БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Химия: Металлдар — различия между версиями

 
(не показано 29 промежуточных версий этого же участника)
Строка 1: Строка 1:
 
{{Якорь|Начало}}
 
{{Якорь|Начало}}
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
−
<div class="cutok">[[#Металлдардын жаппы касиеттери|Металлдардын жаппы касиеттери]] [[#Щелочтук металлдар|Щелочтук металлдар]] [[#Щелочтук жер металлдар|Щелочтук жер металлдар]] [[#Темир|Темир]]</div>
+
 
 
== Металлдардын жалпы касиеттери ==
 
== Металлдардын жалпы касиеттери ==
−
Сырткы энергетикалык деңгээлинде 1, 2, 3 электронду  өзүнө  кармаган  элементтер металлдарга кирет. (Суутектен, гелийден жана бордон башкасы. Металлдар Элементтердин мезгилдик системасында  негизги жана кошумча подгруппаларда жайгашкан). Аларга жылуулук жана электр өткөргүчтүк, согууга элпектик, ийилгичтик жана зымдай созулуу касиети таандык .Бардык металлдар кадимки температурада  сымаптан башкасы катуу абалда болот,  металлдык жалтырактыкка ээ жана алтындай сары, күмүш сымал-боз түстө, ал түгүл көгүш түстɵргɵ боелуп, кубулуп турат.
+
Сырткы энергетикалык деңгээлинде 1, 2 же 3 электрону бар элементтер металлдарга кирет. (Суутектен, гелийден жана бордон башкасы. Металлдар элементтердин мезгилдик системасында  негизги жана кошумча подгруппаларда жайгашкан). Аларга жылуулук жана электр өткөргүчтүк, согууга элпектик, ийилгичтик жана зымдай созулуу касиеттери таандык .Бардык металлдар кадимки температурада  сымаптан башкасы катуу абалда болот,  металлдык жалтырактыкка ээ жана алтындай сары, күмүш сымал-боз түстө, ал түгүл көгүш түстɵргɵ боелуп, кубулуп турат.
  
−
{{center-p|[[file:Metally demonstracia.png|600px|center|Внешний вид различных металлов]]}}
+
{{center-p|[[file:Metally demonstracia.png|600px|center|Кээ бир металлдардын сырткы кɵрүнүшү]]}}
  
−
Бул касиеттер металлдардын атомунун түзүлүшүнө жана түйүндөрүндө нейтралдык атомдор менен бирге оң заряддалган иондор жайгашкан кристаллдык торчолордун  жаратылышына да байланыштуу болот. Ал эми электрондор (электрондук газ) түйүн аралык мейкиндикте жайгашат. Типтүү металлдар-калыбына келтиргичтер, бирок алар амфотердик касиеттерге (металлдык да металл эместик да касиети)  да ээ болот. Металлдар касиеттери боюнча бир нече топторго биригишет:  щелочтук металлдар (<span class="metall">Li, Na, K, Rb,Cs, Fr</span>), щелочтук жер металлдар (<span class="metall">Ca, Sr, Ba, Ra</span>), түстүү металлдар (<span class="metall">Ag,  Au, Cu, Mn, Co, Ni, Cr</span>), кара металл–Fe  жана анын куймалары), асыл металлдар (<span class="metall">Ag,  Au, Pt,Ru, Rh,Pd, Os, Ir</span>), жеңил металлдар – 5 г/см<sup>3</sup> тыгыздыктан төмөн жана оор металлдар – тыгыздыгы андан жогору.  Металлдардын тыгыздыгы  0,53 г/см<sup>3</sup>  болгон литийден  22, 7 г/см<sup>3</sup>  болгон осмийге чейинки мааниге ээ болот.
+
Бул касиеттер металлдардын атомунун түзүлүшүнө жана түйүндөрүндө нейтралдык атомдор менен бирге оң заряддалган иондор жайгашкан кристаллдык торчолордун  жаратылышына да байланыштуу болот. Ал эми электрондор (электрондук газ) түйүн аралык мейкиндикте жайгашат. Типтүү металлдар-калыбына келтиргичтер, бирок алар амфотердик касиеттерге (металлдык да металл эместик да касиети)  да ээ болот. Металлдар касиеттери боюнча бир нече топторго биригишет:  щелочтук металлдар (<span class="metall">Li, Na, K, Rb,Cs, Fr</span>), щелочтук жер металлдар (<span class="metall">Ca, Sr, Ba, Ra</span>), түстүү металлдар (<span class="metall">Ag,  Au, Cu, Mn, Co, Ni, Cr</span>), кара металл–Fe  жана анын куймалары), асыл металлдар (<span class="metall">Ag,  Au, Pt,Ru, Rh,Pd, Os, Ir</span>), жеңил металлдар – тыгыздыгы 5 г/см<sup>3</sup> төмөн жана оор металлдар – тыгыздыгы 5 г/см<sup>3</sup> жогору болгон.  Металлдардын тыгыздыгы  0,53 г/см<sup>3</sup>  болгон литийден  22, 7 г/см<sup>3</sup>  болгон осмийге чейинки мааниге ээ болот.
  
 
Бир нече металлдардын жана металл эместердин аралашмасынан турган  куймаларда  металлдардын жеке  касиеттери толугу менен өзгөрүп кетет.  Алар катуу эритмелер, интерметаллиддер жана механикалык аралашмалар болушу мүмкүн.  Куймалар бекем болот, кыйынчылык менен эрийт, алардын балкып эрүү температурасы кескин  төмөндɵйт, кислотага, щелочко туруктуу  болуу менен жаңы  касиеттерге ээ болот.
 
Бир нече металлдардын жана металл эместердин аралашмасынан турган  куймаларда  металлдардын жеке  касиеттери толугу менен өзгөрүп кетет.  Алар катуу эритмелер, интерметаллиддер жана механикалык аралашмалар болушу мүмкүн.  Куймалар бекем болот, кыйынчылык менен эрийт, алардын балкып эрүү температурасы кескин  төмөндɵйт, кислотага, щелочко туруктуу  болуу менен жаңы  касиеттерге ээ болот.
Строка 13: Строка 13:
  
 
==Щелочтук металлдар==
 
==Щелочтук металлдар==
−
{{right|[[file:Litium.mp4|300px]]}}
+
<div class="show-for-large-up">{{right|[[file:ЛитийKG.mp4|300px]]}}</div>
−
<span class="metall">'''Li, Na, К , Rb, Cs, Fr'''</span> металлдары суу менен аракеттенишип, щелочторду–сууда эрүүчү негиздерди пайда кылгандыгы үчүн щелочтуу металлдар деп аталат. Бардык щелочтуу металлдардын S –электрондук катмарында 1<big class="elektron" data-title="–">е</big> толот, ошондуктан калыбына келтиргичтер катары металлдык касиеттерди алып жүрɵт, кычкылдануу даражасы '''+1''' барабар, I валенттүү болот. Балкып эрүү температурасы төмөн (t<small>бал</small>) болот, цезий адамдын колунун жылуулугунан эле балкып эрийт.
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[file:ЛитийKG.mp4]]}}</div>
 +
<span class="metall">'''Li, Na, К , Rb, Cs, Fr'''</span> металлдары суу менен аракеттенишип, щелочторду–сууда эрүүчү негиздерди пайда кылгандыгы үчүн щелочтуу металлдар деп аталат. Бардык щелочтуу металлдардын S –электрондук катмарында 1<big class="elektron" data-title="–">е</big> толот, ошондуктан калыбына келтиргичтер катары металлдык касиеттерди алып жүрɵт, кычкылдануу даражасы '''+1''' барабар, I валенттүү болот. Балкып эрүү температурасы төмөн (t<small>бал</small>) болот, мисалы, цезий адамдын колунун жылуулугунан эле балкып эрийт.
  
 
Бул металлдардын туздары жалынды мүнөздүү ар түрдүү түстөргө боёшот: литий – ачык кызыл, натрий–кызгылт сары, калий – кочкул, рубидий–кызыл, цезий – көгүш түскө.
 
Бул металлдардын туздары жалынды мүнөздүү ар түрдүү түстөргө боёшот: литий – ачык кызыл, натрий–кызгылт сары, калий – кочкул, рубидий–кызыл, цезий – көгүш түскө.
  
−
{{center-p|[[file:Img10.jpg|400px|center|Окрашивание пламени разными металлами]]}}
+
{{center-p|[[file:Img10.jpg|400px|center|Металлдардын жалындын түсүн боёшу]]}}
  
 
Франций – туруксуз изотобу бар радиоактивдүү элемент.
 
Франций – туруксуз изотобу бар радиоактивдүү элемент.
Строка 24: Строка 25:
 
Щелочтук металлдар реакцияга активдүү киргендиктен, жаратылышта эркин түрдɵ эмес, туздардын курамында кездешет. Алардын ичинен эң кеңири таралганы NaCl (таш тузу, кайнатма туз, галит) болуп саналат. Ал эми соданы (Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>) адамдар байыртадан эле билишкен. Калий селитрасы (KNO<sub>3</sub>) мылтыктын дарысынын курамына киргендиктен, адамзаттын тарыхында чоң мааниге ээ болгон. Щелочтук металлдар балкыган хлориддердин же гидроксиддерди электролиздөө жолу менен алынат.
 
Щелочтук металлдар реакцияга активдүү киргендиктен, жаратылышта эркин түрдɵ эмес, туздардын курамында кездешет. Алардын ичинен эң кеңири таралганы NaCl (таш тузу, кайнатма туз, галит) болуп саналат. Ал эми соданы (Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>) адамдар байыртадан эле билишкен. Калий селитрасы (KNO<sub>3</sub>) мылтыктын дарысынын курамына киргендиктен, адамзаттын тарыхында чоң мааниге ээ болгон. Щелочтук металлдар балкыган хлориддердин же гидроксиддерди электролиздөө жолу менен алынат.
  
