БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Физика: Механикалык кыймыл — различия между версиями

 
(не показано 19 промежуточных версий 3 участников)
Строка 2: Строка 2:
 
<div class="row  phis-bg"><div class="maintext large-8 medium-7 columns"><!-- Page Content -->
 
<div class="row  phis-bg"><div class="maintext large-8 medium-7 columns"><!-- Page Content -->
  
−
'''Механикалык кыймыл''' – мейкиндиктеги телонун убакыттын өтүшү менен башка телолорго салыштырмалуу абалынын өзгөрүшү.
+
<div class="textblock">{{center|'''Механикалык кыймыл''' – мейкиндиктеги телонун убакыттын өтүшү менен башка телолорго салыштырмалуу абалынын өзгөрүшү.}}</div>
  
 
Бир эле телонун кыймылы башка телолорго салыштырганда ар кандай болуп калат. Телонун кыймылын сүрөттөш үчүн кайсыл телонун катышына каралып жаткан кыймылды билишибиз керек. Бул тело телонун санагы деп аталат. Координаттардын системасында, санактын тело менен байланыштуу жана санактардын убактыларынын сааты үчүн  санактардын системасы түзүлгөн, бул болсо кыймылдагы телону каалаган убакытта аныктоого мүмкүндүк берет.
 
Бир эле телонун кыймылы башка телолорго салыштырганда ар кандай болуп калат. Телонун кыймылын сүрөттөш үчүн кайсыл телонун катышына каралып жаткан кыймылды билишибиз керек. Бул тело телонун санагы деп аталат. Координаттардын системасында, санактын тело менен байланыштуу жана санактардын убактыларынын сааты үчүн  санактардын системасы түзүлгөн, бул болсо кыймылдагы телону каалаган убакытта аныктоого мүмкүндүк берет.
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Img31.png|400px]]}}</div>
+
<div class="textblock">{{center|'''Механиканын негизги максаты''' – Берилген убакытта телонун абалын аныктоо.}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Img31.png|400px]]}}</div>
 
−
 
 
−
'''Механиканын негизги максаты''' – Берилген убакытта телонун абалын аныктоо.
 
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Формулы-2.jpg|400px]]}}</div>
 
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Формулы-2.jpg|400px]]}}</div>
 
  
 
'''Кыймылдын түрлөрү'''
 
'''Кыймылдын түрлөрү'''
Строка 19: Строка 14:
 
б) ылдамдыгы боюнча: '''тегиз''' жана '''тегиз эмес'''.
 
б) ылдамдыгы боюнча: '''тегиз''' жана '''тегиз эмес'''.
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Img511.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Ravnom_moving_kyrg.jpg|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Img511.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Ravnom_moving_kyrg.jpg|400px]]}}</div>
  
 
Бизди курчаган материалдык дүйнөдө ар кандай физикалык кубулуштар же процесстер закон ченемдүү  өзгөрүүлөрдүн катарын көрсөтөт. Механикалык кыймыл – бул физикалык процесстердин эң жөнөкөйү.  
 
Бизди курчаган материалдык дүйнөдө ар кандай физикалык кубулуштар же процесстер закон ченемдүү  өзгөрүүлөрдүн катарын көрсөтөт. Механикалык кыймыл – бул физикалык процесстердин эң жөнөкөйү.  
Строка 27: Строка 22:
  
 
'''Кинематика''' − механиканын бөлүгү, анда телонун кыймылын аны чакыра турган себептерин издебестен карап чыгат. Кинематика: тело кандай кыймылдайт?- деген суроого жооп берет.
 
'''Кинематика''' − механиканын бөлүгү, анда телонун кыймылын аны чакыра турган себептерин издебестен карап чыгат. Кинематика: тело кандай кыймылдайт?- деген суроого жооп берет.
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Slide 2.jpg|400px]]}}</div>
 
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Slide 2.jpg|400px]]}}</div>
 
  
 
Катуу телонунун эки айырмачылыгы бар: кабыл алуучу жана айландыруучу. Көп убакытта тело аралаш кыймылды кылат, башкача айтканда кабыл алуучу жана айландыруучу кыймылдардын айкалышында.
 
