БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Химия: Алгачкы химиялык түшүнүктɵр — различия между версиями

(→‎Химические элементы)
 
(не показаны 53 промежуточные версии этого же участника)
Строка 1: Строка 1:
 
{{Якорь|Начало}}
 
{{Якорь|Начало}}
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
−
<div class="cutok">[[#Физические и химические явления|Физические и химические явления]] [[#Характеристика веществ|Характеристика веществ]] [[#Чистые вещества и смеси|Чистые вещества и смеси]]<br>[[#Способы очистки смесей химических веществ|Способы очистки смесей химических веществ]] [[#Атомы и молекулы. Атомно – молекулярное учение|Атомы и молекулы. Атомно – молекулярное учение]]<br>[[#Простые и сложные вещества|Простые и сложные вещества]] [[#Химические элементы|Химические элементы]]</div>
 
−
==Что изучает химия?==
 
−
<ul class="small-block-grid-1 large-block-grid-2">
 
−
<li>
 
−
<div class="textblock">{{center|'''Химия''' - ''наука о веществах, их свойствах, изменениях этих свойств и явлениях, сопровождающих эти изменения.''}}</div>
 
−
{{center|[[Файл:Предмет химии Вещества.mp4|400px|right]]}}
 
−
</li>
 
−
<li>
 
−
<div class="imageMapHighlighter" style="margin-left:20%;">
 
−
<imagemap>
 
−
Файл:Chemistry.png|250px
 
  
−
circle 150 202 78 [[Материя]]
+
==Химия эмнени окутат?==
−
rect 92 297 209 360 [[Альберт Эйнштейн]]
+
<div class="textblock">{{center|'''Химия''' – ''заттардын курамы, түзүлүшү, касиеттери  жана алардын  айлануулары  жөнүндөгү илим''}}</div>
−
rect 5 297 78 333  [[Масса]]
+
{{center|[[Файл:Rolik-1.mp4|400px|start=5]]}}
−
rect 220 295 295 334    [[Энергия]]
+
 
−
rect 13 356 70 373    [[Вещество]]
+
 
−
rect 242 355 274 373    [[Поле]]
+
{{right-p|[[Файл:Kilo1.png|180px|class=show-for-large-up|Килограммдын эталону – бул алтын жана иридийдин куймасынан жасалган кайрак, ал Парижден 60км алыстыктагы Севр шаарында килограммдардын Музейинде айнек идиштин астында сакталат]]}}
−
rect 179 382 217 556    [[Физика]]
 
−
rect 80 399 122 539    [[Химия]]
 
−
rect 3 385 77 400    [[Соли]]
 
−
rect 3 410 77 426    [[Оксиды]]
 
−
rect 3 438 77 455    [[Кислоты]]
 
−
rect 3 483 77 501    [[Йод]]
 
−
rect 3 510 77 529    [[Сода]]
 
−
rect 3 537 77 557    [[Сахароза]]
 
−
desc none
 
  
−
</imagemap>
+
== Физикалык жана химиялык кубулуштар ==
−
</div>
+
==== Физикалык кубулуштар ====
−
</li>
+
Ар бир зат физикалык касиеттерге ээ болуу менен бирге, башка заттарга айлануу жөндөмдүүлүгүнө да ээ болот. Заттардын айланышы деген эмне?
−
</ul>
 
  
−
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[Файл:Kilo1.png|180px|Эталон  килограмма – это  брусок  из  сплава  золота  и иридия, хранящийся  под  стеклянным колпаком  в  Музее килограмма  в  г. Севр,  60  км  от  Парижа, Франция]]|Эталон  килограмма – это  брусок  из  сплава  золота  и иридия,  хранящийся  под  стеклянным колпаком  в  Музее килограмма  в  г. Севр, 60  км  от  Парижа, Франция}}</div>
+
Элестетип көрөлүчү, биз сууну ысытсак, ал буулана баштайт. Бул учурда зат башка затка айландыбы? Жок, суунун бууланышы – бул физикалык кубулуш. Суунун буусу– бул суюктук түрүндө эмес, газ абалындагы химиялык зат, суу болуп саналат.
  
−
== Физические и химические явления ==
+
Физикалык кубулуштар – бул баштапкы зат башка жаңы затка айланбай, анын агрегаттык абалы же формасы гана өзгөргөн кубулуштар.
−
==== Физические явления ====
 
−
Кроме физических свойств, каждое вещество обладает способностью к превращению. Что же такое превращение веществ?
 
  
−
Представьте, что мы нагрели воду и она испарилась. Произошло ли при этом превращение вещества? Нет, испарение воды – это физическое явление. Водяной пар – это химическое вещество вода, только не в жидком, а газообразном агрегатном состоянии.
+
<div class="hide-for-large-up">{{center-p|[[Файл:Kilo1.png|180px|Килограммдын эталону – бул алтын жана иридийдин куймасынан жасалган кайрак, ал Парижден 60км алыстыктагы Севр шаарында килограммдардын Музейинде айнек идиштин астында сакталат. ]]</div>
 +
==== Химиялык кубулуштар же химиялык реакциялар ====
 +
Башка мисалды – темирдин дат басышын карап көрөлү. Темир нымдуу аба менен тийишкенде, аны дат басат. Темирдин даты – күрөң түстөгү морт зат. Демек, темир, кычкылтек жана суу менен аракеттенишип, темирдин датын пайда кылды, б.а. бир зат башка жаңы затка айланды. Бул кубулуш химиялык кубулуш болуп саналат. Ал эми химиялык кубулушту химиялык реакция деп аташат. 
  
−
Физические явления – это явления, при которых данные вещества не превращаются в другие, а только изменяется их агрегатное состояние или форма.
+
<div class="textblock">Химиялык кубулуштар же химиялык реакциялар – бул баштапкы заттардан курамдары, касиеттери боюнча айрымаланган жаңы заттарды пайда кылуучу кубулуштар.</div>
−
<div class="show-for-small-only">{{center-p|[[Файл:Kilo1.png|180px|Эталон  килограмма – это  брусок  из  сплава  золота  и иридия,  хранящийся  под  стеклянным колпаком  в  Музее килограмма  в  г. Севр,  60  км  от  Парижа, Франция]]|Эталон  килограмма – это  брусок  из  сплава  золота  и иридия, хранящийся  под  стеклянным колпаком  в  Музее килограмма  в  г. Севр,  60  км  от  Парижа, Франция}}</div>
 
−
==== Химические явления или химические реакции ====
 
−
Возьмем другой пример – ржавление железа. Железо ржавеет при взаимодействии с водой и кислородом. Ржавчина – хрупкое вещество бурого цвета. Таким образом, происходит превращение веществ – железа, кислорода и воды – в ржавчину. Это явление относится к химическим. Химические явления иначе называют химическими реакциями.
 
  
−
<div class="textblock">Химические явления или химические реакции – это явления, при которых из данных веществ образуются другие.</div>
+
Химиялык реакцияга катышкан заттар (мисалы: темир, кычкылтек жана суу), баштапкы заттар деп аталат.
  
−
Вещества, вступающие в химическую реакцию (в рассмотренном примере – это железо, кислород и вода), называют исходными веществами.  
+
Реакциянын натыйжасында пайда болгон заттар (темирдин даты), реакциянын продуктусу деп аталат.
  
