен согушка үгүттөп, жардам берүүгө ант берет.

IX-к. башында Кыргыз мамлекети көз карандысыздыкка жетишет жана анын башкаруучусу өзүн каган жарыялайт. Жооп катары уйгурлар 820-ж. ийгиликтүү тыныгуулар менен 20-жыл бою кыргыздарга каршы согушат.

840-ж. кыргыздар уйгур каганынын өлүмүнөн жаралган чыр-чатактарды пайдаланып, алардын аймагына кирип келет. Аларга козголоңчу уйгур кол башчысы Күлүг-Бага кошулат, алар биргелешип уйгур борбору - Ордо-Балыкты ээлешет жана күлүн көккө сапырышат. Бул окуядан кийин кыргыз улуу державасынын доору башталат. Кыргыздардын ийгиликтүү жүрүштөрүнүн жыйынтыгында өз аймагын Иртыштан Байкалга жана Монголиядан Ангаранын кире беришине чейин кеңейтишет. Перс булагынын маалыматы боюнча, кыргыздар «таш боор, жоокер мүнөзү менен айырмаланышат… айланасындагы бардык элдерди багындырып алышат».

IX-к. башында Кыргыз мамлекети көз карандысыздыкка ээ болуп, анын башчысы өзүн каган жарыялайт.

Kyrg kagan map1.png

Улуу державанын доору Кыргыз каганатынын калкынын экономикалык жана маданий өнүгүүсүнүн жогорку деңгээли менен мүнөздөлөт. Кытай жана араб өлкөлөрү менен соода мамилеси өнүгөт. Өзүнүн рун жазуусунун негизинде сабаттуулук кеңири тарайт. Биздин күнгө чейин көптөгөн ташка чегилген эпитафиялык жазуулар, коргон таштарындагы, аскалардагы жана тиричилик буюмдарындагы түрдүү мазмундагы тексттер сакталып калган.

IX-к. калк арасында дүйнөлүк диндер — буддизм, манихейчилик жайылып, ак сөөктөрдүн айрым бөлүгү кабыл алат.

Кыргыздардын Борбор Азиядагы бийлиги IX-к. аягына чейин созулат. X-к. башында бул аймактын басымдуу бөлүгүн монгол тилдүү уруулар ээлешкен. Кыргыздарды Борбор Азиядан биротоло сүрүп чыгаруу XI—XII-кк. батыш багытында жайгашкан кереиттердин жана наймандардын монгол тилдүү уруулары тарабынан жүргүзүлгөн. Кыргыздар Тува жана Минусин котловинасын сактап калышкан.

Древнетюркская руническая писменость

Кыргыздардын өзүнүн жазуусу болгон, калктын белгилүү бөлүгү сабаттуу болгон. V-к. жазуу енисей кыргыздарына тараган. Енисей жазуу эстеликтеринде 39 тамга (алардын бешөө үндүү) эсептелет. Кийин кыргыздардан бул системаны Көк түрк каганатынын калкы, уйгурлар, басмылдар өздөштүрүп алышкан. Бул жазуунун кайрадан иштелген жана толукталган кыргыз вариантын «енисейлик» деп аташкан. Бул жазуу илимде орхон-енисей таш жазууларынын аныкталышы менен кеңири белгилүү болгон (1896-1961). Окшош жазуулар Таластан табылган. Алар, ошондой эле орхон жана енисей жазуулары Түрк каганатынын доорундагы мезгилди чагылдырат. Буга байланыштуу аларды «байыркы түрк жазуусу» деп аташкан. Учурда 200 таш жазуулары белгилүү. Айрым окумуштуулар (Старленберг, Миссершмид), бул байыркы кыргыз жазууларынын Түндүк Европанын калкы колдонгон алфавит тамгалары - рунн жазуусу менен окшоштугун аныктап, рунн сыяктуу жазуу деп аташкан. X-кылымда кыргыз жаштарынын бир бөлүгү Түндүк Кытайда окуп, билим алган. Эң жөндөмдүү, билимдүүлөрдү башка өлкөлөрдөгү сарайдагы кызматка чакырышкан. Мисалы, кытай жазма булактарынын бири Тибеттеги будда дини жөнүндө баяндап жатып, ал жактагы кызматта “Кыргыз мамлекетинин анча чоң эмес ээликтеги үйдөн чыккан адам” турганын белгилеген. Кыргыздар жазуусун кеңири колдонушкан жана өздөрү жөнүндө бир катар баалуу маалыматты калтырышкан. Биздин күнгө чейин сакталган таштагы эпитафиялар (бейиттин үстүндөгү жазуулар), Орхон өрөөнүндөгү Күлтегиндин, Билге-кагандын, Тонүкөктүн, Барсбектин жана башканын эстеликтери көрүнүктүү тарыхый окуяларды жана күндөрдү баяндаган.