Катуу телонунун эки айырмачылыгы бар: кабыл алуучу жана айландыруучу. Көп убакытта тело аралаш кыймылды кылат, башкача айтканда кабыл алуучу жана айландыруучу кыймылдардын айкалышында.
  
 
Кабыл алгыч деп, катуу телонун ар кандай түз, тело менен тыгыз байланышкан, өзүнө-өзү удаалаш жылып кыймылдашкан кыймылды айтабыз.  
 
Кабыл алгыч деп, катуу телонун ар кандай түз, тело менен тыгыз байланышкан, өзүнө-өзү удаалаш жылып кыймылдашкан кыймылды айтабыз.  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Поступательное.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Postupatelnoe.png|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Поступательное.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Postupatelnoe.png|400px]]}}</div>
  
 
Телонун өткөргүч кыймылындагы баардык чекиттери, баардык убакытта бирдей ылдамдыкка  жана ылдамданууга ээ, а алардын траекториялары удаалаш  жылдырууда толугу менен  аралашат, башкача айтканда телонун баардык чекиттери бирдей кыймылдашат (бир эле убакытта бирдей кыймылды жасай алат). Ошондуктан кинематикалык кароодо абсолюттуу катуу телонун өткөргүч кыймылы анын ар кандай чекитиндеги кыймылды окуп үйрөнүүгө алып келет.  
 
Телонун өткөргүч кыймылындагы баардык чекиттери, баардык убакытта бирдей ылдамдыкка  жана ылдамданууга ээ, а алардын траекториялары удаалаш  жылдырууда толугу менен  аралашат, башкача айтканда телонун баардык чекиттери бирдей кыймылдашат (бир эле убакытта бирдей кыймылды жасай алат). Ошондуктан кинематикалык кароодо абсолюттуу катуу телонун өткөргүч кыймылы анын ар кандай чекитиндеги кыймылды окуп үйрөнүүгө алып келет.  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Вращательное.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Vrashatelnoe.png|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Вращательное.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Vrashatelnoe.png|400px]]}}</div>
  
 
Айландыруучу деп, катуу телонун баардык чекиттеринин айланасын сүрөттөгөн, борбору бир түз сызыкта жаткан жана айлануу огу деп аталган катуу телонун кыймылы аталат.
 
Айландыруучу деп, катуу телонун баардык чекиттеринин айланасын сүрөттөгөн, борбору бир түз сызыкта жаткан жана айлануу огу деп аталган катуу телонун кыймылы аталат.
−
 
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Img9.jpg|400px]]}}</div>
 
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Img9.jpg|400px]]}}</div>
 
  
 
Санактын системасы дайыма жер менен байланышкан, башкача айтканда Жер телонун санагы катары алынат, бирок телонун кыймылын ар кайсы ССда сүрөттөөгө болот. Кинематиканын көз карашында баардык санактардын системасы бирдей. Ошондой эле кинематикалык кыймылдын мүнөздөмөсү, траектория, жылышы, ылдамдыктагыдай ар кайсы системада ар кандай болот. Санактын системасын тандоодон көз каранды болгон чоңдуктарды, аларды  ченөө жүргүзүүдө салыштырмалуу деп аташат.
 
Санактын системасы дайыма жер менен байланышкан, башкача айтканда Жер телонун санагы катары алынат, бирок телонун кыймылын ар кайсы ССда сүрөттөөгө болот. Кинематиканын көз карашында баардык санактардын системасы бирдей. Ошондой эле кинематикалык кыймылдын мүнөздөмөсү, траектория, жылышы, ылдамдыктагыдай ар кайсы системада ар кандай болот. Санактын системасын тандоодон көз каранды болгон чоңдуктарды, аларды  ченөө жүргүзүүдө салыштырмалуу деп аташат.
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Санактын_системасы.gif|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Telonun_esebi.gif|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Санактын_системасы.gif|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Telonun_esebi.gif|400px]]}}</div>
  
 
<div class="textblock">{{center|'''Салыштырмалуу кыймыл''' чоңдуктан, телонун кыймылынын мүнөзүнүн санак системасынын тандоосунан көз каранды.}}</div>
 
<div class="textblock">{{center|'''Салыштырмалуу кыймыл''' чоңдуктан, телонун кыймылынын мүнөзүнүн санак системасынын тандоосунан көз каранды.}}</div>
Строка 54: Строка 44:
 