−
Вещества, получающиеся в результате реакции (в данном случае – ржавчина), называют продуктами реакции.
+
====='''Жыйынтык'''=====
 
<div class="textblock">
 
<div class="textblock">
−
====='''Вывод'''=====
+
Физикалык кубулуш учурунда заттардын курамы өзгөрбөйт, алардын агрегаттык абалы же формасы гана өзгөрөт. Ал эми химиялык реакциянын натыйжасында, баштапкы заттар жаңы заттарды пайда кылат.</div>
−
При физическом явлении изменения вещества не происходит, а изменяется лишь его агрегатное состояние или форма. В результате химической реакции происходит превращение исходных веществ в продукты реакции. </div>
 
 
<br clear=all />
 
<br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Характеристика  веществ ==
+
== Заттарды мүнөздөп жазуу ==
−
<div class="hide-for-small-only">{{right-p|[[Файл:Wertr.jpg|150px|Один из трех токамаков сохранился со времен Советского Союза в Бишкеке на Научной станции Российской Академии наук]]}}</div>
+
<div class="hide-for-small-only">{{right-p|[[Файл:Wertr.jpg|150px|Үч токамактын бирөө Советтер Союзунун мезгилинен бери Бишкектеги Россия илимдер Академиясынын Илимий станциясында сакталып турат]]}}</div>
−
<div class="show-for-small-only">{{center-p|[[Файл:Wertr.jpg|250px|Один из трех токамаков сохранился со времен Советского Союза в Бишкеке на Научной станции Российской Академии наук]]}}</div>
+
<div class="show-for-small-only">{{center-p|[[Файл:Wertr.jpg|250px|Үч токамактын бирөө Советтер Союзунун мезгилинен бери Бишкектеги Россия илимдер Академиясынын Илимий станциясында сакталып турат]]}}</div>
−
'''Каждое  химическое  вещество  имеет физические  характеристики:'''  
+
'''Ар бир химиялык затты физикалык жактан мүнөздөөгө болот:'''  
−
: '''1.''' '''Агрегатное  состояние.'''  Твердое, жидкое, газообразное и  состояние  плазмы (Токамак- прибор для  получения  плазмы).
+
: '''1.''' '''Агрегаттык абалы.'''  Катуу, суюк, газ абалында жана плазма түрүндө болот. (Токамак– плазманы алуучу курал).
−
: '''2.''' '''Цвет.''' У  металлов цвет бывает  от  серебристо-светлого, до  темно-серого, с синеватым  отливом или красновато - желтого цвета, Неметаллы бывают  бесцветные (кислород, азот), белые (фосфор), желтые, (сера, хлор) красноватые  (фосфор), зеленоватые (фтор) или  серо  – фиолетовые  (иод).
+
: '''2.''' '''Өңү–түсү.''' Металлдар күмүш сымал ачык түстөн, күңүрт–боз түскө чейин, көгүлтүр же кызгылт–сары өңдө кубулуп турат. Металл эместер түссүз (кычкылтек, азот), ак түстө (фосфор), сары, (күкүрт, хлор) кызгылт (фосфор), жашыл (фтор) же кочкул–боз (иод) түстө болушат.
−
: '''3.''' '''Плотность.''' Среди  металлов  самый  легкий литий – 0,53 г/см<sup>3</sup> , самый  тяжелый – осмий -  22, 7 г/см<sup>3</sup> . Вставка ( Легкими считают  металлы  с  плотностью до 5 г/см<sup>3</sup>, тяжелыми после 5 г/см<sup>3</sup>). 
+
: '''3.''' '''Тыгыздыгы.''' Металлдардын ичинен эң жеңили – литий – 0,53 г/см<sup>3</sup> , эң оору – осмий – 22,7 г/см<sup>3</sup>.  
−
: '''4.''' '''Теплопроводность  и  электропроводность.''' На  практике наиболее  часто  используют  медь  и алюминий,  хотя  у  серебра  и  золота  преимущества,  но  они  дороги.
+
<div class="textblock">{{center|Тыгыздыгы 5 г/см<sup>3</sup> чейин болсо жеңил металл, 5 г/см<sup>3</sup> оор болсо, оор металл деп эсептелинет}}</div>
−
: '''5.''' '''Температура  плавления  и  кипения''' (смотри  индивидуальные  характеристики)
+
: '''4.''' '''Жылуулукту жана электр тогун өткөргүчтүгү.''' Күмүш жана алтын башка металлдарга караганда электр тогун жана жылуулукту жакшы өткөрсɵ да, алардын кымбат болгондугуна байланыштуу күндөлүк турмушта жез жана алюминий кеңири колдонулат.
 +
: '''5.''' '''Балкуу жана кайноо температуралары''' (жекече мүнөздөмөсүнөн кара)
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Чистые  вещества  и  смеси ==
+
== Таза заттар жана аралашмалар ==
−
Чистыми  считают  вещества,  у  которых  постоянные  физические  характеристики ''(Температуры  плавления, кипения).''
+
Заттын физикалык касиеттери ''(эригичтиги, кайноо температурасы)'' өзгөрүүсүз, туруктуу болсо, мындай заттарды таза заттар дейбиз.
  
−
Абсолютно  чистых  веществ  не  бывает в  силу  контакта  их  между  собой. От  степени  очистки вещества зависят  свойства  этих  веществ.
+
Жаратылышта абсолюттук таза заттар эркин түрдө кездешпейт. Заттардын тазалыгы аларды тазалоонун деңгээлине көз каранды болот.
  
−
Определение понятия «смесь» было дано в XVII в. английским ученым '''Робертом Бойлем:''' ''«Смесь – целостная система, состоящая из разнородных компонентов».''
+
Аралашма деген түшүнүктү XVII кылымда англиялык окумуштуу '''Роберт Бойль''' киргизген. Ал ''«Аралашма – ар түрдүү компоненттерден турган бирдиктүү система» деген аныктама берген''.
  
−
'''Смеси''' – бывают однородные, когда ни глазами, ни под микроскопом нельзя различить вещества, составляющие смесь (растворы) или '''неоднородные''', когда компоненты смеси можно различить глазами или с помощью приборов.
+
'''Аралашмалар''' – бир тектүү жана бир тектүү эмес болушат. Бир тектүүлөр – сыртынан караганда андагы таза заттарды көз менен да, микроскоп менен да көрүүгө мүмкүн эмес. Бир тектүү эмес аралашмаларды көз менен же атайын приборлор менен көрүп эле айрымалоого болот.
  
−
'''Различают  вещества:'''  
+
'''Таза заттарды төмөндөгүдөй айрымалоого болот:'''  
  
−
Чистые – 99%
+
Таза заттар – 99%
  
−
Химически чистые – 99,9%
+
Химиялык жактан таза – 99,9%
  
−
Чистые для анализа – 99,99%
+
Анализ үчүн таза – 99,99%
  
−
Особенно чистые – 99,99 9%
+
Өзгөчө таза – 99,99 9%
 +
 
 +
Хромотографиялык жактан таза – башка заттар менен аралашпаган заттар.
  
−
Хроматографически чистые - без следов других веществ.
 