−
<div class="blocktext">2NaCl <sup><ins>''Электролиз''</ins></sup><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> Na +  Cl<small>2</small><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">↑</span>,  4NaOH <sup><ins>''Электролиз''</ins></sup><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> 4Na  +  2H<small>2</small>O + O<small>2</small>{{ArrowUp}}</div>
+
<div class="blocktext">2NaCl <sup><ins>''Электролиз''</ins></sup><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> 2Na +  Cl<small>2</small><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">↑</span>,  4NaOH <sup><ins>''Электролиз''</ins></sup><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> 4Na  +  2H<small>2</small>O + O<small>2</small>{{ArrowUp}}</div>
  
−
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[file:Щелочные металлы.jpg|250px|Щелочные металлы]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[file:Shelochnye.jpg|250px|Щелочтук металлдар]]}}</div>
−
<div class="show-for-small-only">{{center|[[file:Щелочные металлы.jpg|250px|Щелочные металлы]]}}</div>
+
<div class="show-for-small-only">{{center|[[file:Shelochnye.jpg|250px|Щелочтук металлдар]]}}</div>
 
Бардык щелочтуу металлдар жумшак, тыгыздыгы төмөн болот. Литий (0,53 г/см<sup>3</sup>) жана натрий (0,97 г/см<sup>3</sup>) суудан жеңил болот, суу менен реакцияга киргенде анын үстүндө сүзөт.
 
Бардык щелочтуу металлдар жумшак, тыгыздыгы төмөн болот. Литий (0,53 г/см<sup>3</sup>) жана натрий (0,97 г/см<sup>3</sup>) суудан жеңил болот, суу менен реакцияга киргенде анын үстүндө сүзөт.
  
Строка 38: Строка 39:
  
 
== Щелочтук жер металлдар ==
 
== Щелочтук жер металлдар ==
−
{{center-p|[[file:Шелочноземельные металлы.jpg|600px|Щелочноземельные металлы: Mg – магний, Ca – кальций, Sr – стронций, Ba – барий соответственно.]]}}
+
{{center-p|[[file:Shelochnozemelnye.jpg|600px|Щелочтук жер металлдар: Mg – магний, Ca – кальций, Sr – стронций жана барий – Ba]]}}
  
 
<span class="metall">'''Ca, Sr, Ba, Ra'''</span>  металлдарынын гидроксиддери эритмелерде щелочтук касиетке ээ болгондуктан, алар «щелочтук жер металлдар» деп аталат. Ал эми алардын оксиддери кыйынчылык менен эригендиктен «жер» деп аталган оор металлдардын оксиддерине жакындашат.  
 
<span class="metall">'''Ca, Sr, Ba, Ra'''</span>  металлдарынын гидроксиддери эритмелерде щелочтук касиетке ээ болгондуктан, алар «щелочтук жер металлдар» деп аталат. Ал эми алардын оксиддери кыйынчылык менен эригендиктен «жер» деп аталган оор металлдардын оксиддерине жакындашат.  
Строка 44: Строка 45:
 
<span class="metall">(Mg)</span> – магний, <span class="metall">(Ca)</span> – кальций, <span class="metall">(Sr)</span> – стронций, <span class="metall">(Ba)</span> – барий металлдык касиетке ээ болот. Күмүш сымал ак түстөгү бардык металлдар жылуулукту, электр тогун жакшы өткөрүшөт, алардын тыгыздыгы мезгилдик системада жогортон төмөн карай жогорулайт, ал эми балкып эрүү температурасы төмөндөйт. Алар абадагы кычкылтек менен кычкылданып кетпеши үчүн щелочтуу металлдар сыяктуу эле керосиндин астында сакталат. Жумшак, бычак менен кесилет. Жалынды мүнөздүү түстөргө боёшот.
 
<span class="metall">(Mg)</span> – магний, <span class="metall">(Ca)</span> – кальций, <span class="metall">(Sr)</span> – стронций, <span class="metall">(Ba)</span> – барий металлдык касиетке ээ болот. Күмүш сымал ак түстөгү бардык металлдар жылуулукту, электр тогун жакшы өткөрүшөт, алардын тыгыздыгы мезгилдик системада жогортон төмөн карай жогорулайт, ал эми балкып эрүү температурасы төмөндөйт. Алар абадагы кычкылтек менен кычкылданып кетпеши үчүн щелочтуу металлдар сыяктуу эле керосиндин астында сакталат. Жумшак, бычак менен кесилет. Жалынды мүнөздүү түстөргө боёшот.
  
−
{{center|[[file:Sequence 01 1.mp4|350px]] [[file:Ca.mp4|350px]]}}
+
{{center|[[file:СтронцийKG.mp4|350px]] [[file:КальцийKG.mp4|350px]]}}
  
 
<div class="blocktext">Металлдар жаратылышта эркин түрдө кездешпейт, алар CaCO<sub>3</sub> • MgCO<sub>3</sub> – доломит, CaCO<sub>3</sub> – бор, акиташ, мрамор, CaSO<sub>4</sub> • 2H<sub>2</sub>O – жаратылыш гипси, Ca<sub>3</sub> (PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> – фосфорит туздарынын курамында кездешет. Кальций жана магний хлориддерди электролиздөө, ал эми стронций жана барий алюминотермиялык жол менен алынат. Бардык металлдардын сырткы энергетикалык деңгээлинде 2ден <big class="elektron" data-title="–">е</big> болот, ошондуктан алар 2 <big class="elektron" data-title="–">е</big> оңой эле берип, күчтүү калыбына келтиргич болуп калат, алардын кычкылдануу даражасы +2 барабар, металлдык касиеттери (ЭМС) жогортон төмөн карай жогорулайт. Щелочтук жер металлдар суутек, кычкылтек, күкүрт жана хлор менен реакцияга кирет, суу менен активдүү реакциялашат.</div>
 
<div class="blocktext">Металлдар жаратылышта эркин түрдө кездешпейт, алар CaCO<sub>3</sub> • MgCO<sub>3</sub> – доломит, CaCO<sub>3</sub> – бор, акиташ, мрамор, CaSO<sub>4</sub> • 2H<sub>2</sub>O – жаратылыш гипси, Ca<sub>3</sub> (PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> – фосфорит туздарынын курамында кездешет. Кальций жана магний хлориддерди электролиздөө, ал эми стронций жана барий алюминотермиялык жол менен алынат. Бардык металлдардын сырткы энергетикалык деңгээлинде 2ден <big class="elektron" data-title="–">е</big> болот, ошондуктан алар 2 <big class="elektron" data-title="–">е</big> оңой эле берип, күчтүү калыбына келтиргич болуп калат, алардын кычкылдануу даражасы +2 барабар, металлдык касиеттери (ЭМС) жогортон төмөн карай жогорулайт. Щелочтук жер металлдар суутек, кычкылтек, күкүрт жана хлор менен реакцияга кирет, суу менен активдүү реакциялашат.</div>
  
−
Кальцийдин оксиди суу менен реакцияга киргенде курулушта катары кеңири пайдаланылган өчүрүлгөн акиташ алынат. Щелочтук жер металлдар кальций (Ca<sup>2+</sup>) жана магнийдин (Mg<sup>2+</sup>) катиондорунун сууда болушу суунун шордуулугуна алып келет». '''«Шордуу сууда»''' (Ca<sup>2+</sup>) жана ( Mg<sup>2+</sup>) көп болгондуктан, самын көбүрбөйт, алар жогорку карбон кислоталарынын эрибеген туздарын пайда кылат. Бул учурда чай жакшы демделбейт, эт эзилип кетет. Шордуу суу кебер пайда кылгандыктан, ичтен күйүүчү кыймылдаткычтарды муздатууга жана буу казандарын иштетүүгө жараксыз болуп саналат. Шордуу сууну тамакка колдонуудан бөйрөктө таш пайда болушу мүмкүн. Сууну жумшартуунун заманбап жолу – натрийдин иондорун кальцийдин иондоруна алмаштырууга жɵндɵмдүү болгон чайырларды–катиониттерди колдонуу болуп саналат.
+
Кальцийдин оксиди суу менен реакцияга киргенде курулушта кеңири пайдаланылган өчүрүлгөн акиташ алынат. Щелочтук жер металлдар кальций (Ca<sup>2+</sup>) жана магнийдин (Mg<sup>2+</sup>) катиондорунун сууда болушу суунун шордуулугуна алып келет». '''«Шордуу сууда»''' (Ca<sup>2+</sup>) жана ( Mg<sup>2+</sup>) көп болгондуктан, самын көбүрбөйт, алар жогорку карбон кислоталарынын эрибеген туздарын пайда кылат. Бул учурда чай жакшы демделбейт, эт эзилип кетет. Шордуу суу кебер пайда кылгандыктан, ичтен күйүүчү кыймылдаткычтарды муздатууга жана буу казандарын иштетүүгө жараксыз болуп саналат. Шордуу сууну тамакка колдонуудан бөйрөктө таш пайда болушу мүмкүн. Сууну жумшартуунун заманбап жолу – натрийдин иондорун кальцийдин иондоруна алмаштырууга жɵндɵмдүү болгон чайырларды–катиониттерди колдонуу болуп саналат.
  
 
Кальций – сөөк тканынын жана тиштин негизги компоненти болуп саналат.
 
Кальций – сөөк тканынын жана тиштин негизги компоненти болуп саналат.
Строка 54: Строка 55:
  
 
==Алюминий==
 
==Алюминий==
−
{{right|[[file:Аллюминий.jpg|150px|link=]]}}
+
{{right|[[file:Al.jpg|150px|link=]]}}
 
'''Алюминий <span class="metall">(Al)</span> – сырткы электрондук деңгээлинде 3е кармап турган, III валенттүү жана кычкылдануу даражасы '''+3''', терс электрлүүлүгү '''1,5''' барабар болгон III группанын негизги подгруппасынын элементи. Ал амфотердүү, б.а. кислоталык да негиздик да касиетке ээ. Алюминий – жер шарына эң кеңири таралган металл (8,8%). Ал жаратылышта эркин абалында кездешпестен, алюмосиликаттар: Na<sub>2</sub>O • AL<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • 2SiO<sub>2</sub> – нефелин, K<sub>2</sub>O •  Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> •  6SiO<sub>2</sub> – ортоклаз (талаа шпаты), Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> •  2SiO<sub>2</sub> •  2H<sub>2</sub>O – каолинит (чопо), Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • nH<sub>2</sub>O – боксит, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – корунд (глинозем), Na<sub>3</sub>AlF<sub>6</sub> – криолит түрүндө кездешет.
 