Енисей жазуулары оңдон солго карай жазылган жана окулган.

Древнетюркская руническая писменость

Окумуштуулар көлөмү боюнча түрдүү келген тексттер түрк каганына, кыргыздарга, уйгурларга, кымактарга ж.б. арналгандыктан, бул орхон жана енисей тексттери кайсы түрк тилинде жазылганы тууралуу түрдүү пикирлерди айтышат. Енисей жана талас тексттери түшүнүктүү келип, каза болгон адамды жоктоо формасында жазылган, чегилген күндөрү аныкталбайт. Орхон жазуулары көлөмдүү келип, көбүрөөк маалыматка ээ. Мисалы, Күлтегиндин урматына арналган эпитафия өзүнчө поэманы элестетет. Мындай эстеликтер каза болгон адамдарга туугандары, достору, айрым учурда каганаттын эсебинен тургузулган.

Кыргыздар V-кылым бою жазууну колдонушкан. Орхон-енисей жазууларынын белгилери катуу нерсеге – ташка, кышка, металлга ж.б. түшүрүүгө ылайыктуу болгон. Түрк элдеринин арасында кыргыздар күчтүү уруулук бирикме болушкан. Бул жөнүндө бизге жеткен, ташка чегилген 120 орхон-енисей тексттери баяндайт.

Кыргыз элинин этногенези жана анын негизги баскычтары:
Кыргыз элинин калыптанышы байыркы мезгилде эле (б.э.ч.III-к.) башталган жана Чыгыш Түркстан менен Батыш Монголиянын аймагын ээлеген;

I миң жылдыктын биринчи жарымында кыргыздар Енисейде (Минусин котловинасы) пайда болушуп, жергиликтүү динлин уруулары менен аралашып, енисей кыргыздары аталган жаңы этностук коомчулукту түзүшөт. Кыргыз мамлекети жаралып, күчтөнүп, Борбор Азиядагы гегемония үчүн күрөштү баштайт;

IХ-Х-кк. «кыргыз улуу державасынын» доорунда енисей кыргыздары өздөрүнө Уйгур каганатын баш ийдиришет, Байкалдан Кашкар жана Тянь-Шанга чейин бүтүндой борбор Азияда жайгашат;

ХV-к. алтай кыргыздары Тянь-Шанга карай көчүшүп, түрк-монгол уруулары менен аралашып, калыптануу процесси Тянь-Шанда аяктаган жаңы этностук түзүлүштүн - кыргыз элдүүлүгүнүн негизи болот;

Кыргыз элинин дуалдык системасы (оң жана сол канатка бөлүнүү) «Мажму ат-Таварих» жазма баянында сүрөттөлгөн. Кыргыздарга тарыхтын түрдүү баскычтарында кошулган уруулардын конгломерациясын туюндурган ичкилик тобунун кире электиги бул системанын өзгөчөлүгү болуп саналат.

Кыргыз элинин калыптанышына төмөнкүдөй шарттар түрткү берген:
Геосаясий – кыргыз аймагына кол салуучуларга туруштук берүү үчүн баш кошуу зарыл болгон;

Экономикалык – кыргыз уруусунда чарбанын бирдиктүү тибинин – бул этносту башкалардан айырмалап турган вертикалдуу мүнөздөгү жарым көчмөн малчылыктын калыптанышы;

Саясий – жаңы аймакка көчүү жана аларды коргоонун зарылдыгы этностук биримдикти талап кылган.