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Способы разделения смесей химических веществ ==
+
== Аралашмалардан таза заттарды бөлүп алуу жолдору ==
 
{{center|[[Файл:Разделение смесей.mp4|750px]]}}
 
{{center|[[Файл:Разделение смесей.mp4|750px]]}}
 
<br>
 
<br>
−
{{center|[[Файл:Разделение смесей Infographic.png|750px|Способы разделения смесей]]}}
+
{{center|[[Файл:Razdel smesei InfographicKG.png|750px|Аралашмалардан таза заттарды бөлүп алуу жолдору]]}}
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Атомы и молекулы. Атомно – молекулярное учение ==
+
== Атомдор жана молекулалар. Атом–молекулалык окуу ==
−
=== Возникновение представлений об атомах и молекулах ===
+
=== Атомдор жана молекулалар жөнүндө алгачкы түшүнүктөрдүн пайда болушу ===
−
{{left-p|[[file:Демокрит.jpg|150px|class=show-for-large-up|Древнегреческий философ Демокрит]]}}
+
{{left-p|[[file:Demokrit.jpg|150px|class=show-for-large-up|Байыркы грек философу Демокрит]]}}
−
{{center-p|[[file:Демокрит.jpg|250px|class=hide-for-large-up|Древнегреческий философ Демокрит]]}}
+
{{center-p|[[file:Demokrit.jpg|250px|class=hide-for-large-up|Байыркы грек философу Демокрит]]}}
−
Древнегреческий философ Демокрит 2500 лет назад высказал мысль о том, что все тела в природе состоят из мельчайших невидимых, непроницаемых, неделимых, вечно движущихся частиц – атомов. Слово ''“атом”'' в переводе означает ''“неделимый”''. Позднее, в средние века, учение об атомах преследовалось религией, которая тормозила развитие науки в целом, и химии в частности.     
+
Байыркы грек философу Демокрит 2500 жыл мурда жаратылыштагы бардык заттар эң майда көзгө көрүнбөгөн, бөлүнбөс кыймылдуу бөлүкчөлөрдөн–“атомдордон” тураарын айткан. ''“Атом”'' деген сөз грек тилинен – ''“бөлүнбөс”'' деп которулат. Кийинчерээк орто кылымдарда атом жөнүндөгү окуулар дин тарабынан куугунтукталган, бул илимдин, анын ичинен химия илиминин өнүгүүсүн кечендеткен.     
 
   
 
   
−
Учение о молекулах и атомах было развито в середине 18 века великим русским ученым Михаилом Васильевичем Ломоносовым (1711 – 1765 гг.) Он утверждал, что тела в природе состоят из корпускл (молекул), в состав которых входят элементы (атомы).  
+
Молекула жана атом жөнүндөгү окуу XVIII кылымдын орто ченинде улуу орус окумуштуусу Михаил Васильевич Ломоносов (1711 – 1765 жж.)тарабынан иштелип чыккан. Ал жаратылышта тело корпускулалардан (молекулалардан), ал эми алар элементтерден (атомдордон) тураарын тастыктаган.  
 
<br clear=all />
 
<br clear=all />
  
−
=== Молекулы и атомы ===
+
=== Молекулалар жана атомдор ===
−
{{right-p|[[file:Гидролиз воды 2.png|220px|class=show-for-large-up|Схема аппарата для разложения воды (аппарат Гофмана)]]}} {{right-p|[[file:Гидролиз воды.png|200px|class=show-for-large-up|Схема аппарата для разложения воды (аппарат Гофмана)]]}}
+
{{right-p|[[file:Gidroliz vod2.png|220px|class=show-for-large-up|Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)]]}} {{right-p|[[file:Gidroliz vod.png|200px|class=show-for-large-up|Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)]]}}
−
{{center|[[file:Гидролиз воды 2.png|220px|class=hide-for-large-up|Схема аппарат для разложения воды (аппарат Гофмана)]]}} <br> {{center|[[file:Гидролиз воды.png|200px|class=hide-for-large-up|Схема аппарат для разложения воды (аппарат Гофмана)]]}}
+
{{center|[[file:Gidroliz vod2.png|220px|class=hide-for-large-up|Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)]]}} <br> {{center|[[file:Gidroliz vod.png|200px|class=hide-for-large-up|Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)]]}}
  
−
То, что атомы действительно существуют, подтверждают многие химические реакции. Так, например, при пропускании постоянного тока через воду в одной из трубок прибора собирается газ, в котором тлеющая лучинка ярко вспыхивает. '''Это кислород.'''            
+
Молекулалардын атомдордон түзүлөөрүн көптөгөн химиялык реакциялар аркылуу далилдөөгө болот. Мисалы, суу аркылуу турактуу электр тогун өткөрсөк, Гофман аппаратынын '''биринчи түтүгүнө''' газ бөлүнүп чыгат. Ага чычаланы алып келсек, ал жарык жалын чыгарып күйөт. Демек, бул газ – ''кычкылтек'' болуп саналат. Аппараттын экинчи түтүгүнɵ андан эки эсе көп чогулган газга чала күйгɵн чычаланы жакындатсак, ал газ күйөт. Бул газ – ''суутек'' болуп саналат.   
  
−
В другой трубке собирается вдвое больше газа, который от зажженной лучинки загорается. '''Это водород.'''   
+
{{center|[[file:Molekula vod 2KG.png|500px|Суунун электр тогунун таасири астында ажырашы]]}}
  
−
{{center|[[file:Модел молекулы 2.png|500px|Модель молекулы воды]]}}
+
Бул кубулушту төмөнкүдөй түшүндүрүугө болот: Суунун молекуласы суутектин эки жана кычкылтектин бир атомунан турат. Суу аркылуу электр тогун өткөргөндө, суунун молекуласы кычкылтектин жана суутектин атомдоруна ажырайт.  
  
−
Объяснить это явление можно так. Мельчайшая частица воды – молекула состоит из 2 атомов водорода и одного атома кислорода. При пропускании постоянного тока через воду ее молекулы распадаются и образуются химически неделимые частицы – атомы кислорода и водорода.
+
Андан кийин атомдор эки–экиден кошулат да, суунун эки молекуласынан кычкылтектин эки атомдуу бир молекуласы жана суутектин эки атомдуу эки молекуласы пайда болот.
−
                 
+
{{center|[[file:Molekula vod 1KG.png|500px|Суунун электр тогунун таасири астында ажырашы]]}}
−
Затем атомы соединяются по два, и из двух молекул воды образуется одна – двухатомная молекула кислорода и две двухатомные молекулы водорода.
+
Молекула жана атом деген эмне?
−
{{center|[[file:Модел молекулы 1.png|500px|Модель молекулы воды]]}}
+
<div class="textblock">'''Молекула''' – бул көп заттардын өтө майда бөлүкчөлөрү, алардын курамы жана химиялык касиеттери берилген заттардыкындай эле болот. Молекулалар–химиялык жактан бөлүнө турган бөлүкчөлөр, алар химиялык реакция убагында ажырашат.</div>
−
Итак, что такое молекулы и атомы?
 
−
<div class="textblock">'''Молекулы''' – наименьшие частицы вещества сохраняющие его химические свойства. (У одной молекулы физческих свойств еще нет).    
 