'''Алюминий <span class="metall">(Al)</span> – сырткы электрондук деңгээлинде 3е кармап турган, III валенттүү жана кычкылдануу даражасы '''+3''', терс электрлүүлүгү '''1,5''' барабар болгон III группанын негизги подгруппасынын элементи. Ал амфотердүү, б.а. кислоталык да негиздик да касиетке ээ. Алюминий – жер шарына эң кеңири таралган металл (8,8%). Ал жаратылышта эркин абалында кездешпестен, алюмосиликаттар: Na<sub>2</sub>O • AL<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • 2SiO<sub>2</sub> – нефелин, K<sub>2</sub>O •  Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> •  6SiO<sub>2</sub> – ортоклаз (талаа шпаты), Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> •  2SiO<sub>2</sub> •  2H<sub>2</sub>O – каолинит (чопо), Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • nH<sub>2</sub>O – боксит, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – корунд (глинозем), Na<sub>3</sub>AlF<sub>6</sub> – криолит түрүндө кездешет.
−
{{right-p|[[file:Aljuminij-v-prirode.png|350px|Алюминий в природе]]}}
+
{{right-p|[[file:Aljuminij-v-prirode KG.png|350px|class=show-for-large-up|Алюминий жаратылышта]]}}
 +
{{center-p|[[file:Aljuminij-v-prirode KG.png|class=hide-for-large-up|Алюминий жаратылышта]]}}
  
 
'''Башка металлдардын туздары менен боёлгон корунддар баалуу таш катары эсептелет. Аларга сапфирлер, рубиндер кирет.'''  
 
'''Башка металлдардын туздары менен боёлгон корунддар баалуу таш катары эсептелет. Аларга сапфирлер, рубиндер кирет.'''  
Строка 65: Строка 67:
 
<div class="blocktext">2Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> <sup><ins>'''''Электролиз, t=950, Na3AlF6'''''</ins></sup><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> 4Al+ 3O<sub>2</sub><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">↑</span>  
 
<div class="blocktext">2Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> <sup><ins>'''''Электролиз, t=950, Na3AlF6'''''</ins></sup><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">→</span> 4Al+ 3O<sub>2</sub><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">↑</span>  
 
</div>
 
</div>
−
{{left|[[file:Sequence 01.mp4|300px]]}}
+
{{left|[[file:АллюминийKG.mp4|300px]]}}
−
Алюминий калыңдыгы 5–10 нм болгон оксид пленкасы Al<sub>2</sub>O менен капталып калат, ал абдан бекем болгондуктан алюминийди андан аркы кычкылдануудан сактайт. Ошондуктан, алюминий суу менен реакцияга кирбейт. Алюминийдин амальгамасы (сымап менен болгон куймасы) оксид пленкасынан ажыратылгандан кийин кычкылтек, суутек, хлор, күкүрт жана көмүртек, ал түгүл суу менен да реакцияга кирет.   
+
Алюминий калыңдыгы 5–10 нм болгон оксид пленкасы Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> менен капталып калат, ал абдан бекем болгондуктан алюминийди андан аркы кычкылдануудан сактайт. Ошондуктан, алюминий суу менен реакцияга кирбейт. Алюминийдин амальгамасы (сымап менен болгон куймасы) оксид пленкасынан ажыратылгандан кийин кычкылтек, суутек, хлор, күкүрт жана көмүртек, ал түгүл суу менен да реакцияга кирет.   
  
 
Амфотердик металл катары алюминий щелочтор менен реакцияга кирет да  
 
Амфотердик металл катары алюминий щелочтор менен реакцияга кирет да  
Строка 72: Строка 74:
 
<div style="text-align:center;"> 2Al  +  2NaOH + 2H<sub>2</sub>O = 2NaAlO<sub>2</sub> + 3Н<sub>2</sub><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">↑</span>­,</div>
 
<div style="text-align:center;"> 2Al  +  2NaOH + 2H<sub>2</sub>O = 2NaAlO<sub>2</sub> + 3Н<sub>2</sub><span style="font-famili:georgia; font-size:1.5em;">↑</span>­,</div>
  
−
натрийдин метаалюминатын пайда кылат.  
+
натрий метаалюминатын пайда кылат.  
  
−
Башка заттар менен реакциялашып, AlH<sub>3</sub> – '''алюминийдин гидридин''', Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – '''алюминийдин оксидин''', Al(OH)<sub>3</sub> – '''алюминийдин гидроксидин''' пайда кылат.  
+
Башка заттар менен реакциялашып, AlH<sub>3</sub> – '''алюминий гидридин''', Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – '''алюминий оксидин''', Al(OH)<sub>3</sub> – '''алюминий гидроксидин''' пайда кылат.  
  
−
Өзгɵчɵ алюминийдин куймалары – дюралюмин (Al + 5%Cu + 2%Mg), силумин (Al + Si), «Термит» – оксид менен (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>) алюминийдин порошогунун аралашмасы өтө баалуу, алар авиа жана машина курууда, кеме курууда кеңири колдонулат. Куймаларды иштетүүдɵ кɵп ɵлчɵмдɵгү жылуулук бөлүнүп чыккандыктан, алар металлдарды термиттик ширетүүдɵ пайдаланылат.
+
Өзгɵчɵ алюминий куймалары – дюралюмин (Al + 5%Cu + 2%Mg), силумин (Al + Si), «Термит» – оксид менен (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>) алюминий порошогунун аралашмасы өтө баалуу, алар авиа жана машина курууда, кеме курууда кеңири колдонулат. Куймаларды иштетүүдɵ кɵп ɵлчɵмдɵгү жылуулук бөлүнүп чыккандыктан, алар металлдарды термиттик ширетүүдɵ пайдаланылат.
  
 
8Al +3Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> = 4Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>  +  9Fe + ΔH 853,5 кДж/моль
 
8Al +3Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> = 4Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>  +  9Fe + ΔH 853,5 кДж/моль
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
==Железо==
+
== Темир ==
 
<ul class="small-block-grid-1 large-block-grid-2">
 
<ul class="small-block-grid-1 large-block-grid-2">
−
<li>Железо является  четвертым элементом по распространенности среди химических элементов по массовой доле (4,7-6,0%) и вторым среди металлов, уступая лишь алюминию. Железо относится к металлам, известным с глубокой древности. Сначала с ним познакомились в Египте, Месопотамии во 2 тысячелетии до нашей эры, затем в Закавказье, Малой Азии, и Древней Греции. Самородное железо – редкость, в основном метеоритного происхождения.</li>
+
<li>Темир химиялык элементтердин ичинен жер шарында таралышы боюнча ( массалык үлүшү 4,7–6,0%) төртүнчү орунда жана металлдардын арасынан алюминийден кийинки экинчи орунда турат. Темир байыртадан бери эле белгилүү болгон элементтердин катарына кирет. Алгачкы жолу темирди Египетте, биздин заманга чейин 2чи миң жылдыкта Месопотамияда, андан соң Закавказьеде, Кичи Азияда жана байыркы Грецияда колдонушкан. Уюган темир – метеориттен алынган ɵтɵ сейрек кездешүүчү зат.</li>
−
<li>{{center-p|[[file:Метеорит.png|300px|Железный самородок космического происхождения]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Meteorit.png|300px|Уюган темир]]}}</li>
 +
<li>{{center|[[file:Rolik-5.mp4]]}}</li>
 +
<li>{{center-p|[[file:Fe.jpg|300px|Болот куюлуучу цех]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
−
{{right-p|[[file:Fe.jpg|300px|Сталелитейный цех]]}}
+
Темир жаратылышта бирикмелердин, тоо кендеринин курамында жана тирүү организмдерде кездешет.  
−
В природе железо находится в связанном виде, входит в состав горных пород, а также содержится в живых организмах.
 
  
−
Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • 3H<sub>2</sub>O – бурый железняк, лимонит ; Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – красный железняк, гематит; Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> – магнитный железняк, магнетит;   FeS<sub>2</sub> – железный колчедан, пирит.  
+
Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> • 3H<sub>2</sub>O – күрɵң түстүү железняк, лимонит; Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> – кызыл темир, гематит; Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> – магниттик темир, магнетит; FeS<sub>2</sub> – темир колчеданы, пирит.
  
−
Железо – серебристо-белый, пластичный, относительно мягкий металл tпл 1539<sup>о</sup>С, плотность  при 20<sup>о</sup>С – 7,87 г/см<sup>3</sup> При t<sup>o</sup> ниже 768<sup>о</sup>С железо ферромагнитно, хорошо подвергается сварке, ковке, прокатке. Проявляет степени окисления''': +2, +3, +6'''. Во влажном воздухе железо окисляется (ржавеет),образуя соединения Fe<sup>+2</sup> и Fe<sup>+3</sup>. Железо  металл амфотерный.
+
Темир – күмүш түстүү – ак, согууга элпек, башкаларга салыштырмалуу жумшак металл, балкып эрүү температурасы 1539 <sup>о</sup>С, 20 <sup>о</sup>С тыгыздыгы 7,87 г/см<sup>3</sup>. барабар, 768 <sup>о</sup>С тɵмɵн болгондо темир ферромагниттүү, ширетүүгɵ, согууга, калыпка келтирүүгɵ ыңгайлуу болот. '''+2, +3, +6''' кычкылдануу даражаларын кɵрсɵтɵт. Нымдуу абада темир кычкылданат (дат басат) да, Fe<sup>+2</sup> жана Fe<sup>+3</sup> бирикмелерин пайда кылат. Темир амфотердүү металл.
−
{{left|[[file:P8 1.png|300px|link=]]}}
 
−
С разбавленными кислотами железо образует соединения со степенью окисления '''+2''', концентрированная азотная  кислота  железо пассивирует, Взаимодействует с неметаллами: кислородом, хлором, серой.
 