  • Kyrg kagan (1)KG.jpg
  • Kyrg kagan (2)KG.jpg
  • Kyrg kagan (3)KG.jpg
  • Kyrg kagan (4)KG.jpg
  • Kyrg kagan (5)KG.jpg
  • Kyrg kagan (6)KG.jpg
  • Kyrg kagan (7)KG.jpg


В начало

XVI-XIX-кк. Борбор Азия

XIII-кылымда Борбор Азиянын Мамлекеттери Чыңгызсхандын татар-монгол аскерлеринин кол салуусуна дуушар болуп, ал кол салуу Орто Азия элдеринин социалдык-экономикалык жана маданий өнүгүүсүнүн төмөндөшүнө алып келген. Заманбап Кыргызстандын аймагы кийин Чагатай (Жагатай) улусунун (Чынгызсхандын уулу Чагатайдын (Жагатайдын) атынан аталган) курамына кирген.
Mongol.gif

    • Chorasan.png
    • MogulistanKG.jpg
    • Mongol map1.png
    • Mongol map2.png
Амир Тимур


XIV-кылымдын экинчи жарымында Тимурдун (Тамерландын) башкаруусунда Орто Азия жаңы өнүгүүгө жетишкен. Татар-монгол баскынында жоготулган кербен жолун калыбына келтирүүгө мүмкүн болду. Самарканд XV-кылымдын башында Тимурдун өлүмү менен эки бөлүккө ажыраган тимуриддер мамлекетинин борборуна айланды. XV-кылымдын ортосунан баштап талкалануунун баскычы башталды.

Бабур

XV-кылымдын аягында талаа баскынчылары-багындыруучулары өзбек шейбаниддери (“өзбек” ысымын алар беришкен) болгон. XVI-кылымдын I-жарымында Шейбаниддердин мамлекети кулап баштаган. Хива хандыгы пайда болгон.1740-жылы Бухара Иран башкаруучусунун аскерлери менен багындырылган. 1753-жылы кийин эмират болгон Бухара хандыгынын башында Мангыт династиясын негиздеген, аны Бухара эмираты менен 1920-жылга чейин башкарган Мухаммед Рахим болгон. XVIII-кылымдын башында Кокон хандыгы да пайда болгон.

Жалпысынан, XVII-XVIII-кылым Орто Азия үчүн - феодалдык чыр-чатактардан улам жана Европа менен Азияны байланыштырган кургактагы соода жолдору Улуу географиялык ачылыштардан кийинки атаандаштыкта европалык державалар көзөмөлдөгөн деңиз соодасынан артта калган.

Кыргызстан жана Кокон хандыгы
1709-жылы Фергана өрөөнүндө Кокон хандыгы пайда болуп, Бухара хандыгынан өз алдынча эмиратка бөлүнгөн. Аймакка, адам жана башка ресурстарга муктаж болуу менен Кокон өзүнүн жакынкы коңшулары – кыргыздар жана кыпчактарга каршы багындыруу саясатын жүргүзгөн. Кыргыздарды багындыруу эки баскычта өткөн: 1-баскыч Түштүк Кыргызстанды багындыруу (1762-жылы Кокондуктар Ош жана Өзгөндү курчашкан), 2-баскыч-Түндүк Кыргызстанды жана Борбор Тянь-Шанды багындыруу (1821-1831).

Каршылык көрсөтүүгө карабастан, Кокондуктар кыргыздарды тез эле багындырышкан, анткени кыргыз уруулук бирикмелер талкаланып, ич-ара чыр-чатактар жүрүп жаткан.

Багындыруунун кесепети кыргыздар үчүн бирдей болгон эмес:

1. Уруулашкан куучулук аристократия Кокон башкаруучулары менен кызматташууга умтулган, так үчүн күрөшкө катышкан (Шералы хан энесинин каны боюнча - кыргыз), хандыкты башкаруу системасында жогорку кызматты ээлеген. Бирок Кокон хандыгы чыгыш монархиясы болуп, хандын бийлиги чексиз жана ээлеген жогорку кызматына карабастан, кыргыз төрөлөрүнүн абалы туруксуз болгон. Бул көрүнүш аларды ханга каршы күрөшкө түрткөн.

2. Катардагы көчмөндөр Кокон феодалдарынын жана өздөрүнүн эле уруу башчылары тарабынан кош эзүүнүн алдында калышкан. Көчмөндөрдүн негизги салыгы мал салыгы - зекет (мал башына салык) болгон. Түштүк дыйкандары хараж (жерге салык) жана танап (бакча жана алма багына салык) төлөшкөн. Чоң салыктар карапайым адамдардын Кокон хандыгына каршы күрөшкө катышуусунун башкы себеби болгон. 1873-1876-жж. Пулат хандын (Исхак Хасан уулу) жетекчилиги алдындагы көтөрүлүш улуттук-боштондук күрөштүн мүнөзүнө ээ болгон.