<div class="textblock">{{center|'''Түз сызыктуу тегиз кыймыл''' – түз кеткен кыймыл, каалагандай бирдей убакыттын аралыгында бирдей жылдырууну жасоочу материалдык чекит.}}</div>
 
<div class="textblock">{{center|'''Түз сызыктуу тегиз кыймыл''' – түз кеткен кыймыл, каалагандай бирдей убакыттын аралыгында бирдей жылдырууну жасоочу материалдык чекит.}}</div>
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Графическое_представление.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Ad0fa572-a9d1-4d89-8e7f-33627eabe9d4.JPG|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Графическое_представление.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Ad0fa572-a9d1-4d89-8e7f-33627eabe9d4.JPG|400px]]}}</div>
  
−
'''Түз сызыктуу бирдей ылдамдыктагы кыймыл''' – түз кеткен кыймыл, ар кандай убакыттын аралыгында ылдамдыктын чекиттеринин вектору бирдей чоңдуктарга алмашат.
+
<div class="textblock">{{center|'''Түз сызыктуу бирдей ылдамдыктагы кыймыл''' – түз кеткен кыймыл, ар кандай убакыттын аралыгында ылдамдыктын чекиттеринин вектору бирдей чоңдуктарга алмашат.}}</div>
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Графика_движения.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:3908874e-f0b1-41a2-ac49-2315a612a3e6.JPG|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Графика_движения.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:3908874e-f0b1-41a2-ac49-2315a612a3e6.JPG|400px]]}}</div>
  
−
'''Эркин түшүү''' - кеңири тараган  бирдей ылдамдыктагы кыймыл, мында телонун кыймылы тартылуу күчүнүн жардамы менен гана жүрөт. Эгерде түртүлүү күчүнүн сактабаса арийне ушундай болот.
+
<div class="textblock">{{center|'''Эркин түшүү''' - кеңири тараган  бирдей ылдамдыктагы кыймыл, мында телонун кыймылы тартылуу күчүнүн жардамы менен гана жүрөт. Эгерде түртүлүү күчүн сактабаса арийне ушундай болот.}}</div>
  
 
Баардык телолор массадан көз каранды эмес, бирдей туруктуу ылдамдыкта түшөт, аларды эркин түшүүнүн  ылдамдыгы деп аташып g тамгасы менен белгилешет. Ал үстүнкү (Жердин борборуна) перпендикулярга багытталган.  
 
Баардык телолор массадан көз каранды эмес, бирдей туруктуу ылдамдыкта түшөт, аларды эркин түшүүнүн  ылдамдыгы деп аташып g тамгасы менен белгилешет. Ал үстүнкү (Жердин борборуна) перпендикулярга багытталган.  
Строка 68: Строка 58:
 
Эркин түшүүнүн ылдамдыгы  9,81м/с2 ка барабар.
 
Эркин түшүүнүн ылдамдыгы  9,81м/с2 ка барабар.
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:График.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Grafik5.png|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:График.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Grafik5.png|400px]]}}</div>
  
 
Эркин түшүүнүн  ылдамдыгы дайыма телонун ар кандай кыймылында вертикалдык ылдыйга багытталат.
 
Эркин түшүүнүн  ылдамдыгы дайыма телонун ар кандай кыймылында вертикалдык ылдыйга багытталат.
  
−
Бирдей ылдамдыктагы кыймыл үчүн баардык формулалар эркин түшүү үчүн туура келет. Анда аларга  а ылдамдыктын оордуна, g=9,8м/с2 жазыш керек.
+
Бирдей ылдамдыктагы кыймыл үчүн баардык формулалар эркин түшүү үчүн туура келет. Анда аларга  ал ылдамдыктын оордуна, g=9,8м/с2 жазыш керек.
  