 
<br>
 
<br>
−
'''Атомы''' – мельчайшие частицы обладающие способностью вступать в химические реакции.</div>
+
<div class="textblock">'''Атом''' – бул химиялык жактан бөлүнбөй турган заттын эң майда бөлүкчөсү. Молекулалар атомдордон айрымаланып, химиялык жактан бөлүнүшөт.</div>
 
<br>
 
<br>
−
{{center|'''Молекула Атом Вещество'''}}
+
{{center|'''Молекула. Атом. Зат.'''}}
 
{{center|[[file:Молекула Атом Вещество.mp4|500px]]}}
 
{{center|[[file:Молекула Атом Вещество.mp4|500px]]}}
  
−
=== Атомно-молекулярное учение ===
+
=== Атом–молекулалык окуу ===
  
−
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[file:Ломоносов.jpg|150px|Ломоносов, Михаил Васильевич]]}}</div>
+
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[file:Lomanosov.jpg|150px|Ломоносов, Михаил Васильевич]]}}</div>
−
<div class="show-for-small-only">{{center-p|[[file:Ломоносов.jpg|250px|Ломоносов, Михаил Васильевич]]}}</div>
+
<div class="show-for-small-only">{{center-p|[[file:Lomanosov.jpg|250px|Ломоносов, Михаил Васильевич]]}}</div>
−
Атомно-молекулярное учение развил и впервые применил в химии великий русский ученый Ломоносов. Сущность учения Ломоносова можно свести к следующим положениям.
+
Атом–молекулалык окуу улуу орус окумуштуусу Михаил Васильевич Ломоносов (1711 – 1765 жж.) тарабынан өнүктүрүлүп, колдонулган. Ломоносовдун окуусунун негизи төмөнкү жоболордо берилген:
  
−
'''1.''' Все вещества состоят из «корпускул» (так Ломоносов называл молекулы).
+
'''1.''' Бардык заттар “корпускулалардан” (молекулалардан) турат.
  
−
'''2.''' Молекулы состоят из «элементов» (так Ломоносов называл атомы).
+
'''2.''' Молекулалар “элементтерден” (атомдордон) турат.
  
−
'''3.''' Частицы — молекулы и атомы — находятся в непрерывном движении. Тепловое состояние тел есть результат движения их частиц.
+
'''3.''' Бөлүкчөлөр –молекулалар жана атомдор тынымсыз кыймылда болушат. Телонун жылуулук абалы, бөлүкчөлөрдүн кыймылынын жыйынтыгы болуп саналат.
  
−
'''4.''' Молекулы простых веществ состоят из одинаковых атомов, молекулы сложных веществ — из различных атомов.
+
4.Жөнөкөй заттын атомдору бир түрдүү атомдордон, татаал заттын молекулалары ар түрдүү атомдордон турат.
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Простые и сложные вещества ==
+
== Жөнөкөй жана татаал заттар ==
−
По элементному составу различают простые вещества, состоящие из атомов одного элемента (H<sub>2</sub>, O<sub>2</sub>,Cl<sub>2</sub>, P<sub>4</sub>, Na, Cu, Au), и сложные вещества, состоящие из атомов разных элементов (H<sub>2</sub>O,NH<sub>3</sub>, OF<sub>2</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, MgCl<sub>2</sub>,K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>).  
+
Бир түрдүү атомдордон турган жөнөкөй заттарды (H<sub>2</sub>, O<sub>2</sub>,Cl<sub>2</sub>, P, Na, Cu, Au) жана ар түрдүү атомдордон турган татаал заттарды (H<sub>2</sub>O,NH<sub>3</sub>, OF<sub>2</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, MgCl<sub>2</sub>,K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) айрымалап бөлүшөт.  
  
−
{{center-p|[[file:Горение сахарозы.png|550px|Процесс разложения сахарозы]]|Процесс разложения сахарозы}}
+
{{center-p|[[file:Gorenie saxarozKG.png|550px|Сахарозанын ажырашы]]}}
  
−
При нагревании в пламени пробирки с сахарозой (C<sub>12</sub>H<sub>22</sub>O<sub>11</sub>). Сначала сахароза плавиться и темнеет, а затем разлагается и чернеет за счет образования угля.
+
Биз сахарозаны (C<sub>12</sub>H<sub>22</sub>O<sub>11</sub>) пробиркага салып, спирт шамына ысытабыз. Сахароза адегенде балкып эрийт да, карамелдин жытын бөлүп чыгаруу менен  өнү күнүрттөнө баштайт. Тынымсыз ысытуунун натыйжасында, сууну бөлүп чыгарып, кара түстөгү көмүргө чейин ажырайт.  
  
−
{{center-p|[[file:Простое и сложное вещество.png|550px|Простое и сложное вещество]]|Простое и сложное вещество}}
+
{{center-p|[[file:Prostoe i slojnoe veshKG.png|550px|Жөнөкөй жана татаал заттар]]}}
  
−
<div class="textblock><big>'''ВЫВОД:'''</big><br>
+
<big>'''Жыйынтык:'''</big>
−
Сахароза-сложное вещество. Вода-сложное вещество. Уголь-простое вещество. Водород-простое вещество. Кислород-простое вещество.</div>
+
<div class="textblock>
 +
Сахароза – татаал зат. Суу да татаал зат. Көмүр – жөнөкөй зат. Суутек– жөнөкөй зат. Кычкылтек– жөнөкөй зат.</div>
  
−
'''Простые''' – молекулы таких веществ состоят из атомов одного вида. В химических реакциях не могут разлагаться с образованием нескольких более простых веществ.  
+
'''Жөнөкөй заттар''' – бул заттардын молекуласы бир түрдүү атомдордон турат. Химиялык реакция учурунда алар жөнөкөй заттарга ажырабайт.
 +
 
 +
'''Татаал заттар''' – бул заттардын молекуласы ар түрдүү атомдордон турат. Химиялык реакцияларда бир нече жөнөкөй заттарды пайда кылуу менен ажырайт.
  
−
'''Сложные''' – молекулы таких веществ состоят из атомов разного вида. В химических реакциях могут разлагаться с образованием более простых веществ.
 
 
<br clear=all />
 
<br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Понятие о химических элементах ==
+
== Химиялык элементтер ==
−
В химии кроме терминов '''“атом”''' и '''“молекула”''' часто употребляется понятие '''“элемент”'''.  
+
Химияда '''“атом”''' жана '''“молекула”''' деген терминден сырткары '''“элемент”''' деген түшүнүк да колдонулат.
  
−
<div class="textblock">Химический элемент – это атомы одного и того же вида.</div>
+
<div class="textblock">Атомдордун белгилүү бир түрү– химиялык элемент деп аталат.</div>
  
−
Так, например, все атомы водорода – это элемент водород; все атомы кислорода и ртути – соответственно элементы кислород и ртуть.          
+
Мисалы, суутектин атомдору– суутек элементи, кычкылтектин же сымаптын атомдору– кычкылтек жана сымап элементи деп аталат. Азыркы учурда 118 атомдун түрү, б.а. 500гө жакын жөнөкөй заттарды пайда кылган 118 химиялык элемент белгилүү.
 +
 
 +
Башка илимдердей эле химия илиминде өзүнүн шарттуу белгилери, тили бар. XIX кылымда. бардык окумуштууларга түшүнүктүү болгон химиялык белгилерди түзүп чыгуу зарылдыгы келип чыккан. Биринчилерден болуп мындай белгилерди Дальтон сунуш кылган. Бирок, анын колдонуу ыңгайсыз болгон.
  