Кыргызстан Россиянын курамында
Цинь кытайы жана Кокон хандыгынан күтүлүп жаткан согуштук-саясий жагдай жана коркунуч кыргыздарды күчтүү шериктеш жана коргоочуну издөөгө мажбурлаган. XIX-кылымда кыргыз урууларынын башчылары Россияны мындай шериктеш жана коргоочу катары көрүшкөн. 1785-жылы Россия падышасы Екатерина II нин сарайына биринчи элчиликти сарыбагыш уруусунун башчысы Атаке бий Тынай уулу жөнөткөн. Элчиликти Абдырахман Кучаков жетектеген. Бирок эл аралык жагдай Россияга кыргыздарды карамагына алууга жол берген жок.

1824-1825-жж. түндүк кыргыз уруулары менен Россиянын ортосундагы элчиликтерди алмашуу жүргөн. Россиянын элчилери кыргыздардын россиянын өкүлдүгүн кабыл алуу жөнүндө кезектеги тилеги айтылган курултайга катышкан. Кайрадан эл аралык жагдай (наполеондук согуштардан кийинки Европа) жана Россиянын ички абалы (Александр I дин өлүмү жана декабристтердин көтөрүлүшү) Россияны алагды кылган. Ал эми Кокон хандыгы Түндүк Кыргызстанды багындырууга шашкан.

1855-жылы бугу уруусунун башчысы Боромбай бий Омск шаарында россиянын өкүлдүгүнө ант берүүнүн демилгечиси болгон. Ант берүүнүн текстин бардык бугулардын атынан Качыбек Шералин окуган. 1862-жылы Чүй өрөөнүндө Кокон хандыгына каршы көтөрүлүш жасап, россиянын өкүлдүгүн манап Байтик Канаев кабыл алган. 1863-1867-жж. түндүк кыргыздар жана Борбордук Тянь-Шан кыргыздары россиянын өкүлдүгүн кабыл алышкан. Негизги ролду сарыбагыш уруусунун башчысы Шабдан Жантаев ойногон.

Кыргызстандын түштүгү Россия Ташкентти багындыргандан кийин вассалдык көз карандылык жөнүндө келишим түзгөн Кокон хандыгынын курамында калган. Кокон хандыгынын кескиленип калышы – Жакынкы Чыгыштагы саясий жагдай жана Россия менен Англиянын кызыкчылыктарынын кагылышына байланыштуу. Бул жагдайда Кокон Чыгышка жылып бараткан Россиянын жана анын каршылаштырынын ортосунда буфердин ролун ойногон. XIX-к. 70-жылдарынын башында Крым согушунан кийин алсызданган Россиянын эл аралык абалы бекемделген. Россия акыркы кокон ханы – Кудаярга каршы көтөрүлүштү баскандан кийин император Александр II 1876-жылы 19-февралда Кокон хандыгынын бардык аймагы Россияга кошулушу жөнүндө буйрук чыгарган. Бирок тоо аймактары Курманжан датканын уулдарынын жетекчилиги алдында каршылык көрсөтүшкөн. Генерал М.Д.Скобелевдин бир катар ийгиликтүү жүрүштөрүнөн кийин “алай хандыгы” памир-алай кыргыздарынын Россияга кошулушун тааныган.

Кыргызстандын Россияга кошулушу бир калыпта жүргөн эмес: бир четинен кыргыздар Кокон хандыгынын федоалдык эзүүсүнөн кутулушкан жана саясий, экономикалык, маданий өңүттө өнүккөн мамлекеттин курамына киришкен. Экинчиден, Кыргызстан Россиянын колониясы болуп калган.

Глоссарий

Андроновчулар — көп сандагы европа типтүү тектеш уруулардын маданий-тарыхый коомчулугу. Бул аталышты алар өздөрү калтырган эстеликтердин жайы - Ужур районундагы Андронов айылынын (Россия, Красноярск крайы) атынан коюлган
Социомаданий – социалдык жана маданий себептер менен шартталган.
Сюзере́н - өзүнө көз каранды вассалдарга карата хан болгон жердин ири менчиктөөчү-феодалы.
Теңирчилик - болжол менен б.э.ч. V-III-кк. калыптанган ыйык асман – Теңир культуна негизделген евразия талааларындагы түрк-монгол көчмөндөрүнүн дини. Теңирден тышкары жердин башталышын туюндурган Умай кудайы да баркталган.
Экстенсивдүү - сапаттык жакшырууга эмес, сандык көрсөткүчү боюнча жакшырууга багыт.