 
Формулалар анда мындай жазылып калат:
 
Формулалар анда мындай жазылып калат:
  
−
а)телону ылдыйды көздөй түшүрсөк (башкы ылдамдыгы жана эркин түшүүнүн багыты бир гана багытта болот), тело “күчөнөт”:
+
а) телону ылдыйды көздөй түшүрсөк (башкы ылдамдыгы жана эркин түшүүнүн багыты бир гана багытта болот), тело “күчөнөт”:
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Формула11.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:formula11.png|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Формула11.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:formula11.png|400px]]}}</div>
  
 
б) телону өйдөгө ыргытса (баштапкы ылдамдык жана эркин түшүүнүн ылдамдыгы ар тараптуу багыта болот), тело өйдөгө учуп – токтойт, жогорку чекитке жетип, төмөн түшөт- “күчөнөт”:
 
б) телону өйдөгө ыргытса (баштапкы ылдамдык жана эркин түшүүнүн ылдамдыгы ар тараптуу багыта болот), тело өйдөгө учуп – токтойт, жогорку чекитке жетип, төмөн түшөт- “күчөнөт”:
  
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Форумал12.png|400px]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:formaula12.png|400px]]}}</div>
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Форумал12.png|400px]]}}</div>
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:formaula12.png|400px]]}}</div>
  
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all />
  
−
==Глоссарий==
+
==Пайдалуу шилтемелер==
 +
*Неравномерное движение. Опыт по физике - https://www.youtube.com/watch?v=ga4p_nkhmew
 +
*Физика - перемещение, скорость и ускорение. Графики движения.https://www.youtube.com/watch?v=Nz1eowePadk
 +
*Физика - уравнения равноускоренного движения. https://www.youtube.com/watch?v=Fw0G_c6xEBQ
  
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all />
  
 
== Библиография ==
 
== Библиография ==
−
 
+
*Механическое движение - http://ege-study.ru/ru/ege/materialy/fizika/mexanicheskoe-dvizhenie/
 +
*Механическое движение - http://av-physics.narod.ru/mechanics/move.htm
 +
*Механическое движение, его характеристики - http://www.mat-analiz.ru/index/0-168
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Башталышы|Башталышына]]</div><br clear=all />
  
Строка 107: Строка 102:
 
<span class="firstcharacter">'''Б'''</span><p align="justify">айыркы заманда эле үч календарь белгилүү болгон. Биринчиси Жердин өз огунда айлануусу менен, экинчиси Айдын Жерди айланганы менен, үчүнчүсү Жердин Кундү айланышы менен байланыштуу болгон.
 
<span class="firstcharacter">'''Б'''</span><p align="justify">айыркы заманда эле үч календарь белгилүү болгон. Биринчиси Жердин өз огунда айлануусу менен, экинчиси Айдын Жерди айланганы менен, үчүнчүсү Жердин Кундү айланышы менен байланыштуу болгон.
  