−
В настоящее время известно 118 видов атомов, то есть более 118 химических элементов, которые образуют около 500 простых веществ.                 
 
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center-p|[[file:Джон Дальтон.jpg|200px|Джон Дальтон]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Dalton.jpg|200px|Джон Дальтон]]}}</li>
−
<li>{{center-p|[[file:Символы Дальтона.jpg|150px|Предложенная Дальтоном система обозначений]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Simvol daltona.jpg|150px|Дальтон системасы]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
−
Как и в любой науке, в химии существует своя система условных обозначений, свой язык. 
 
  
−
В 19 в. появилась необходимость использования понятной для всех ученых символики. И одним из первых такую символику предложил Джон Дальтон.
+
=== Химиялык элементтерди белгилениши ===   
−
 
 
−
Но его обозначениями было неудобно пользоваться
 
−
 
 
−
=== Система обозначения химических элементов ===   
 
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center-p|[[file:Берцелиус.jpg|200px|Берцелиус, Йёнс Якоб]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Bercelius.jpg|200px|Берцелиус, Йёнс Якоб]]}}</li>
−
<li>По предложению шведского химика Й.Я. Берцелиуса в начале 19 века в качестве символов были приняты одна или две начальные буквы латинских названий химических элементов.</li>
+
<li>XIX кылымдын башында швед окумуштуусу Й.Я. Берцелиус химиялык элементтерди алардын латынча аталышынын биринчи эки тамгасы менен белгилөөнү сунуштаган.</li>
 
</ul>
 
</ul>
 
<div class="textblock">
 
<div class="textblock">
Строка 192: Строка 165:
 
!Символ
 
!Символ
 
|-
 
|-
−
|Водород
+
|Суутек
 
|<span style="color:red">H</span>ydrogenium
 
|<span style="color:red">H</span>ydrogenium
 
|<span style="color:red">H</span>
 
|<span style="color:red">H</span>
 
|-
 
|-
−
|Ртуть
+
|Сымап
 
|<span style="color:red">H</span>ydrar<span style="color:red">g</span>yrum
 
|<span style="color:red">H</span>ydrar<span style="color:red">g</span>yrum
 
|<span style="color:red">Hg</span>
 
|<span style="color:red">Hg</span>
Строка 202: Строка 175:
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
Химический элемент водород ''(Hydrogenium)'' – Н. Если названия нескольких элементов начинались на одну и ту же букву, то в символе элемента указывали вторую или одну из последующих букв названия. Например, ртуть ''(Hydrargyrum)'' обозначается '''Hg'''.
+
Суутек химиялык элементи ''(Hydrogenium)'' – '''Н'''. Эгерде бир нече элементтин аталышы бирдей тамга менен башталса, анда элементтин белгисине андан кийинки тамганы кошуп белгиленген. Мисалы, сымап, ''(Hydrargyrum)'' '''Hg''' деп белгиленген.
 
</li></ul></div>
 
</li></ul></div>
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
 
<li>
 
<li>
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
−
|+Знаки некоторых химических элементов произносятся так же, как и соответствующая буква:
+
|+Кээ бир химиялык элементтер тамганын окулушу менен аталат:
 
|-
 
|-
−
!Название
+
!Элементтин аты
−
!Символ
+
!Белгиси
−
!Название
+
!Аталышы
 
|-
 
|-
−
|Кислород
+
|Кычкылтек
 
|О
 
|О
 
|О
 
|О
 
|-
 
|-
−
|Сера
+
|Күкүрт
 
|S
 
|S
 
|Эс
 
|Эс
Строка 225: Строка 198:
 
|Эн
 
|Эн
 
|-
 
|-
−
|Углерод
+
|Көмүртек
 
|С
 
|С
 
|Це
 
|Це
Строка 231: Строка 204:
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
 +
<br>
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
−
|+Знаки других элементов произносятся так же, как и называются сами элементы:
+
|+Башкалары элементтин аты менен аталат:
 
|-
 
|-
−
!Название
+
!Элементтин аты
−
!Символ
+
!Белгиси
−
!Название
+
!Аталышы
 
|-
 
|-
 
|Натрий  
 
|Натрий  
Строка 258: Строка 232:
 
<br>
 
<br>
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
 
{|class="tbtext mw-datatable" align="center"
−
|+Произношение некоторых знаков соответствует их латинскому названию:
+
|+Кээ бир элементтер латынча аталышы менен аталат:
 
|-
 
|-
−
!Название
+
!Элементтин аты
−
!Символ
+
!Белгиси
−
!Название
+
!Аталышы
 
|-
 
|-
 
|Кремний  
 
|Кремний  
Строка 268: Строка 242:
 
|силициум
 
|силициум
 
|-
 
|-
−
|Ртуть
+
|Сымап
 
|Hg
 
|Hg
 
|гидраргирум
 
|гидраргирум
 
|-
 
|-
−
|Медь
+
|Жез
 
|Cu
 
|Cu
 
|купрум
 
|купрум
 
|-
 
|-
−
|Железо
+
|Темир
 
|Fe
 
|Fe
 
|феррум
 
|феррум
Строка 283: Строка 257:
 
</ul>
 
</ul>
  
−
== Химические элементы ==  
+
== Химиялык элементтердин аталышынын маанилери ==  
−
1) Отражение свойств: Водород - рождающий воду; Фосфор – несущий свет; Кислород – рождающий кислоты.
+
1) Заттын касиетин билдирүүчү: Суутек – “сууну пайда кылуучу”; Фосфор – “жарыкты алып жүрүүчү”; Кычкылтек – “кислотаны пайда кылуучу”
  
−
2) В честь небесных тел: Селен - Селена (луна); Теллур – Теллурис (Земля).
+
2) Асман телолорунун аты менен : Селен – Селена (ай); Теллур – Теллурис (Жер).
  
−
3) Заимствованы из мифологии: Тантал (сын Зевса)  
+
3) Мифтерден алынган аталыштар: Тантал (Зевстин уулу).
  
−
4) В честь государств: Германий (Германия); Галлий (Франция); Полоний (Польша).
+
4) Мамлекеттердин атынан : Германий (Германия); Галлий (Франция); Полоний (Польша).
  
−
5) В честь ученых: Кюрий; Эйнштейний; Лоуренсий.
+
5) Окумуштуулардын аты менен : Кюрий; Эйнштейний; Лоуренсий.
 
   
 
   
−
<div class="textblock">Совокупность атомов с одинаковым зарядом ядра называется химическим элементом.</div>
+
<div class="textblock">Атомдордун белгилүү бир түрү – химиялык элемент деп аталат</div>
  
−
'''Различие понятий “химический элемент” и “простое вещество”'''  
+
Химиялык '''элемент''' жана '''жөнөкөй зат'''
  
−
Отличить понятия “химический элемент” и “простое вещество” можно при сравнении свойств простых и сложных веществ. Например, простое вещество – кислород – бесцветный газ, необходимый для дыхания, поддерживающий горение. Мельчайшая частица простого вещества кислорода – молекула, которая состоит из двух атомов. Кислород входит также в состав оксида углерода (угарный газ) и воды.     
+
Химиялык '''элемент''' менен '''жөнөкөй затты''' айрымалоо үчүн жөнөкөй жана татаал заттардын касиеттерин салыштырып көрүү керек. Мисалы, кычкылтекти жөнөкөй зат катары мүнөздөсөк, ал өңсүз, түссүз, күйүүгө жардам берген, дем ала турган газ. Кычкылтек жөнөкөй заты кычкылтектин молекуласынан, ал эми молекула эки атомдон турат. Ошону менен бирге эле кычкылтек көмүртектин (II) оксидинин (ис газы) жана суунун курамына кирет.     
 