  
−
Для  определения железа  используют реактивы,  дающие с ним  характерную  окраску, с Fe<sup>3+</sup>  образуется  изумрудный  оттенок берлинской лазури, с Fe<sup>2+</sup>  - комплекс синего цвета  - турнбулевая синь. С роданидом калия или аммония трехвалентное железо образует комплекс темно–красного цвета часто используемый в кино под названием «кровь дракона».
+
{{left|[[file:P8 1 KG.png|class=show-for-large-up|300px|link=]]}}
 +
{{center-p|[[file:P8 1 KG.png|class=hide-for-large-up|link=]]}}
 +
Суюлтулган кислоталар менен аракеттенишкенде темир кычкылдануу даражасы '''+2''' барабар болгон бирикмелерди пайда кылат, ал эми концентрацияланган азот кислотасы менен реакцияга киргенде темирдин активдүүлүгү тɵмɵндɵтɵйт. Металл эместерден кычкылтек, хлор жана күкүрт менен аракеттенишет.
  
−
Железо и его сплавы относятся к черным металлам. Это чугун,  содержащий более 2% углерода и сталь - сплав железа с содержанием углерода  0,02 – 2.0%. Различают стали, которые содержат  примеси Mn, Si, S, P и др. элементов. Они повышают коррозионные свойства сталей. Процесс выплавления железа основан на способности углерода  и угарного  газа    в специальных  печах – домнах восстанавливать железо из оксидов железа.
+
Темирди аныктоо үчүн мүнɵздүү түстү берген реактивдер колдонулат, Fe<sup>+2</sup> – берлин лазурунун изумруд сымал (ачык жашыл түс) түсүн берсе, Fe<sup>+3</sup> – кɵк түстү берет.
 +
 
 +
Темир жана анын куймалары кара металлдарга кирет. Темирдин куймалары катары – курамында 2% кɵп кɵмүртек болгон ''чоюн'' жана 0,02 – 2.0% чейинки кɵмүртекти кармап турган болотту атоого болот. Мындан сырткары курамында Mn, Si, S, P ж.б. элементтердин аралашмасы болгон болоттун түрлɵрү да бар. Бул элементтер болоттун коррозиялык касиетин күчɵтɵт. Темирди балкытып эритүү процесси кɵмүртектин жана ис газынын атайын мештерде – домналарда темирди анын оксиддеринен калыбына келтирүүсүнɵ негизделген.
 
<br clear=all />
 
<br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
==Полезные ссылки==
+
== Пайдалуу шилтемелер ==
−
{{bib|Канал [https://www.youtube.com/channel/UCjAmQ-4NL3UZX0W_nmjn4_w '''Thoisoi'''] на YouTube где вы сможете увидеть необычные эксперименты и узнать еще больше о химических элементах}}
+
{{bib|YouTubeдагы [https://www.youtube.com/channel/UCjAmQ-4NL3UZX0W_nmjn4_w '''Thoisoi'''] каналынан ɵзгɵчɵ эксперименттерди жана химиялык элементтер жɵнүндɵ кызыктуу маалыматтарды ала аласыңар}}
 
==Глоссарий==
 
==Глоссарий==
−
:{{bib|'''Аквакомплексы''' – комплексы,  включающие в  состав молекулы воды – или  кристаллогидраты.}}
+
:{{bib|'''Аквакомплекстер''' – курамында суунун молекуласын алып жүргɵн комплекстер же кристаллогидраттар.}}
−
:{{bib|'''«Алкали»''' по  арабски – «зола», «щелочь».}}
+
:{{bib|'''«Алкалдар» араб тилинен''' – «күл», «щелочь» деп которулат.}}
−
:{{bib|'''Алюминотермия''' - способ получения  металлов  и  неметаллов восстановлением их  окислов металлическим  алюминием.}}
+
:{{bib|'''Алюминотермия''' – металлдык алюминий менен алардын оксиддерин калыбына келтирүү аркылуу металлдарды жана металл эместерди алуунун жолу.}}
−
:{{bib|'''Амфотерность''' -  способность  проявлять как  кислотные, так  и основные  свойства.}}
+
:{{bib|'''Амфотердүүлүк''' – кислоталык да, щелочтук да касиеттин болушу.}}
−
:{{bib|'''Благородные  металлы''' – золото, платина, серебро, рутений, родий, палладий, осмий, иридий.}}
+
:{{bib|'''Асыл металлдар''' – алтын, платина, күмүш, рутений, родий, палладий, осмий, иридий.}}
−
:{{bib|'''Гидроксиды''' – неорганические  соединения,  содержащие  в  составе  гидроксильную  группу.  Производные  оксидов  и  воды.}}
+
:{{bib|'''Гидроксиддер''' – курамында гидроксил тобун алып жүргɵн органикалык эмес бирикмелер.}}
−
:{{bib|'''Интерметаллиды''' – химические  соединения  металлов  друг  с  другом, не  подчиняющиеся  законам  постоянства  состава.}}
+
:{{bib|'''Интерметаллиддер''' – курамдын туруктуулук законуна баш ийбеген металлдар, алардын химиялык бирикмелери.}}
−
:{{bib|'''Ковка''' -  придавать  форму  ударами  молота., усиливается  при  нагревании.}}
+
:{{bib|'''Согууга элпектик''' – балка менен согуу аркылуу форма берүү, ысытууда күчɵйт.}}
−
:{{bib|'''Кокс''' -  твердый  пористый  продукт,  полученный  прокаливанием каменного  угля  без  доступа воздуха. Применяется  для выплавки  чугуна.}}
+
:{{bib|'''Кокс''' – абаны катыштырбай кɵмүрдү ысытуу менен алынган катуу зат. Чоюнду балкытып эритүүдɵ колдонулат.}}
−
:{{bib|'''Коррозия  металлов''' - разрушение  металлов  под  воздействием  окружающей  среды.}}
+
:{{bib|'''Металлдардын коррозиясы''' – сырткы чɵйрɵнүн таасири астында металлдардын бузулуусу.}}
−
:{{bib|'''Металлы''' – простые  вещества  и сплавы, обладающие особым блеском, ковкостью, хорошей  теплопроводностью и  электропроводностью и  имеющие  1,2, 3 электрона  на  внешнем  уровне.}}
+
:{{bib|'''Металлдар''' – ɵзгɵчɵ жалтырактыкка ээ болгон, согууга элпек, электр тогун жана жылуулукту жакшы ɵткɵргɵн, сырткы деңгээлинде 1,2,3 электронду кармап жүргɵн жɵнɵкɵй заттар жана куймалар.}}
−
:{{bib|'''Намагничиваемость''' -  магнитная  восприимчивость.}}
+
:{{bib|'''Магниттүүлүк''' – магнитке тартылуу.}}
−
:{{bib|'''Неметаллы''' – химически  простое  вещество  не  имеющие характерных  для  металлов  свойств.}}
+
:{{bib|'''Металл эместер''' – металлдарга мүнɵздүү касиетке ээ болбогон жɵнɵкɵй заттар.}}
−
:{{bib|'''Основания''' – вещества,  молекулы  которых  состоят из  атомов  металлов и  одной  или  нескольких  гидроксильных  групп.}}
+
:{{bib|'''Негиздер''' – молекуласы металлдардын атомунан жана бир же бир нече гидроксил тобунан турган заттар.}}
−
:{{bib|'''Опаловый''' – имеющий  молочно-белый  цвет  с  радужными  оттенками.}}
+
:{{bib|'''Опал''' – сүттɵй ак түс ( башка түстөр да коштоп турат).}}
−
:{{bib|'''Пассивирование  металлов''' -  образование  на  повехности  металла  защитного  слоя  при  действии  окислителя.}}
+
:{{bib|'''Металлдардын активдүүлүгүн тɵмɵндɵтүү (пассивдештирүү)''' – кычкылдандыргычтын таасири астында металлдын сырткы катмарында коргоочу катмардын пайда болууусу.}}
−
:{{bib|'''Пластичность''' -  способность  изменять форму  под  давлением  при  обычных  и  повышенных  температурах  не  разрушаясь.}}
+
:{{bib|'''Ийилгичтик''' – кадимки жана жогорку температурада басым астында талкаланбастан туруп, калыбын ɵзгɵртүү жɵндɵмдүүлүгү.}}
−
:{{bib|'''Пероксиды''' – химические  соединения,  в  которых  атомы  кислорода  связаны друг  с  другом  и  с  атомом  другого  элемента.}}
+
:{{bib|'''Өтɵ кычкылдар''' – кычкылтектин атомдору бири–бири жана башка элементтин атому менен байланышкан химиялык бирикмелер.}}
−
:{{bib|'''Плотность''' -  отношение  массы  к  объему.}}
+
:{{bib|'''Тыгыздык''' –массанын кɵлɵмгɵ болгон катышы.}}
−
:{{bib|'''Прокатка''' – горячая  обработка металла  путем  давления,  обжима  его  между  вращающимися  валами в  особых  станах  для  придания  ему нужной  формы.}}
+
:{{bib|'''Прокатка''' – белгилүү бир форманы берүү үчүн айланып туруучу валлдардын ортосунда ɵзгɵчɵ станоктордо басым астында кысуу менен металлдарды ысык абалында иштетүү.}}  
−
:{{bib|'''Реакционноспособный''' -  характеристика  относительной  химической  активности  молекул, атомов, ионов.}}
+
:{{bib|'''Реакциялашууга жɵндɵмдүү''' – молекулалардын, атомдордун, иондордун активдүүлүгүнүн мүнɵздɵмɵсү.}}
−
:{{bib|'''Сварка''' – соединение,  заполнением  промежутков  расплавленным  металлом.}}
+
:{{bib|'''Жылуулук ɵткɵргүчтүк''' – нерсенин жылуулук ɵткɵрүү касиети.}}
−
:{{bib|'''Сплавы''' – системы,  состоящие из двух или  более  металлов и  неметаллов,  обладающие характерными  свойствами  металлов.}}
+
:{{bib|'''Ширетүү''' – ортолорун балкып эриген металл менен бириктирүү.}}
−
:{{bib|'''Теплопроводность''' -  свойство  тел  передавать  тепло.}}
+
:{{bib|'''Куймалар''' – эки же андан ашык металлдардан жана металл эместерден турган, металлдык касиетке ээ болгон системалар.}}
−
:{{bib|'''Ферромагнитный материал''' — магнитный материал Металлический материал в твердом состоянии, способный намагничиваться под действием внешнего магнитного поля и частично сохранять приобретенную намагниченность после удаления внешнего поля.}}
+
:{{bib|'''Щелочтук металлдар''' – суу менен реакцияга киргенде щелочторду–сууда эрүүчү негиздерди пайда кылган металлдар.}}
−
:{{bib|'''Щелочные  металлы''' называют  так,  потому что при  реакции  с  водой  они  образуют  щелочи - растворимые  основания.}}
+
:{{bib|'''Щелочтор''' – сууда эрүүчү негиздер.}}
−
:{{bib|'''Щелочи''' -  растворимые основания.}}
+
:{{bib|'''Щелочтук жер металлдар''' – «щелочтук» деген сɵздɵн алынган, «жер» деп металлдардын кендерин аташкан.}}
−
:{{bib|'''Щелочноземельные металлы''' – от  слов «щелочной», «землями» называли  руды  металлов.}}
+
:{{bib|'''Электролиз''' – заттар аркылуу туруктуу электр тогун ɵткɵргɵндɵ алардын ажырашы.}}
−
:{{bib|'''Электролиз''' – разложение  веществ при  прохождении  через них  постоянного  электрического  тока.}}
+
:{{bib|'''Электр ɵткɵргүчтүк''' – электр тогун ɵткɵрүү жɵндɵмдүүлүгү.}}
−
:{{bib|'''Электропроводность''' – способность  проводить  электричество.}}
 