−
*...дуйнөдөгү эң татаал Птоломея системасы, Коперник четке каккан, Жердин айланасындагы кырк планеталардын бири бирине көз карандысыз айланган кыймылдарынан негизделген жана он төрт кылымга жакын астрономияда “болгон”. Мындай көп жашоону ага ай менен  күндүн тутулушун абадан тактыкта алдын ала айтылганы, планеталардын горизотто пайда болуусу жана асмандагы көрүнгөн өзгөрүүлөр болгон.  
+
*...дуйнөдөгү эң татаал Птоломей системасы, Коперник четке каккан, Жердин айланасындагы кырк планеталардын бири-бирине көз карандысыз айланган кыймылдарынан негизделген жана он төрт кылымга жакын астрономияда “болгон”. Мындай көп жашоону ага ай менен  күндүн тутулушун абадан тактыкта алдын ала айтылганы, планеталардын горизотто пайда болуусу жана асмандагы көрүнгөн өзгөрүүлөр болгон.  
−
*...Галилей, инерциянын законун түзүп, өзүнө карама каршы чыгып, катаны : Кундүн айланасындагы айланган планеталардын инерциясынын себебин, ал эми инерция боюнча кыймылдын айланпа боюнча гана болоорун ишенимдүү далилдеди.  
+
*...Галилей, инерциянын законун түзүп, өзүнө карама-каршы чыгып, катаны : Кундүн айланасындагы айланган планеталардын инерциясынын себебин, ал эми инерция боюнча кыймылдын айланпа боюнча гана болоорун ишенимдүү далилдеди.  
−
*...телонун кыймылы айланып жаткан отсчеттун системасында инерциянын четтөөчү күчүнөн бөлөк, инерциянын дагы бир күчү Кориолис күчү телону капталган түртөт. Даана ушул күчтүн кыймылы түндүк жарым шарындагы дарыялардын оң, түштүктүн сол жээктеринин жуулушуна алып келет, вертикалдан бурулушка чейинки Фуко маятнигинин термелүүсүнүн тегиздигин жыгылып бара жаткан телого жантайуусу. Баса, эки акыркы фактылар Жердин өзүнүн огунда айлануусун  тарыхта  биринчи далилдегендерден болгон.
+
*...телонун кыймылы айланып жаткан эсебин системасында инерциянын четтөөчү күчүнөн бөлөк, инерциянын дагы бир күчү Кориолис күчү телону капталган түртөт. Даана ушул күчтүн кыймылы түндүк жарым шарындагы дарыялардын оң, түштүктүн сол жээктеринин жуулушуна алып келет, вертикалдан бурулушка чейинки Фуко маятнигинин термелүүсүнүн тегиздигин жыгылып бара жаткан телого жантайуусу. Баса, эки акыркы фактылар Жердин өзүнүн огунда айлануусун  тарыхта  биринчи далилдегендерден болгон.
−
*...түшүндүргүлө, эмне үчүн чайды кашык менен аралаштыргандан кийин стакандын борборунда чамалар чогулат, бул тамашалуу иш эмес экен да. Кандай болсо да, кванттык механиканын бирден бир негиз салуучусу Э.Шрёдингер акылдуураак жооп таба албаптыр. Бул туураалуу ал салыштыруу теориясынын негиздөөчүсү А.Эйнштейнге айтып берген, анын негизинде бул опытка өзгөчө илимий публикацияны берилүү менен аныктаганга арнаган.
+
*...түшүндүргүлө, эмне үчүн чайды кашык менен аралаштыргандан кийин стакандын борборунда чамалар чогулат, бул тамашалуу иш эмес экен да. Кандай болсо да, кванттык механиканын бирден бир негиз салуучусу Э.Шрёдингер акылдуураак жооп таба албаптыр. Бул туураалуу ал салыштыруу теориясынын негиздөөчүсү А.Эйнштейнге айтып берген, анын негизинде бул тажрыйбага өзгөчө илимий публикацияны берилүү менен аныктаганга арнаган.
 
*...геостационардык спутник, жер бетиндеги  бир чекиттин үстүндөгү  “илинген”, экваториалдык тегиздикте гана түшүрсө болот. Анын орбитасынын бийиктиги 36 миң километрге жакын, ошону менен бирге ал түндүк жана түштүк туурасы 810 жаткан  жер үстүндөгү пунктардын ортосундагы байланышты камсыз кылат.
 
*...геостационардык спутник, жер бетиндеги  бир чекиттин үстүндөгү  “илинген”, экваториалдык тегиздикте гана түшүрсө болот. Анын орбитасынын бийиктиги 36 миң километрге жакын, ошону менен бирге ал түндүк жана түштүк туурасы 810 жаткан  жер үстүндөгү пунктардын ортосундагы байланышты камсыз кылат.
 
*... Идиштеги айланып жаткан суюктуктун бети параболоиддин айлануусунун формасына ээ болот,  ал анын борборуна  удаалаш түшүүчү жарык нурларын бир чекитке чогултууга шыктуу. Бул касиетти белгилүү америкалык физик-экспериментатор Роберт Вуд пайдаланган,  түбүндөгү кудукта сымабы менен кичинекей идиши бар айлануучу телескопту  куруп чыккан.
 
*... Идиштеги айланып жаткан суюктуктун бети параболоиддин айлануусунун формасына ээ болот,  ал анын борборуна  удаалаш түшүүчү жарык нурларын бир чекитке чогултууга шыктуу. Бул касиетти белгилүү америкалык физик-экспериментатор Роберт Вуд пайдаланган,  түбүндөгү кудукта сымабы менен кичинекей идиши бар айлануучу телескопту  куруп чыккан.
Строка 177: Строка 172:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кроссворд</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кроссворд</div>
 
</div>
 
</div>
−
<div class="show-for-large-up">{{center|[[Файл:Кроссворд механическое движение.png|400px]]}}</div>
+
[[Файл:Кроссворд механическое движение.png]]
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[Файл:Кроссворд механическое движение.png|400px]]}}</div>
 
  
−
1. Движение, при котором тело проходит за любые равные участки времени равные расстояния.
+
1. Кыймыл, телонун ар кандай барабар убакыттын участогунда барабар аралыкты басып өтүшү.
  