<ul class="large-block-grid-4 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-4 small-block-grid-2">
−
<li>{{center-p|[[file:Вода.png|110px|Вода]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Voda.png|110px|Суу]]}}</li>
−
<li>{{center-p|[[file:Водород.png|100px|Водород]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Vodorod.png|100px|Суутек]]}}</li>
−
<li>{{center-p|[[file:Кислород.png|100px|Кислород]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Kislorod.png|100px|Кычкылтек]]}}</li>
−
<li>{{center-p|[[file:Угарный газ.png|115px|Углекислый газ или оксид углерода (IV)]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Ugarni gaz.png|115px|Көмүртектин (IV) оксиди (ис газы)]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
−
{{left-p|[[file:Кислород в воде.jpg|250px|class=show-for-large-up|Кислород в воде]]}}
+
{{left-p|[[file:Kislorod v vode.jpg|250px|class=show-for-large-up|Суудагы кычкылтек]]}}
−
{{center|[[file:Кислород в воде.jpg|250px|class=hide-for-large-up|Кислород в воде]]}}
+
{{center|[[file:Kislorod v vode.jpg|250px|class=hide-for-large-up|Суудагы кычкылтек]]}}
−
Однако, в состав воды и оксида углерода входит химически связанный кислород, который не обладает свойствами простого вещества, в частности он не может быть использован для дыхания. Рыбы, например, дышат не химически связанным кислородом, входящим в состав молекулы воды, а свободным, растворенным в ней.
+
Бирок, суунун жана ис газынын курамына кычкылтек жөнөкөй зат катары эмес, атом катары кирет. Демек, кычкылтек атому менен дем алууга мүмкүн эмес. Мисалы, балыктар суунун молекуласындагы кычкылтек менен эмес, сууда эриген кычкылтек менен дем алышат.
  
−
Поэтому, когда речь идет о составе каких – либо химических соединений, следует понимать, что в эти соединения входят не простые вещества, а атомы определенного вида, то есть соответствующие элементы.  
+
Ошондуктан, химиялык бирикменин курамы жөнүндө сөз кылганда, берилген зат жөнөкөй зат катары эмес, атомдун белгилүү бир түрү–химиялык элемент катары кирээрин билишибиз керек. Татаал заттарды ажыратканда атомдор эркин түрдө жана бири–бири менен биригип, жөнөкөй зат катары бөлүнүп чыгат. Жөнөкөй заттар бир түрдүү атомдордон турат. '''“Химиялык элемент”''' жана '''“жөнөкөй зат”''' деген түшүнүктөрдү айрымалап, билишибиз керек. Бир эле химиялык элемент бир нече жөнөкөй затты пайда кылышы мүмкүн. Мисалы, кычкылтектин атому кычкылтектин эки атомдуу молекуласын жана үч атомдуу–озонду пайда кылат. Кычкылтек жана озон эки башка жөнөкөй зат.
−
 
 
−
При разложении сложных веществ, атомы могут выделяться в свободном состоянии и соединяясь, образовывать простые вещества. Простые вещества состоят из атомов одного элемента. Различие понятий «химический элемент» и «простое вещество» подтверждается и тем, что один и тот же элемент может образовывать несколько простых веществ. Например, атомы элемента кислорода могут образовать двухатомные молекулы кислорода и трехатомные – озона. Кислород и озон – совершенно различные простые вещества.  
 
 
                                        
 
                                        
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center-p|[[file:Кислород.png|250px|Кислород]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Kislorod.png|250px|Кычкылтек]]}}</li>
−
<li>{{center-p|[[file:Озон.png|250px|Озон]]}}</li>
+
<li>{{center-p|[[file:Ozon.png|250px|Озон]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
  
−
Этим объясняется тот факт, что простых веществ известно гораздо больше, чем химических элементов.  
+
Бул жөнөкөй заттардын саны химиялык элементтердин санынан алда канча көп экендигин түшүндүрүп турат.
  
−
'''Пользуясь понятием «химический элемент», можно дать такое определение простым и сложным веществам:'''
+
'''«Химиялык элемент»''' деген түшүнүктү пайдалануу менен жөнөкөй жана татаал заттарга төмөнкүдөй аныктама берүүгө болот:
  
−
<div class="textblock">Простыми веществами называются такие вещества, которые состоят из атомов одного химического элемента, их молекулы могут состоять из одного атома, например гелий (He), двух атомов - кислород (O<sub>2</sub>); трех атомов - озон (О<sub>3</sub>). </div>
+
<div class="textblock">Бир химиялык элементтин атомдорунан турган заттар жөнөкөй заттар деп аталат. </div>
  
 +
<div class="textblock">Ар түрдүү химиялык элементтин атомдорунан турган заттар татаал заттар деп аталат. </div>
  
−
Кислород и озон - это аллотропные видоизменения простого вещества, основанные на разном колличестве атомов в составе молекулы и имеющие разные свойства. Явление аллотропии может возникать при различных кристаллических решетках в простых веществах, например графит и алмаз.
+
Татаал заттар химиялык бирикмелер деп да аталат.
  
−
 
−
<div class="textblock">Сложными называют такие вещества, которые состоят из атомов разных химических элементов. Сложные вещества часто называют химическими соединениями.</div>
 