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
 
== Библиография ==
 
== Библиография ==
−
==== Справочники ====
+
==== Справочниктер ====
 
* {{bib|Химическая энциклопедия, ред. И.Л. Кнунянц, Изд. «Советская энциклопедия»,  1-5 т., М., 1988 г.}}
 
* {{bib|Химическая энциклопедия, ред. И.Л. Кнунянц, Изд. «Советская энциклопедия»,  1-5 т., М., 1988 г.}}
 
* {{bib|Р.А. Лидин  Справочник  по  общей и  неорганической химии. М. «Просвещение» 1997г.}}
 
* {{bib|Р.А. Лидин  Справочник  по  общей и  неорганической химии. М. «Просвещение» 1997г.}}
Строка 147: Строка 151:
 
* {{bib|«Что такое. Кто  такой». Изд. «Педагогика» М. 1990 г.}}
 
* {{bib|«Что такое. Кто  такой». Изд. «Педагогика» М. 1990 г.}}
 
* {{bib|«Энциклопедия для  детей». Химия т. 17 Изд. дом «Аванта».2000г.}}
 
* {{bib|«Энциклопедия для  детей». Химия т. 17 Изд. дом «Аванта».2000г.}}
−
==== Книги ====
+
==== Китептер ====
 
* {{bib|В.А.Волков, Е.В. Вонский, Г.И. Кузнецова. «Выдающиеся химики мира», М. «Высшая  школа», 1991 г.}}
 
* {{bib|В.А.Волков, Е.В. Вонский, Г.И. Кузнецова. «Выдающиеся химики мира», М. «Высшая  школа», 1991 г.}}
 
* {{bib|В.А.Крицман «Книга для  чтения по  неорганической  химии», М. «Просвещение», 1974 г.}}
 
* {{bib|В.А.Крицман «Книга для  чтения по  неорганической  химии», М. «Просвещение», 1974 г.}}
Строка 160: Строка 164:
 
* {{bib|«Я  познаю  мир». Детская  энциклопедия. Химия. М. АСТ 1995 г.}}
 
* {{bib|«Я  познаю  мир». Детская  энциклопедия. Химия. М. АСТ 1995 г.}}
  
−
====Учебные  пособия====
+
==== Окуу колдонмолору ====
 
* {{bib|Химия. Пособие-репетитор для  поступающих  в вузы. Ред. В.Н. Чернышов, А.С.Егоров, Ростов-на-Дону, «Феникс»,1997г.}}
 
* {{bib|Химия. Пособие-репетитор для  поступающих  в вузы. Ред. В.Н. Чернышов, А.С.Егоров, Ростов-на-Дону, «Феникс»,1997г.}}
−
==== Методические  пособия ====
+
==== Усулдук колдонмолор ====
 
* {{bib|М.В. Горский. Обучение основам  общей химии. М. «Просвещение», 1991 г.}}
 
* {{bib|М.В. Горский. Обучение основам  общей химии. М. «Просвещение», 1991 г.}}
 
</div>
 
</div>
Строка 171: Строка 175:
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Химия в лицах</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Белгилүү химиктер</div>
 
</div>
 
</div>
−
<span class="firstcharacter">А</span>нглийский  торговец Бэйкер завещал свое  состояние  Королевскому научному обществу на  выплату  тому, кто  прочтет «доклад о  выдающемся  открытии». В ноябре 1807 года эту премию получил  Гэмфри Дэви после доклада о получении калия и  натрия путем разложения щелочей действием электрического тока. Позже он выделил и  получил  барий, магний, кальций  и  стронций. Дэви стал основателем электрохимии.
+
<span class="firstcharacter">А</span>нглиялык соодагер Бэйкер ɵзүнүн бардык мүлкүн «мыкты илимий ачылыш жасагандыгы жɵнүндɵ доклад окуган» адамга тапшыруу үчүн Королдук илимий коомчулукка калтырган. 1807–жылдын ноябрь айында Гэмфри Дэви электр тогунун таасири астында щелочторду ажыратуу менен калийди жана натрийди алгандыгын билдирген. Кийинчерээк ал барийди, магнийди, кальцийди жана стронцийди бɵлүп алган. Дэви электрохимиянын негиздɵɵчүсү болуп калган.
  
−
Он сумел доказать опьяняющее действие веселящего газа на организм.  
+
Ал адамдын организмине кɵңүл кɵтɵрүүчү газдын мас кылуучу таасирин далилдей алган.
−
{{center-p|[[файл:Гемфри-Дэви.jpg|220px|Гемфри Дэви на портрете работы Томаса Филлипса]]}}
+
−
Из  практических  изобретений надо  выделить  безопасную для  взрыва  метана  шахтерскую  лампу,  которой  пользовались  долгие  годы  до  введения  в  шахтах  электрического освещения.  
+
{{center-p|[[файл:Gemfi devi.jpg|220px|Гемфри Дэви Томаса Филлипс тарткан портрети]]}}
 +
Ойлоп табылгандардын ичинен метанды жардырууда колдонулган коопсуз шахтерлордун лампасын белгилеп кетсек болот. Ал кɵптɵгɵн жылдар бою шахталарда электр жарыгын колдонгонго чейин пайдаланылган.
  
−
Дэви работал  в  Пневматическом  институте  в  Бристоле, и  хотя  у  него  было  только  среднее  образование,  он  стал  с 1802 профессором Королевского института.
+
Дэви Бристолдогу Пневматикалык институтта иштеген жана ал орто билимдүү гана болсо да, 1802–жылы Королдук институттун профессору болуп калган.
  
−
В 1805 году Французская академия наук присудила ему премию в 3000 франков. В 1812 году Дэви в возрасте 34 лет за научные работы был посвящён в рыцари. Член  множества научных организаций, в том числе иностранный почётный член Петербургской АН (1826 год).  
+
1805 – жылы Франция Илимдер академиясы ага 3000 франк ɵлчɵмүндɵгү сыйлык берген. 1812–жылы Дэви 34 жашында илимий эмгектери үчүн рыцарлык титулга кɵрсɵтүлгɵн. Кɵптɵгɵн илимий уюмдардын мүчɵсү, анын ичинен Петербург ИА чет ɵлкɵлɵгү ардактуу мүчɵсү (1826–ж.).
  
−
В 1826 году Дэви поразил первый апоплексический удар, а 29 мая 1829 года на пути в Англию  из  Европы  Дэви поразил второй удар, от которого он и умер на пятьдесят первом году жизни в Женеве.  
+
1826–жылы Дэви апоплексия оорусунан жабыркаган (мээге кан куюлуп, шал ооруусунун пайда болушу). 1829–жылдын 29–майында Европадан Англияга бара жатканда Дэви экинчи жолу бул оору менен ооругандыктан, элүү бир жашында Женевада кɵз жумган.
  
−
Похоронен в Вестминстерском аббатстве в Лондоне, на месте захоронения выдающихся людей Англии. В его честь Лондонское Королевское общество учредило награду для учёных — медаль Дэви.
+
Лондондогу Вестминстер аббатствосунда Англиянын белгилүү адамдары коюлган жерге кɵмүлгɵн. Анын урматына Лондондогу Королдук коомчулук окумуштуулар үчүн сыйлык–Дэви медалын тапшырышкан.
 
</div>
 
</div>
 
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Химия в лицах</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Белгилүү химиктер</div>
 
</div>
 
</div>
 
{{center-p|[[file:Kurnakov.jpg|280px|Академик Курнаков Николай Семенович]]}}
 
{{center-p|[[file:Kurnakov.jpg|280px|Академик Курнаков Николай Семенович]]}}
  
  
−
Советский химик. Разработал физико-химический анализ растворов и сплавов металлов. Для анализа состава сплавов он создал новые методы и приборы.
+
Советтик химик. Эритмелердин жана металлдардын куймаларынын физикалык–химиялык анализин иштеп чыккан. Куймалардын курамын анализдɵɵ үчүн ал жаңы методдорду жана приборлорду түзгɵн.  
 
----
 
----
−
{{center-p|[[file:Chernov.jpg|280px|Заслуги Дмитрия Константиновича Чернова перед наукой огромны. Он выражал новые, передовые идеи в области металлургии.]]}}
+
{{center-p|[[file:Chernov.jpg|280px|Д. К. Черновдун илим үчүн сиңирген эмгеги зор болгон. Ал металлургия жаатында жаңы, алдыңкы идеяларды айтып келген..]]}}
  
  
−
Русский металлург. Разработал в 1868 году наилучшие условия отливки, ковки и термической обработки стали. С тех пор стальные орудия вытеснили бронзовые. Предсказал преимущества применения кислородного дутья в конвекторном процессе.
+
Орус металлургу. 1868–жылы болотту куюу, согуу менен калыпка келтирүү жана термикалык жактан кайрадан иштетүү боюнча жакшы шарттарды иштеп чыккан. Ошондон баштап болоттон жасалган куралдар бронза куралдарын сүрүп чыгарган. Конвекторлоо процессинде кычкылтек менен үйлɵɵнү колдонууга боло тургандыгын алдын ала айткан.
 