−
2. Физическая величина, которая показывает, какой путь проходит тело за единицу времени.
+
2. Физикалык чоңдук, убакыттын бирдигинде телонун кандай жолду басып өтүүсүн көрсөтөт.
  
−
3. Линия, по которой движется тело.
+
3. Тело кыймылын жүргүзгөн сызыкча.
  
−
4. Длина траектории, пройденная телом за данное время движения.
+
4. Берилген убакыттагы телонун кыймылынын траекториянын узундугу.
  
−
5. Изменение положения тела относительно других тел.
+
5. Башка телолорго карата телонун абалынын өзгөрүшү.
  
−
6. Какая единица измерения принята в СИ для измерения пути в качестве основной?
+
6. СИ де негизги сапат жолун ченөө үчүн кайсы ченөө бирдиги кабыл алынган.
−
</div> </div>
+
 
 +
</div>
 +
<div class="sbstyle">
 +
<div class="row">
 +
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 +
</div>
 +
 +
</div>
 +
</div>
  
 
{{lang|Физика: Механическое движение}}
 
{{lang|Физика: Механическое движение}}

Текущая версия на 09:25, 22 октября 2018

Механикалык кыймыл – мейкиндиктеги телонун убакыттын өтүшү менен башка телолорго салыштырмалуу абалынын өзгөрүшү.

Бир эле телонун кыймылы башка телолорго салыштырганда ар кандай болуп калат. Телонун кыймылын сүрөттөш үчүн кайсыл телонун катышына каралып жаткан кыймылды билишибиз керек. Бул тело телонун санагы деп аталат. Координаттардын системасында, санактын тело менен байланыштуу жана санактардын убактыларынын сааты үчүн санактардын системасы түзүлгөн, бул болсо кыймылдагы телону каалаган убакытта аныктоого мүмкүндүк берет.

Механиканын негизги максаты – Берилген убакытта телонун абалын аныктоо.

Кыймылдын түрлөрү

а) траектория боюнча: түз сызыктуу жана ийри сызыктуу;

б) ылдамдыгы боюнча: тегиз жана тегиз эмес.

Ravnom moving kyrg.jpg
Ravnom moving kyrg.jpg

Бизди курчаган материалдык дүйнөдө ар кандай физикалык кубулуштар же процесстер закон ченемдүү өзгөрүүлөрдүн катарын көрсөтөт. Механикалык кыймыл – бул физикалык процесстердин эң жөнөкөйү.

Телонун механикалык кыймылы физиканын механика деп аталган бөлүгүндө окутулат.

Кинематика − механиканын бөлүгү, анда телонун кыймылын аны чакыра турган себептерин издебестен карап чыгат. Кинематика: тело кандай кыймылдайт?- деген суроого жооп берет.

Катуу телонунун эки айырмачылыгы бар: кабыл алуучу жана айландыруучу. Көп убакытта тело аралаш кыймылды кылат, башкача айтканда кабыл алуучу жана айландыруучу кыймылдардын айкалышында.

Кабыл алгыч деп, катуу телонун ар кандай түз, тело менен тыгыз байланышкан, өзүнө-өзү удаалаш жылып кыймылдашкан кыймылды айтабыз.

Postupatelnoe.png
Postupatelnoe.png

Телонун өткөргүч кыймылындагы баардык чекиттери, баардык убакытта бирдей ылдамдыкка жана ылдамданууга ээ, а алардын траекториялары удаалаш жылдырууда толугу менен аралашат, башкача айтканда телонун баардык чекиттери бирдей кыймылдашат (бир эле убакытта бирдей кыймылды жасай алат). Ошондуктан кинематикалык кароодо абсолюттуу катуу телонун өткөргүч кыймылы анын ар кандай чекитиндеги кыймылды окуп үйрөнүүгө алып келет.