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
 
== Глоссарий==
 
== Глоссарий==
−
:{{bib|'''Аллотропия''' — ''явление существования химического элемента в виде двух или нескольких простых веществ, различных по строению и свойствам. эти простые вещества, различные по строению и свойствам, называются аллотропными формами или модификациями. Например, графит и алмаз — две аллотропные формы (модификации) углерода, молекулярный кислород и озон — две аллотропные модификации кислорода. при определенных условиях аллотропные модификации могут переходить друг в друга.''}}
+
:{{bib|'''Аллотропия''' — химиялык элементтин курамы жана касиети боюнча айрымаланган бир нече жөнөкөй зат катары түр өзгөрүшү. Курамы жана касиети менен айрымаланган бул жөнөкөй заттар– аллотропиялык формалар же модификациялар деп аталат. Мисалы, алмаз, графит жана карбин – көмүртектин үч аллотропиялык формасы (модификациясы). Молекулалык кычкылтек жана озон – кычкылтектин эки аллотропиялык модификациясы, белгилүү бир шарттарда аллотропиялык модификациялар бири–бирине өтө алат.}}
−
:{{bib|'''Атом''' - ''мельчайшая частица химического элемента, сохраняющая его химические свойства. атом построен из субатомных частиц - протонов, нейтронов, электронов.''}}
+
:{{bib|'''Атом''' – бул химиялык касиетти алып жүргөн элементтин эң майда бөлүкчөсү. Атом – протон, нейтрон жана электрондордон турат.}}
−
:{{bib|'''Вещество''' – ''материя  в  состоянии  массы.''}}
+
:{{bib|'''Атом''' – бирикмелердин молекулаларын түзгөн элементтин эң кичине бөлүкчөсү.}}
−
:{{bib|'''Масса''' -  ''свойство  объекта. Вес - сила, с  которой  этот  объект  притягивается  к центру  планеты (На  космическом  корабле  в  космосе  масса  сохраняется, а вес  стремится  к 0 - состояние  невесомости)''}}
+
:{{bib|'''Жөнөкөй заттар''' –молекуласы бир түрдүү атомдордон турган заттар: суутек, кычкылтек ж.б.}}
−
:{{bib|'''Материя''' - ''То,  из  чего  состоит  окружающий  мир.''}}
+
:{{bib|'''Зат''' – тынч абалында массага ээ болгон материянын айрым бир түрү.}}
−
:{{bib|'''Молекула''' ''(новолат. '''molecula''', уменьшит. от лат. '''moles''' — масса)'' - ''наименьшая частица данного вещества, обладающая его основными химическими свойствами, способная к самостоятельному существованию и состоящая из атомов, соединенных химическими связями.''}}
+
:{{bib|'''Заттын касиети''' – заттардын окшоштук, айрымачылык белгилери.}}
−
:{{bib|'''Наука''' – ''система  знаний  о закономерностях  развития  природы, общества  и  мышления.''}}
+
:{{bib|'''Илим''' – жаратылыштын, коомдун жана ой жүгүртүүнүн өнүгүүсүнүн закон ченемдүүлүктөрүн үйрөткөн билимдердин системасы.}}
−
:{{bib|'''Простое вещество<sup>w</sup>''' — ''вещество, состоящее из атомов одного химического элемента: водород, кислород и т. д.''}}
+
:{{bib|'''Касиети''' – заттарды бири–биринен айрымалап турган белгилер, алар химиялык жана физикалык болуп бөлүнөт.}}
−
:{{bib|'''Свойства''' — ''совокупность признаков по которым одни вещества отличаются от других, они бывают химическими и физическими.''}}
+
:{{bib|'''Кубулуштар''' – жаратылышта заттарда болуучу өзгөрүүлөр.}}
−
:{{bib|'''Сложное вещество<sup>w</sup>''' — ''вещество, состоящее из атомов разных химических элементов: кислоты, вода и др.''}}
+
:{{bib|'''Масса''' – заттын касиети. Салмак – заттын планетанын  борборуна карай тартылуу күчү. (Космос мейкиндигинде космос кораблинин  массасы  сакталат, ал эми анын салмагы 0го- салмаксыздык абалга келет).}}
−
:{{bib|'''Химический элемент''' — ''это определенный вид атомов с одинаковым положительным зарядом ядра.''}}
+
:{{bib|'''Молекула''' (жаңы латын тилинен '''molecula''' – кичирейтүү деп которулат. латынча – '''moles''' – масса дегенди билдирет).}}
−
:{{bib|'''Химия''' - ''наука о  веществах, их  свойствах, изменениях  этих  свойств  и явлениях,  сопровождающих эти  изменения.''}}
+
:{{bib|'''Татаал заттар''' – молекуласы ар түрдүү атомдордон турган заттар: кислоталар, суу ж.б.}}
−
:{{bib|'''Эталон''' - ''то,  с  чем  сравнивают.''}}
+
:{{bib|'''Химия''' – заттар, алардын касиеттери жана алардын өзгөрүшү менен жүргөн айланууларды үйрөтүүчү илим.}}
−
:{{bib|'''Явления''' -  ''изменения,  происходящие  в  природе  с  веществами.''}}
+
:{{bib|'''Химиялык элемент''' — оң заряддалган ядродон турган атомдордун белгилүү бир түрү.}}
 +
:{{bib|'''Эталон''' – салыштыруу ченеми.}}
  
−
== Полезные ссылки ==
+
== Пайдалуу шилтемелер ==
 
{{bib|«Химия как часть естествознания. Понятие о веществ»: Сайт  "Химуля.com "    [Электронный ресурс]//URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/8-klass (дата обращения: 04.03.2018)}}   
 
{{bib|«Химия как часть естествознания. Понятие о веществ»: Сайт  "Химуля.com "    [Электронный ресурс]//URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/8-klass (дата обращения: 04.03.2018)}}   
 
{{bib|«100 интересных фактов о химии»: Сайт «100-Фактов.Ру»  [Электронный ресурс]//URL: http://100-faktov.ru/100-interesnyx-faktov-o-ximii/ (дата обращения: 10.09.2017)}}     
 
{{bib|«100 интересных фактов о химии»: Сайт «100-Фактов.Ру»  [Электронный ресурс]//URL: http://100-faktov.ru/100-interesnyx-faktov-o-ximii/ (дата обращения: 10.09.2017)}}     
Строка 361: Строка 333:
 
{{bib|Видео «Chemistry experiment 12 - Thermal decomposition (thermolysis)»: Сайт «koen2all»  [Электронный ресурс]//URL:https://youtu.be/uAQFCDisLGg  (дата обращения: 04.03.2018)}}
 
{{bib|Видео «Chemistry experiment 12 - Thermal decomposition (thermolysis)»: Сайт «koen2all»  [Электронный ресурс]//URL:https://youtu.be/uAQFCDisLGg  (дата обращения: 04.03.2018)}}
  
−
== Бибилиография: ==
+
<br>
 +
== Библиография: ==
 
* {{bib|А. В. Мануйлов, В. И. Родионов.Основы химии. Интернет-учебник.}}
 
* {{bib|А. В. Мануйлов, В. И. Родионов.Основы химии. Интернет-учебник.}}
 
* {{bib|Г.В. Пчелкина. Химуля}}
 
* {{bib|Г.В. Пчелкина. Химуля}}
Строка 373: Строка 346:
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Безопасность<br>превыше всего</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Коопсуздукту сактайлы! </div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file:1beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:1 kg.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:2beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:2 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:3beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:3 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:4beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:4 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:5beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:5 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:6beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:6 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:8beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:8 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:9beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:9 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:10beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:10 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:12beso.png|270px]]}}<br>
+
{{center|[[file:12 KG.png|270px]]}}<br>
−
{{center|[[file:13beso.png|270px]]}}
+
{{center|[[file:13 KG.png|270px]]}}
 
</div>
 
</div>
  
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Самые удивительные<br>химические реакции</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Таң калаарлык химиялык реакциялар</div>
 
</div>
 
</div>
 
{{center|[[file:Самые удивительные химические реакции.mp4|270px]]}}
 
{{center|[[file:Самые удивительные химические реакции.mp4|270px]]}}
Строка 397: Строка 370:
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">5 эффектных физических<br>и химических реакций</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Кызыктар дүйнөсүндө!</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file:5 эффектных физических и химических реакций.mp4|270px]]}}
+
*Эгерде 100 млн суутектин атомун катары менен тизсек, алар болгону 1 см болгон гана чынжырчаны пайда кылат.
 +
* Швед окумуштуусу Карл Шеелени химиялык элементтерди ачуу боюнча рекордсмен десек да болот. Ал хлорду, фторду, барийди, вольфрамды, кычкылтекти , марганецти жана молибденди ачкан.
 +
* Көптөгөн химиялык элементтер мамлекеттин ж.б. географиялык аймактардын аттары менен аталат. Мисалы, 4 элемент — иттрий, иттербий, тербий жана эрбий — швед айылы Иттербюнун аты менен аталган. Ал жерде сейрек кездешүүчү металлдардын чоң запасы табылган.
 +
*Лампочкаларды жасоодо аргон колдонулат.
 +
* Асыл газдардын ичинен эн жеңили гелий болуп саналат.
 +
* Изумруддун курамында бериллий болот.
 +
* Отту жашыл түскө боёо үчүн борду колдонушат.
 +
*Азоттун аң сезимди бузуп, акылдан адаштыруучу касиети бар.
 +
* Неон аркылуу электр тогун өткөргөндө, ал кызыл түстү пайда кылат.
 +
* Океандарда натрийдин чоң запасы бар.
 +
*Компьютердин микросхемасында кремний колдонулат.
 +
*Ширеңке өндүрүүдө фосфор пайдаланылат.
 +
*Хлор дем алуу органдарынын аллергиясын пайда кылышы мүмкүн.
 