----
 
----
−
{{center-p|[[file:Anosov.jpg|280px|Павел Петрович Аносов в чине генерал-майора. Портрет 1851 года.]]}}
+
{{center-p|[[file:Anosov.jpg|280px|Павел Петрович Аносов генерал–майора. чининде 1851–ж. портрети]]}}
  
  
−
Русский металлург, горный инженер. Он был первым исследователем, применившим еще в 1831 году микроскоп для изучения структуры стали. Изобрел способ закалки стальных изделий в струе сжатого воздуха. Получил литую сталь и усовершенствовал многие заводские механизмы.
+
Орус металлургу, тоо инженери. Ал болоттун түзүлүшүн билүү үчүн 1831–жылы микроскопту колдонгон биринчи изилдɵɵчү болгон. Кысылган абанын агымына болоттон жасалган буюмдарды чыңалтуунун жолун ойлоп тапкан. Куюлган болотту алган жана кɵптɵгɵн заводдогу механизмдерди ɵнүктүргɵн.
 
</div>
 
</div>
 
<!-- Второй элемент сайдбара -->
 
<!-- Второй элемент сайдбара -->
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Интересные факты</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Кызыктуу фактылар</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{step |symb=1 }}Из 1 кг гидрида лития  можно  получить 2800 литров  водорода, столько его содержит 40 кг баллон  под  давлением 120-150 атмосфер.  
+
{{step |symb=1 }}1 кг литийдин гидридинен 2800 литр суутекти алууга болот, бул 120–150 атмосфералык басым астында 40 кг баллондун кɵлɵмүнɵ барабар.  
  
−
{{step |symb=2 }}Солью,  извлеченной  из  морской  воды  можно было бы  засыпать всю  сушу  слоем  в 130 метров.
+
{{step |symb=2 }}Дарыядан алынган туз менен бүткүл кургактыкты 130 метрге чейин каптоого болот.
  
−
{{step |symb=3 }}В  состав  жидкого  мыла  входит  калий.
+
{{step |symb=3 }}Суюк самындын курамына калий кирет.
  
−
{{step |symb=4 }}Каждую  секунду  в  организме  человека  распадается 5000 атомов  радиоактивного  изотопа  калия,  которого  в  нем  содержится около 0,003 грамма.
+
{{step |symb=4 }}Адамдын организминде ар бир секундада ɵзүнɵ 0,003 грамм калийди кармап турган калийдин радиоактивдүу изотобунун 5000 атому ажырап турат.  
  
−
{{step |symb=5 }}Сплав 76% калия и 24% натрия  жидкий и затвердевает при  минус 12 градусов Цельсия.
+
{{step |symb=5 }}76% калийдин жана 24% натрийдин куймасы суюк абалда болот, минус 12 градус Цельсиядада катууланат.
  
−
{{step |symb=5 }}Известно, что при использовании сильных окислителей была достигнута степень окисления железа +8.
 
 
</div>
 
</div>
−
<!-- третий элемент сайдбара викторины игры тесты -->
+
<div class="sbstyle" style="margin-top:20px;">
−
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Вопросы</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Лайфхак</div>
 +
</div>
 +
<br />Бул видеодон силер жумуртканы кантип отсуз бышырууга боло тургандыгын кɵрɵ аласыңар.
 +
{{center|[[file:Как сварить яйцоKG.mp4|280px]]}}
 
</div>
 
</div>
−
Попробуйте ответить правильно на пять вопросов:
 
−
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
 
−
{Каким  способом получают  щелочные  металлы?
 
−
|type="()"}
 
−
+ Электролизом
 
−
- Восстановлением
 
−
- Выплавкой
 
  
−
{Какой щелочной элемент  реагирует с  воздухом  при  обычных  условиях сразу  с  образованием  двух  соединений?
+
<div class="sbstyle">
−
|type="()"}
 
−
- Натрий
 
−
- Калий
 
−
+ Литий
 
−
 
 
−
{В какой  цвет  окрашивает  пламя  калий?
 
−
|type="()"}
 
−
- Красный
 
−
+ Фиолетовый
 
−
- Зеленый
 
−
 
 
−
{Какова  валентность атомов  щелочных  металлов?
 
−
|type="()"}
 
−
+ 1
 
−
- 3
 
−
- 2
 
−
 
 
−
{Какова  температура  плавления  цезия?
 
−
|type="()"}
 
−
- 27<sup>о</sup>С
 
−
+ 28,5<sup>о</sup>С
 
−
- 29,5<sup>о</sup>С
 
−
</quiz>
 
−
</div>
 
−
<div class=sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Лайфхак</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти</div>
 
</div>
 
</div>
−
<br />В этом видео вы узнаете как сварить яйца без огня.
+
<a href="/docs/Tests/Chemistry/Kyr/Металлы/res/index.html" class="test_hover" onclick="this.target='_blank'"> <div align="center" class="test_div_hover" style="width:300px; height:auto; float:non; text-indent:0"><span class="test_hover_state"></span> [[file:Corbis.jpg|class=testirovanie|Тестти|link=]]</div>
−
{{center|[[file:Lifehack.mp4|280px]]}}
 
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
{{lang|Химия: Металлы}}
 
{{lang|Химия: Металлы}}

Текущая версия на 09:40, 22 октября 2018

Металлдардын жалпы касиеттери

Сырткы энергетикалык деңгээлинде 1, 2 же 3 электрону бар элементтер металлдарга кирет. (Суутектен, гелийден жана бордон башкасы. Металлдар элементтердин мезгилдик системасында негизги жана кошумча подгруппаларда жайгашкан). Аларга жылуулук жана электр өткөргүчтүк, согууга элпектик, ийилгичтик жана зымдай созулуу касиеттери таандык .Бардык металлдар кадимки температурада сымаптан башкасы катуу абалда болот, металлдык жалтырактыкка ээ жана алтындай сары, күмүш сымал-боз түстө, ал түгүл көгүш түстɵргɵ боелуп, кубулуп турат.

Кээ бир металлдардын сырткы кɵрүнүшү


Бул касиеттер металлдардын атомунун түзүлүшүнө жана түйүндөрүндө нейтралдык атомдор менен бирге оң заряддалган иондор жайгашкан кристаллдык торчолордун жаратылышына да байланыштуу болот. Ал эми электрондор (электрондук газ) түйүн аралык мейкиндикте жайгашат. Типтүү металлдар-калыбына келтиргичтер, бирок алар амфотердик касиеттерге (металлдык да металл эместик да касиети) да ээ болот. Металлдар касиеттери боюнча бир нече топторго биригишет: щелочтук металлдар (Li, Na, K, Rb,Cs, Fr), щелочтук жер металлдар (Ca, Sr, Ba, Ra), түстүү металлдар (Ag, Au, Cu, Mn, Co, Ni, Cr), кара металл–Fe жана анын куймалары), асыл металлдар (Ag, Au, Pt,Ru, Rh,Pd, Os, Ir), жеңил металлдар – тыгыздыгы 5 г/см3 төмөн жана оор металлдар – тыгыздыгы 5 г/см3 жогору болгон. Металлдардын тыгыздыгы 0,53 г/см3 болгон литийден 22, 7 г/см3 болгон осмийге чейинки мааниге ээ болот.

Бир нече металлдардын жана металл эместердин аралашмасынан турган куймаларда металлдардын жеке касиеттери толугу менен өзгөрүп кетет. Алар катуу эритмелер, интерметаллиддер жана механикалык аралашмалар болушу мүмкүн. Куймалар бекем болот, кыйынчылык менен эрийт, алардын балкып эрүү температурасы кескин төмөндɵйт, кислотага, щелочко туруктуу болуу менен жаңы касиеттерге ээ болот.


В начало

Щелочтук металлдар

Li, Na, К , Rb, Cs, Fr металлдары суу менен аракеттенишип, щелочторду–сууда эрүүчү негиздерди пайда кылгандыгы үчүн щелочтуу металлдар деп аталат. Бардык щелочтуу металлдардын S –электрондук катмарында 1е толот, ошондуктан калыбына келтиргичтер катары металлдык касиеттерди алып жүрɵт, кычкылдануу даражасы +1 барабар, I валенттүү болот. Балкып эрүү температурасы төмөн (tбал) болот, мисалы, цезий адамдын колунун жылуулугунан эле балкып эрийт.

Бул металлдардын туздары жалынды мүнөздүү ар түрдүү түстөргө боёшот: литий – ачык кызыл, натрий–кызгылт сары, калий – кочкул, рубидий–кызыл, цезий – көгүш түскө.

Металлдардын жалындын түсүн боёшу


Франций – туруксуз изотобу бар радиоактивдүү элемент.

Щелочтук металлдар реакцияга активдүү киргендиктен, жаратылышта эркин түрдɵ эмес, туздардын курамында кездешет. Алардын ичинен эң кеңири таралганы NaCl (таш тузу, кайнатма туз, галит) болуп саналат. Ал эми соданы (Na2CO3) адамдар байыртадан эле билишкен. Калий селитрасы (KNO3) мылтыктын дарысынын курамына киргендиктен, адамзаттын тарыхында чоң мааниге ээ болгон. Щелочтук металлдар балкыган хлориддердин же гидроксиддерди электролиздөө жолу менен алынат.

2NaCl Электролиз→ 2Na + Cl2↑, 4NaOH Электролиз→ 4Na + 2H2O + O2↑
Щелочтук металлдар
Щелочтук металлдар

Бардык щелочтуу металлдар жумшак, тыгыздыгы төмөн болот. Литий (0,53 г/см3) жана натрий (0,97 г/см3) суудан жеңил болот, суу менен реакцияга киргенде анын үстүндө сүзөт.

Бардык металлдар күмүш сымал ак түстө болушат, электр тогун жана жылуулукту жакшы өткөрүшөт. Жумшак, бычак менен кесүүгө болот.

Щелочтуу металлдар башка заттар менен реакцияга кубаттуу киргендиктен, аларды керосиндин астында сакташат.