Vrashatelnoe.png
Vrashatelnoe.png

Айландыруучу деп, катуу телонун баардык чекиттеринин айланасын сүрөттөгөн, борбору бир түз сызыкта жаткан жана айлануу огу деп аталган катуу телонун кыймылы аталат.

Санактын системасы дайыма жер менен байланышкан, башкача айтканда Жер телонун санагы катары алынат, бирок телонун кыймылын ар кайсы ССда сүрөттөөгө болот. Кинематиканын көз карашында баардык санактардын системасы бирдей. Ошондой эле кинематикалык кыймылдын мүнөздөмөсү, траектория, жылышы, ылдамдыктагыдай ар кайсы системада ар кандай болот. Санактын системасын тандоодон көз каранды болгон чоңдуктарды, аларды ченөө жүргүзүүдө салыштырмалуу деп аташат.

Telonun esebi.gif
Telonun esebi.gif
Салыштырмалуу кыймыл чоңдуктан, телонун кыймылынын мүнөзүнүн санак системасынын тандоосунан көз каранды.
Түз сызыктуу тегиз кыймыл – түз кеткен кыймыл, каалагандай бирдей убакыттын аралыгында бирдей жылдырууну жасоочу материалдык чекит.
Ad0fa572-a9d1-4d89-8e7f-33627eabe9d4.JPG
Ad0fa572-a9d1-4d89-8e7f-33627eabe9d4.JPG
Түз сызыктуу бирдей ылдамдыктагы кыймыл – түз кеткен кыймыл, ар кандай убакыттын аралыгында ылдамдыктын чекиттеринин вектору бирдей чоңдуктарга алмашат.
3908874e-f0b1-41a2-ac49-2315a612a3e6.JPG
3908874e-f0b1-41a2-ac49-2315a612a3e6.JPG
Эркин түшүү - кеңири тараган бирдей ылдамдыктагы кыймыл, мында телонун кыймылы тартылуу күчүнүн жардамы менен гана жүрөт. Эгерде түртүлүү күчүн сактабаса арийне ушундай болот.

Баардык телолор массадан көз каранды эмес, бирдей туруктуу ылдамдыкта түшөт, аларды эркин түшүүнүн ылдамдыгы деп аташып g тамгасы менен белгилешет. Ал үстүнкү (Жердин борборуна) перпендикулярга багытталган.

Эркин түшүүнүн ылдамдыгы 9,81м/с2 ка барабар.

Grafik5.png
Grafik5.png

Эркин түшүүнүн ылдамдыгы дайыма телонун ар кандай кыймылында вертикалдык ылдыйга багытталат.

Бирдей ылдамдыктагы кыймыл үчүн баардык формулалар эркин түшүү үчүн туура келет. Анда аларга ал ылдамдыктын оордуна, g=9,8м/с2 жазыш керек.

Формулалар анда мындай жазылып калат:

а) телону ылдыйды көздөй түшүрсөк (башкы ылдамдыгы жана эркин түшүүнүн багыты бир гана багытта болот), тело “күчөнөт”:

Formula11.png
Formula11.png

б) телону өйдөгө ыргытса (баштапкы ылдамдык жана эркин түшүүнүн ылдамдыгы ар тараптуу багыта болот), тело өйдөгө учуп – токтойт, жогорку чекитке жетип, төмөн түшөт- “күчөнөт”:

Formaula12.png
Formaula12.png
Башталышына

Пайдалуу шилтемелер

Башталышына

Библиография

Башталышына

Кулак түргүлө...
Б

айыркы заманда эле үч календарь белгилүү болгон. Биринчиси Жердин өз огунда айлануусу менен, экинчиси Айдын Жерди айланганы менен, үчүнчүсү Жердин Кундү айланышы менен байланыштуу болгон.