Пайдалуу шилтемелер

«Турусбек Мадылбай. Сак тарыхы»: АКИpress: Кыргызстандын жана кыргыздардын тарыхы [Электрондук ресурс]//URL: http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:606 (кайрылуу күнү: 04.03.2018)
««Көчмөн цивилизация»: «Цивилизациум» сайты [Электрондук ресурс]//URL: https://sites.google.com/site/civilizacium/home/civilizacium/kocevaa-civilizacia (кайрылуу күнү: 10.09.2017)

Бибилиография:

  • «Мир кочевников-скотоводов»,Барфильд Т. М.,2002.
  • «Кочевая альтернатива социальной эволюции»,Барфильд Т. М.,2002.
  • «Восточный Туркестан в системе цивилизаций Востока и Запада»,Исхаков Г. М. Алма-Ата, 1989. Т. 1.
  • «Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций»,Исхаков Г. М. Алма-Ата, 1989. Т. 1.
  • «Степные империи Евразии»,Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. СПб., 1994.
  • «Кочевники евразийских степей в исторической ретроспективе»,Хазанов А. М. М., 2002.
  • «Кочевая альтернатива социальной эволюции»,Хазанов А. М. М., 2002.
Боз үй жөнүндө 10 маанилүү далил
"Боз үй" аталышы кайдан келип чыкты?
Yurt.png
“Боз үй” аталышы орус тилине түрк тилиндеги jurt сөзүнөн келген. Алгач ал “эл” деп которулган, кийин көчмөн элдин турак-жайы, жайыт жана тууган жерди атай баштаган. Кыргыз тилинде ата мекен же туулган жерди түшүндүргөн - “ата-журт” сөзү бар, бирок түзмө-түз бул сөз айкашы “атанын үйү” деп которулат. Айтылыш боюнча боз үй сөзүнө окшош сөз монгол тилинде кездешет - гэр, бул сөз үйдүн синоними. Демек, көптөгөн көчмөн элдердин тилдеринен “боз үй” - “үй” же “турак-жай” деп которулуп, анын маанилүүлүгү жана олуттуулугу белгиленет.
Боз үй качан пайда болгон?
Yurt about name.jpg
Бул тууралуу окумуштуулар, тарыхчылар жана искусство таануучулар талашып келишет. Эки божомол кеңири тараган: биздин эрага чейин XII-IX же VIII-V-кк. Биринчи божомол боюнча боз үй – бул коло доорунда Уралда, Сибирде жана Орто Азияда жашаган андроновчулардын турак-жайы. Бирок алардын варианты жыгач алачыктарына окшош, бүгүнкү күндө белгилүү болгондой кичинекей эмес.
Эмне үчүн боз үй тегерек?
Round yurt.jpg
Балдар берүүчү суроодой көрүнөт. Бирок жооп берүү да оңой эмес. Бүгүн айлананын сакралдык мааниси жана ички аянтынын олуттуу мааниси жөнүндө көп айтылат. Мындай ой-жоруулар кийинчирээк пайда болгон. Окумуштуулар талаада жашаган көчмөндөр боз үйдүн тегерек формасын талаадагы токтобогон шамалга каршы жакшы туруктуулукту бере алгандыктан тандап алышкан деп эсептешет. Кийин физиктер жана куруучулар дагы тегерек имараттар төрт бурчтуу имараттарга караганда өтө туруктуу келерин далилдешкен.
Кандай элдер боз үйдү колдонушат?