Суутек, күкүрт, көмүртек жана хлор менен реакцияга кирет. Калий жана натрий кычкылтек менен реакциялашканда өтө кычкылды (Na2O2), суу менен реакцияга киргенде гидроксиддер–щелочторду (LiOH, NaOH, KOH) пайда кылат.


В начало

Щелочтук жер металлдар

Щелочтук жер металлдар: Mg – магний, Ca – кальций, Sr – стронций жана барий – Ba


Ca, Sr, Ba, Ra металлдарынын гидроксиддери эритмелерде щелочтук касиетке ээ болгондуктан, алар «щелочтук жер металлдар» деп аталат. Ал эми алардын оксиддери кыйынчылык менен эригендиктен «жер» деп аталган оор металлдардын оксиддерине жакындашат.

(Mg) – магний, (Ca) – кальций, (Sr) – стронций, (Ba) – барий металлдык касиетке ээ болот. Күмүш сымал ак түстөгү бардык металлдар жылуулукту, электр тогун жакшы өткөрүшөт, алардын тыгыздыгы мезгилдик системада жогортон төмөн карай жогорулайт, ал эми балкып эрүү температурасы төмөндөйт. Алар абадагы кычкылтек менен кычкылданып кетпеши үчүн щелочтуу металлдар сыяктуу эле керосиндин астында сакталат. Жумшак, бычак менен кесилет. Жалынды мүнөздүү түстөргө боёшот.

Металлдар жаратылышта эркин түрдө кездешпейт, алар CaCO3 • MgCO3 – доломит, CaCO3 – бор, акиташ, мрамор, CaSO4 • 2H2O – жаратылыш гипси, Ca3 (PO4)2 – фосфорит туздарынын курамында кездешет. Кальций жана магний хлориддерди электролиздөө, ал эми стронций жана барий алюминотермиялык жол менен алынат. Бардык металлдардын сырткы энергетикалык деңгээлинде 2ден е болот, ошондуктан алар 2 е оңой эле берип, күчтүү калыбына келтиргич болуп калат, алардын кычкылдануу даражасы +2 барабар, металлдык касиеттери (ЭМС) жогортон төмөн карай жогорулайт. Щелочтук жер металлдар суутек, кычкылтек, күкүрт жана хлор менен реакцияга кирет, суу менен активдүү реакциялашат.

Кальцийдин оксиди суу менен реакцияга киргенде курулушта кеңири пайдаланылган өчүрүлгөн акиташ алынат. Щелочтук жер металлдар кальций (Ca2+) жана магнийдин (Mg2+) катиондорунун сууда болушу суунун шордуулугуна алып келет». «Шордуу сууда» (Ca2+) жана ( Mg2+) көп болгондуктан, самын көбүрбөйт, алар жогорку карбон кислоталарынын эрибеген туздарын пайда кылат. Бул учурда чай жакшы демделбейт, эт эзилип кетет. Шордуу суу кебер пайда кылгандыктан, ичтен күйүүчү кыймылдаткычтарды муздатууга жана буу казандарын иштетүүгө жараксыз болуп саналат. Шордуу сууну тамакка колдонуудан бөйрөктө таш пайда болушу мүмкүн. Сууну жумшартуунун заманбап жолу – натрийдин иондорун кальцийдин иондоруна алмаштырууга жɵндɵмдүү болгон чайырларды–катиониттерди колдонуу болуп саналат.

Кальций – сөөк тканынын жана тиштин негизги компоненти болуп саналат.


В начало

Алюминий

Al.jpg

Алюминий (Al) – сырткы электрондук деңгээлинде 3е кармап турган, III валенттүү жана кычкылдануу даражасы +3, терс электрлүүлүгү 1,5 барабар болгон III группанын негизги подгруппасынын элементи. Ал амфотердүү, б.а. кислоталык да негиздик да касиетке ээ. Алюминий – жер шарына эң кеңири таралган металл (8,8%). Ал жаратылышта эркин абалында кездешпестен, алюмосиликаттар: Na2O • AL2O3 • 2SiO2 – нефелин, K2O • Al2O3 • 6SiO2 – ортоклаз (талаа шпаты), Al2O3 • 2SiO2 • 2H2O – каолинит (чопо), Al2O3 • nH2O – боксит, Al2O3 – корунд (глинозем), Na3AlF6 – криолит түрүндө кездешет.

Алюминий жаратылышта
Алюминий жаратылышта


Башка металлдардын туздары менен боёлгон корунддар баалуу таш катары эсептелет. Аларга сапфирлер, рубиндер кирет.

Алюминий электр тогун жана жылуулукту жакшы ɵткɵргɵн, күмүш сымал ак түстɵгү жеңил металл. Балкып эрүү температурасы + 660оС барабар.

Алюминий криолиттин балкымасынан Al2O3 электролиздɵɵ аркылуу алынат.

2Al2O3 Электролиз, t=950, Na3AlF6→ 4Al+ 3O2↑

Алюминий калыңдыгы 5–10 нм болгон оксид пленкасы Al2O3 менен капталып калат, ал абдан бекем болгондуктан алюминийди андан аркы кычкылдануудан сактайт. Ошондуктан, алюминий суу менен реакцияга кирбейт. Алюминийдин амальгамасы (сымап менен болгон куймасы) оксид пленкасынан ажыратылгандан кийин кычкылтек, суутек, хлор, күкүрт жана көмүртек, ал түгүл суу менен да реакцияга кирет.

Амфотердик металл катары алюминий щелочтор менен реакцияга кирет да

2Al + 2NaOH + 2H2O = 2NaAlO2 + 3Н2↑­,

натрий метаалюминатын пайда кылат.

Башка заттар менен реакциялашып, AlH3 – алюминий гидридин, Al2O3 – алюминий оксидин, Al(OH)3 – алюминий гидроксидин пайда кылат.

Өзгɵчɵ алюминий куймалары – дюралюмин (Al + 5%Cu + 2%Mg), силумин (Al + Si), «Термит» – оксид менен (Fe3O4) алюминий порошогунун аралашмасы өтө баалуу, алар авиа жана машина курууда, кеме курууда кеңири колдонулат. Куймаларды иштетүүдɵ кɵп ɵлчɵмдɵгү жылуулук бөлүнүп чыккандыктан, алар металлдарды термиттик ширетүүдɵ пайдаланылат.

8Al +3Fe3O4 = 4Al2O3 + 9Fe + ΔH 853,5 кДж/моль


В начало

Темир

  • Темир химиялык элементтердин ичинен жер шарында таралышы боюнча ( массалык үлүшү 4,7–6,0%) төртүнчү орунда жана металлдардын арасынан алюминийден кийинки экинчи орунда турат. Темир байыртадан бери эле белгилүү болгон элементтердин катарына кирет. Алгачкы жолу темирди Египетте, биздин заманга чейин 2чи миң жылдыкта Месопотамияда, андан соң Закавказьеде, Кичи Азияда жана байыркы Грецияда колдонушкан. Уюган темир – метеориттен алынган ɵтɵ сейрек кездешүүчү зат.
  • Уюган темир
  • Болот куюлуучу цех

Темир жаратылышта бирикмелердин, тоо кендеринин курамында жана тирүү организмдерде кездешет.

Fe2O3 • 3H2O – күрɵң түстүү железняк, лимонит; Fe2O3 – кызыл темир, гематит; Fe3O4 – магниттик темир, магнетит; FeS2 – темир колчеданы, пирит.

Темир – күмүш түстүү – ак, согууга элпек, башкаларга салыштырмалуу жумшак металл, балкып эрүү температурасы 1539 оС, 20 оС тыгыздыгы 7,87 г/см3. барабар, 768 оС тɵмɵн болгондо темир ферромагниттүү, ширетүүгɵ, согууга, калыпка келтирүүгɵ ыңгайлуу болот. +2, +3, +6 кычкылдануу даражаларын кɵрсɵтɵт. Нымдуу абада темир кычкылданат (дат басат) да, Fe+2 жана Fe+3 бирикмелерин пайда кылат. Темир амфотердүү металл.

P8 1 KG.png
P8 1 KG.png

Суюлтулган кислоталар менен аракеттенишкенде темир кычкылдануу даражасы +2 барабар болгон бирикмелерди пайда кылат, ал эми концентрацияланган азот кислотасы менен реакцияга киргенде темирдин активдүүлүгү тɵмɵндɵтɵйт. Металл эместерден кычкылтек, хлор жана күкүрт менен аракеттенишет.

Темирди аныктоо үчүн мүнɵздүү түстү берген реактивдер колдонулат, Fe+2 – берлин лазурунун изумруд сымал (ачык жашыл түс) түсүн берсе, Fe+3 – кɵк түстү берет.

Темир жана анын куймалары кара металлдарга кирет. Темирдин куймалары катары – курамында 2% кɵп кɵмүртек болгон чоюн жана 0,02 – 2.0% чейинки кɵмүртекти кармап турган болотту атоого болот. Мындан сырткары курамында Mn, Si, S, P ж.б. элементтердин аралашмасы болгон болоттун түрлɵрү да бар. Бул элементтер болоттун коррозиялык касиетин күчɵтɵт. Темирди балкытып эритүү процесси кɵмүртектин жана ис газынын атайын мештерде – домналарда темирди анын оксиддеринен калыбына келтирүүсүнɵ негизделген.