  • ...дуйнөдөгү эң татаал Птоломей системасы, Коперник четке каккан, Жердин айланасындагы кырк планеталардын бири-бирине көз карандысыз айланган кыймылдарынан негизделген жана он төрт кылымга жакын астрономияда “болгон”. Мындай көп жашоону ага ай менен күндүн тутулушун абадан тактыкта алдын ала айтылганы, планеталардын горизотто пайда болуусу жана асмандагы көрүнгөн өзгөрүүлөр болгон.
  • ...Галилей, инерциянын законун түзүп, өзүнө карама-каршы чыгып, катаны : Кундүн айланасындагы айланган планеталардын инерциясынын себебин, ал эми инерция боюнча кыймылдын айланпа боюнча гана болоорун ишенимдүү далилдеди.
  • ...телонун кыймылы айланып жаткан эсебин системасында инерциянын четтөөчү күчүнөн бөлөк, инерциянын дагы бир күчү Кориолис күчү телону капталган түртөт. Даана ушул күчтүн кыймылы түндүк жарым шарындагы дарыялардын оң, түштүктүн сол жээктеринин жуулушуна алып келет, вертикалдан бурулушка чейинки Фуко маятнигинин термелүүсүнүн тегиздигин жыгылып бара жаткан телого жантайуусу. Баса, эки акыркы фактылар Жердин өзүнүн огунда айлануусун тарыхта биринчи далилдегендерден болгон.
  • ...түшүндүргүлө, эмне үчүн чайды кашык менен аралаштыргандан кийин стакандын борборунда чамалар чогулат, бул тамашалуу иш эмес экен да. Кандай болсо да, кванттык механиканын бирден бир негиз салуучусу Э.Шрёдингер акылдуураак жооп таба албаптыр. Бул туураалуу ал салыштыруу теориясынын негиздөөчүсү А.Эйнштейнге айтып берген, анын негизинде бул тажрыйбага өзгөчө илимий публикацияны берилүү менен аныктаганга арнаган.
  • ...геостационардык спутник, жер бетиндеги бир чекиттин үстүндөгү “илинген”, экваториалдык тегиздикте гана түшүрсө болот. Анын орбитасынын бийиктиги 36 миң километрге жакын, ошону менен бирге ал түндүк жана түштүк туурасы 810 жаткан жер үстүндөгү пунктардын ортосундагы байланышты камсыз кылат.
  • ... Идиштеги айланып жаткан суюктуктун бети параболоиддин айлануусунун формасына ээ болот, ал анын борборуна удаалаш түшүүчү жарык нурларын бир чекитке чогултууга шыктуу. Бул касиетти белгилүү америкалык физик-экспериментатор Роберт Вуд пайдаланган, түбүндөгү кудукта сымабы менен кичинекей идиши бар айлануучу телескопту куруп чыккан.

Табышмактар

Сени жеткириш үчүн ага сулуунун кереги жок,

Бензинге тойгуз, бутуна резинка кийгиз.

Анда чаңызгытып чуркап кетет......(автоунаа)


Канаты жок, бирок бул куш учуп айга чейин жетет

Башкача бир чымчык, куйругу кызыл, жылдыздарга кетет.

Укмуш жарыктай бир сонун

Эмне учат бер жообун?....(Ракета)

Жүрөт, атат, жанылмачты айткандай,

Трамвай кууп жете албайт бул таркырактай

Төрт такт анын циклы бул болсо.....(мотоцикл)

Кыймыл

Поэтикалык кенчтердин арасынан биздин улуу элдик акыныбыз А.С Пушкиндин физикага түз тиешеси бар тактап айтканда механикага тиешеси бар “Кыймыл” деп аталган ыры бар.

Кыймыл жок, деп айтты сакалчан акылман

Башкасы унчукпай анын алдында басып турат

Ал күчтөп каршылык көрсөтө алмак эмес;

Жообуна макташып баары турат.

Бирок, мырзалар, тамашалуу окуя

Башка мисал мени эсиме салып:

Ар бир күнү Күн биздин көз алдыда

Басып турат,

Анткени ал туура айткан, кежир Галилей

Кроссворд

Кроссворд механическое движение.png

1. Кыймыл, телонун ар кандай барабар убакыттын участогунда барабар аралыкты басып өтүшү.

2. Физикалык чоңдук, убакыттын бирдигинде телонун кандай жолду басып өтүүсүн көрсөтөт.

3. Тело кыймылын жүргүзгөн сызыкча.

4. Берилген убакыттагы телонун кыймылынын траекториянын узундугу.

5. Башка телолорго карата телонун абалынын өзгөрүшү.

6. СИ де негизги сапат жолун ченөө үчүн кайсы ченөө бирдиги кабыл алынган.

Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Физика:_Механикалык_кыймыл&oldid=27457»