Боз үй тибиндеги турак-жайлар көчмөн жана жарым көчмөнчүлүк малчылыгы башкы тиричилик болгон Борбор Азиянын, Монголиянын, Сибирдин көптөгөн элдеринде болгон. Боз үй казактарда, каракалпактарда, түркмөндөрдө, ногойлордо, башкырларда, алтайлыктарда, калмактарда, монголдордо да болгон.
Кыргыз боз үйлөрү айырмаланабы?
Yurt types.gif
Yurt names ru.gif
Ооба, кыргыз боз үйү өзгөчөлүккө ээ, бирок Орто Азиянын, Казакстандын, Түштүк Сибир элдеринин жана монголдордун көчмөн жана жарым көчмөн элдеринин боз үйүнүн конструкциясы сыяктуу эле жалпылыкка ээ. Казак боз үйүнөн биздин боз үй бийигирээк. Кыргыздардын боз үйлөрү да бири-биринен айырмаланат. Негизги айырмачылык куполдун үстү жагынын формасында. Кыргызстандын түндүгүндө (Талас өрөөнүн эске албаганда) боз үйдүн куполунун формасы конус түрүндө келет. Кыргызстандын түштүгүндө, Талас жана Чаткал өрөөндөрүндө куполу жалпагыраак келет жана ууктарынын керегеге ашталган жери ийилип, матоосу бар.
Кыргыз боз үйү кандай бөлүктөрдөн турат?
Yurt skeleton.jpg
Yurt parts.jpg
Боз үй көптөгөн бөлүктөрдөн турат, ар биринин аталышы бар. Эң башкыларын гана келтирели:
боз үйдүн этеги жазылма керегелерден турат;
ага ууктар ашталып бекийт;
боз үйдүн чатырын, ууктарын түндүк бириктирип турат;
эшиктин босого таягына - эшик, ууктар (алар 3-4) бекийт. Алар башка ууктардан кыска болот. Түндүктөн түтүн чыгат. Очокко жаан тийбейт;
Боз үйдү жабуу үчүн кийиз – үзүк-туурдук, түндүк жабуу болот.


Боз үйдүн жасалгаланышынын ички эрежеси барбы?
Yurt inside.jpg
Боз үйдүн ички жасалгаланышы улуттук канондорго так жооп берет. Боз үйдүн оң тарабы эпчи жак – аял кишиге тиешелүү бөлүгү, ал жерде идиш-аякты жапкан тосмо – ашкана чийден согулат. Сол тарабы – эр жак эркек кишиге тиешелүү. Ал жерде уста узанат. Төргө жүк жыйылат, коноктор үчүн орун – төр аял жана эркек тарабына бөлүнгөн. Жүктүн оң тарабында аял кишилердин баш кийими – элечек коюлган текче, ал эми сол тарабында эркектердин түлкүнүн, суусардын терисинен, парчадан, бархаттан жасалган тондору, күмүш менен кооздолгон, кымбат баалуу таштар менен кооздолгон тирөөч – ала бакан турган. Коломто - чыга беришке жакын жайгашкан, ал очоктун ыйык орду.
Боз үйдү бир үй-бүлө колдонгонбу?
Yurt home.jpg
Ал дараметине жараша болгон. Бай кыргыздарда негизги боз үйдөн тышкары тамак-аш жасаган жана азык-түлүк сактаган боз үйлөр болгон. Убактылуу боз үйлөр да болгон, алар - чоң майрамдарда, адам каза болгондо, аш-тойдо колдонулган мейман үйлөрү.
Боз үйдөгү жүрум-турум
Yurt session.jpg
Боз үйгө байланыштуу эрежелер болгон. Мисалы, атчан боз үйгө айланып келген. Камчы менен кирүүгө болбойт. Боз үйгө кирген адам сөзсүз даам ооз тийген. Боз үйдө жөлөнүп отурууга тыюу салынган, анткени мындай абал оорулуу адамга гана тиешелүү болгон, ошондой эле тизелеп же бутту алдыга сунуп отурууга тыюу салынган.
Азыр боз үйдү ким колдонот?
Yurt now.jpg
Боз үйдү бүгүнкү күндө Алтайдагы, Казакстандагы, Кыргызстандагы, Монголиядагы, Түркмениядагы малчылар колдонот. Бул жыйналма-жазылма үйү балыкчылар, аңчылар, балчылар жана туристтер үчүн да ыңгайлуу үй. Монголияда боз үй – өтө баркталат, анткени жайында кыштан салынган үйлөргө караганда боз үй өтө ыңгайлуу. Ошондой эле боз үйлөр туризм индустриясында белгилүү – аларга ресторандар жана мейманканалар жайгаштырылат.
Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Тарых:_Көчмөн_цивилизациялар&oldid=27413»