В начало

Пайдалуу шилтемелер

YouTubeдагы Thoisoi каналынан ɵзгɵчɵ эксперименттерди жана химиялык элементтер жɵнүндɵ кызыктуу маалыматтарды ала аласыңар

Глоссарий

Аквакомплекстер – курамында суунун молекуласын алып жүргɵн комплекстер же кристаллогидраттар.
«Алкалдар» араб тилинен – «күл», «щелочь» деп которулат.
Алюминотермия – металлдык алюминий менен алардын оксиддерин калыбына келтирүү аркылуу металлдарды жана металл эместерди алуунун жолу.
Амфотердүүлүк – кислоталык да, щелочтук да касиеттин болушу.
Асыл металлдар – алтын, платина, күмүш, рутений, родий, палладий, осмий, иридий.
Гидроксиддер – курамында гидроксил тобун алып жүргɵн органикалык эмес бирикмелер.
Интерметаллиддер – курамдын туруктуулук законуна баш ийбеген металлдар, алардын химиялык бирикмелери.
Согууга элпектик – балка менен согуу аркылуу форма берүү, ысытууда күчɵйт.
Кокс – абаны катыштырбай кɵмүрдү ысытуу менен алынган катуу зат. Чоюнду балкытып эритүүдɵ колдонулат.
Металлдардын коррозиясы – сырткы чɵйрɵнүн таасири астында металлдардын бузулуусу.
Металлдар – ɵзгɵчɵ жалтырактыкка ээ болгон, согууга элпек, электр тогун жана жылуулукту жакшы ɵткɵргɵн, сырткы деңгээлинде 1,2,3 электронду кармап жүргɵн жɵнɵкɵй заттар жана куймалар.
Магниттүүлүк – магнитке тартылуу.
Металл эместер – металлдарга мүнɵздүү касиетке ээ болбогон жɵнɵкɵй заттар.
Негиздер – молекуласы металлдардын атомунан жана бир же бир нече гидроксил тобунан турган заттар.
Опал – сүттɵй ак түс ( башка түстөр да коштоп турат).
Металлдардын активдүүлүгүн тɵмɵндɵтүү (пассивдештирүү) – кычкылдандыргычтын таасири астында металлдын сырткы катмарында коргоочу катмардын пайда болууусу.
Ийилгичтик – кадимки жана жогорку температурада басым астында талкаланбастан туруп, калыбын ɵзгɵртүү жɵндɵмдүүлүгү.
Өтɵ кычкылдар – кычкылтектин атомдору бири–бири жана башка элементтин атому менен байланышкан химиялык бирикмелер.
Тыгыздык –массанын кɵлɵмгɵ болгон катышы.
Прокатка – белгилүү бир форманы берүү үчүн айланып туруучу валлдардын ортосунда ɵзгɵчɵ станоктордо басым астында кысуу менен металлдарды ысык абалында иштетүү.
Реакциялашууга жɵндɵмдүү – молекулалардын, атомдордун, иондордун активдүүлүгүнүн мүнɵздɵмɵсү.
Жылуулук ɵткɵргүчтүк – нерсенин жылуулук ɵткɵрүү касиети.
Ширетүү – ортолорун балкып эриген металл менен бириктирүү.
Куймалар – эки же андан ашык металлдардан жана металл эместерден турган, металлдык касиетке ээ болгон системалар.
Щелочтук металлдар – суу менен реакцияга киргенде щелочторду–сууда эрүүчү негиздерди пайда кылган металлдар.
Щелочтор – сууда эрүүчү негиздер.
Щелочтук жер металлдар – «щелочтук» деген сɵздɵн алынган, «жер» деп металлдардын кендерин аташкан.
Электролиз – заттар аркылуу туруктуу электр тогун ɵткɵргɵндɵ алардын ажырашы.
Электр ɵткɵргүчтүк – электр тогун ɵткɵрүү жɵндɵмдүүлүгү.

В начало

Библиография

Справочниктер

  • Химическая энциклопедия, ред. И.Л. Кнунянц, Изд. «Советская энциклопедия», 1-5 т., М., 1988 г.
  • Р.А. Лидин Справочник по общей и неорганической химии. М. «Просвещение» 1997г.
  • И.Т. Гороновский, Ю.П. Назаренко, Е.Ф. Некряч. Киев, «Наукова думка», 1974г.
  • Джейн Верзейм, Крис Окслейд и д-р Джон Ватерхаус .Химия. Школьный иллюстрированный справочник (пер. с англ.), М. «Росмэн», 1995г.
  • Л.Л.Андреева, Д.Ю. Добротин, О.С. Габриелян и др. ХИМИЯ, «Большой справочник для школьников и поступающих в вузы», М. «Дрофа», 2004г.
  • Химия. Справочник школьника. Центр гуманитарных наук при факультете журналистики МГУ им. М.В. Ломоносова. М. 1997 г.
  • «Хочу все знать» Сб. Ленинград»Детская литература».1987 г.
  • «Что такое. Кто такой». Изд. «Педагогика» М. 1990 г.
  • «Энциклопедия для детей». Химия т. 17 Изд. дом «Аванта».2000г.

Китептер

  • В.А.Волков, Е.В. Вонский, Г.И. Кузнецова. «Выдающиеся химики мира», М. «Высшая школа», 1991 г.
  • В.А.Крицман «Книга для чтения по неорганической химии», М. «Просвещение», 1974 г.
  • Варкентина Н.А., Дженлода Р.Х. «Химические элементы в школьном курсе химии». «Азиятехнографика». Бишкек, 2010 г.
  • Книга для чтения по химии. 1 ч. Гос. Изд. Минпроса РСФСР, М. 1960 г.
  • Книга для чтения по химии. 2 ч. Гос. Изд. Минпроса РСФСР, М. 1961 г.
  • М. Фримантл. «Химия в действии», 2 ч. М. «Мир», 1991г.
  • П.Р. Таубе, Е.И.Руденко. «От водорода до …?» «Высшая школа», 1964 г.
  • Популярная библиотека химических элементов. Ред. Акад. И.В. Петрянов – Соколов. М. «Наука», 1983 г.
  • Э. Гроссе, Х. Вайсмантель «Химия для пюбознательных» Ленинград. «Химия» 1985 г.
  • Ю.И. Соловьев,Д.Н. Трифонов, А.Н. Шамин «История химии», М. «Просвещение», 1984 г.
  • «Я познаю мир». Детская энциклопедия. Химия. М. АСТ 1995 г.

Окуу колдонмолору

  • Химия. Пособие-репетитор для поступающих в вузы. Ред. В.Н. Чернышов, А.С.Егоров, Ростов-на-Дону, «Феникс»,1997г.

Усулдук колдонмолор

  • М.В. Горский. Обучение основам общей химии. М. «Просвещение», 1991 г.
Белгилүү химиктер

Англиялык соодагер Бэйкер ɵзүнүн бардык мүлкүн «мыкты илимий ачылыш жасагандыгы жɵнүндɵ доклад окуган» адамга тапшыруу үчүн Королдук илимий коомчулукка калтырган. 1807–жылдын ноябрь айында Гэмфри Дэви электр тогунун таасири астында щелочторду ажыратуу менен калийди жана натрийди алгандыгын билдирген. Кийинчерээк ал барийди, магнийди, кальцийди жана стронцийди бɵлүп алган. Дэви электрохимиянын негиздɵɵчүсү болуп калган.

Ал адамдын организмине кɵңүл кɵтɵрүүчү газдын мас кылуучу таасирин далилдей алган.

Гемфри Дэви Томаса Филлипс тарткан портрети

Ойлоп табылгандардын ичинен метанды жардырууда колдонулган коопсуз шахтерлордун лампасын белгилеп кетсек болот. Ал кɵптɵгɵн жылдар бою шахталарда электр жарыгын колдонгонго чейин пайдаланылган.

Дэви Бристолдогу Пневматикалык институтта иштеген жана ал орто билимдүү гана болсо да, 1802–жылы Королдук институттун профессору болуп калган.

1805 – жылы Франция Илимдер академиясы ага 3000 франк ɵлчɵмүндɵгү сыйлык берген. 1812–жылы Дэви 34 жашында илимий эмгектери үчүн рыцарлык титулга кɵрсɵтүлгɵн. Кɵптɵгɵн илимий уюмдардын мүчɵсү, анын ичинен Петербург ИА чет ɵлкɵлɵгү ардактуу мүчɵсү (1826–ж.).

1826–жылы Дэви апоплексия оорусунан жабыркаган (мээге кан куюлуп, шал ооруусунун пайда болушу). 1829–жылдын 29–майында Европадан Англияга бара жатканда Дэви экинчи жолу бул оору менен ооругандыктан, элүү бир жашында Женевада кɵз жумган.

Лондондогу Вестминстер аббатствосунда Англиянын белгилүү адамдары коюлган жерге кɵмүлгɵн. Анын урматына Лондондогу Королдук коомчулук окумуштуулар үчүн сыйлык–Дэви медалын тапшырышкан.

Белгилүү химиктер
Академик Курнаков Николай Семенович


Советтик химик. Эритмелердин жана металлдардын куймаларынын физикалык–химиялык анализин иштеп чыккан. Куймалардын курамын анализдɵɵ үчүн ал жаңы методдорду жана приборлорду түзгɵн.

Д. К. Черновдун илим үчүн сиңирген эмгеги зор болгон. Ал металлургия жаатында жаңы, алдыңкы идеяларды айтып келген..


Орус металлургу. 1868–жылы болотту куюу, согуу менен калыпка келтирүү жана термикалык жактан кайрадан иштетүү боюнча жакшы шарттарды иштеп чыккан. Ошондон баштап болоттон жасалган куралдар бронза куралдарын сүрүп чыгарган. Конвекторлоо процессинде кычкылтек менен үйлɵɵнү колдонууга боло тургандыгын алдын ала айткан.

Павел Петрович Аносов генерал–майора. чининде 1851–ж. портрети


Орус металлургу, тоо инженери. Ал болоттун түзүлүшүн билүү үчүн 1831–жылы микроскопту колдонгон биринчи изилдɵɵчү болгон. Кысылган абанын агымына болоттон жасалган буюмдарды чыңалтуунун жолун ойлоп тапкан. Куюлган болотту алган жана кɵптɵгɵн заводдогу механизмдерди ɵнүктүргɵн.

Кызыктуу фактылар

1 1 кг литийдин гидридинен 2800 литр суутекти алууга болот, бул 120–150 атмосфералык басым астында 40 кг баллондун кɵлɵмүнɵ барабар.

2 Дарыядан алынган туз менен бүткүл кургактыкты 130 метрге чейин каптоого болот.

3 Суюк самындын курамына калий кирет.

4 Адамдын организминде ар бир секундада ɵзүнɵ 0,003 грамм калийди кармап турган калийдин радиоактивдүу изотобунун 5000 атому ажырап турат.

5 76% калийдин жана 24% натрийдин куймасы суюк абалда болот, минус 12 градус Цельсиядада катууланат.

Лайфхак


Бул видеодон силер жумуртканы кантип отсуз бышырууга боло тургандыгын кɵрɵ аласыңар.

Тестти
Тестти
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Химия:_Металлдар&oldid=27488»