</div>
 
</div>
−
 
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Любопытные факты</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Химия адамдын жашоосунда</div>
 
</div>
 
</div>
−
*Если 100 млн атомов водорода расположить рядом друг с другом, то они образуют цепочку длиною всего лишь в 1 см.
+
{{center|[[file:Chemistry-in-life.jpg|300px|Химия адамдын жашоосунда]]}}
−
 
+
'''Химия деген эмне?'''
−
*Шведский ученый Карл Шелле является рекордсменом по количеству открытых химических элементов. На его счету хлор, фтор, барий, вольфрам, кислород, марганец, молибден.
 
  
−
*Множество химических элементов получили своё название в честь стран или других географических объектов. Сразу 4 элемента — иттрий, иттербий, тербий и эрбий — были названы в честь шведской деревни Иттербю, около которой обнаружили крупное месторождение редкоземельных металлов.
+
Бул суроого, «кɵптɵгɵн табийгый илимдердин бири», деген жооп болоору баарыбызга белгилүү. Бирок, дүкɵндɵрдүн, завод жана фабрикалардын жанынан ɵтүп бара жатып, булардын бардыгы– кадимки химиялык айлануулардын натыйжасы экендигин эч ким ойлонгон эместир.
  
−
*В лампочках используют аргон.
+
Биздин айланабызда тынбай жүрүп турган реакциялар, бизге жаңы мүмкүнчүлүктɵрдү берүү менен жашообуз үчүн жакшы шарттарды түзүп келет.
 +
*Ар түрдүү идиштеги кремдер, чач боёчу каражаттар же тиш жуугуч пасталар, йогурттар, сырлар, булардын бардыгы– химиялык айлануулардын жыйынтыгы болуп саналат.
 +
*Мунай затты ɵндүрүүчү жана аларды кайрадан иштетүүчү ɵнɵр жайлар, бир мунай зат компонентинин башка затка айлануу тизмегине негизделген. Мисалы, бензиндин жана машина
 +
майларынын кɵптɵгɵн түрлɵрү бар экендиги белгилүү.
 +
*Кийимдер, күнүмдүк турмуш–тиричиликке колдонулган буюмдардын (вилка, бычакка чейин), бардыгы химия менен байланышкан. Ал эми майрамдарды салют жана фейерверксиз элестетүүгɵ мүмкүн эмес , аларда да химиялык заттар колдонулат. Кайсы жакка барбайлы, бардык жерден химияны жолуктурабыз.
 +
*Алыскы планеталарга космоско жол тартуунун алдында да окумуштуулар, ал планетанын сырткы катмарынын жана атмосферасынын химиялык курамын билүүгɵ аракеттенишет.
 +
*Ал эми медицинада химия илими негизги орунду ээлеп турат.  
  
−
*Самым легким среди благородных газов считается гелий.
+
Организмдин биохимиялык, электролиттик, суу жана туздук балансы– организмдеги химиялык реакциялардын туура жүргɵндүгүнүн негизги кɵрсɵткүчү жана натыйжасы болуп саналат. Биздин организм– бул чоң биохимиялык реактор. Андагы ар бир клетка анын курамын түзгɵн элементтер толук болгондо гана жашай алат. Биздин ДНК – бул белгилүү бир нуклеотиддердин тобу. Ал эми нуклеотиддер – аминокислоталар,б.а. химиялык бирикмелер болуп саналат. Ал тургай кɵздүн түсү, эриндин формасы, бойдун узундугу, жытты – булардын бардыгын химиялык заттар аныктайт.
  
−
*В изумрудах содержится бериллий.
+
Фармакология жана фармация – бул дары– дармектер жɵнүндɵгү химия илиминин бир бɵлүгү. Дарылар, таблеткалар, ар түрдүү сыйпоочу майлар жана сироптор, ал түгүл витаминдер да химиялык бирикмелер болуп саналат.  
  
−
*Чтобы огонь покрасить в зеленый цвет используют бор.
+
Силер балким «Химия – бул илимдин бир түрү», деп айтаарсыңар? Бирок, мен «Химия– бул жашоо» деп айткым келет!
−
 
 
−
*Азот может вызвать помутнение сознания.
 
−
 
 
−
*Неон способен светиться красным цветом, когда через него пропустить ток.
 
−
 
 
−
*В океане содержится большое количество натрия.
 
−
 
 
−
*В компьютерных микросхемах используют кремний.
 
−
 
 
−
*Для изготовления спичек используют фосфор.
 
−
 
 
−
*Хлор может вызвать аллергические реакции органов дыхания.
 
 
</div>
 
</div>
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Химия в жизни человека</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Химия ɵнɵр жайынын продукциялары жɵнүндɵ </div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file:Chemistry-in-life.jpg|300px|Химия в жизни человека]]}}
+
{{center|[[file:Chem-prom.jpg|300px|Химия ɵнɵр жайынын продукциялары жɵнүндɵ]]}}
−
Что такое химия?
+
Азыркы учурда химия ɵнɵр жайынын продукцияларынын адамдын жашоосундагы маанисин баалоо оңой эмес. Күндɵлүк турмушта биз кеңири колдонгон, бизди курчап турган кɵптɵгɵн буюмдар химия ɵнɵр жайынын жетишкендигинин натыйжасы болуп саналат. Өндүрүштɵ химия колдонулбаган бир дагы бɵлүмдү табууга мүмкүн эмес – бул курулуш жана машина куруу ɵнɵр жайы, жеңил ɵнɵр жайы жана айыл чарбасы, энергетика жана транспорт.
  
−
Одна из множества естественных наук, скажет среднестатистический обыватель. Но кто бы мог подумать, проходя мимо полок в магазине, или проезжая мимо заводов и фабрик, что все это — самый настоящий результат химических превращений?
+
<span style="font-weight: bolder;">'''Химия ɵнɵр жайы жана айыл чарбасы'''</span>
  
−
Нескончаемый каскад реакций дает нам удивительные возможности делать жизнь более комфортной.
+
Биз дасторкондон жыты буркураган, жаңы бышкан нанды кɵргɵндɵ, жерди иштеткен дыйкандардын талыкпаган эмгегине ыраазы болобуз. Бирок, ар бир нанда химия ɵнɵр жайынын эмгекчилеринин да үлүшү бар десек болот. Анткени, алардын эмгегинин натыйжасында, отоо чɵптɵрдү жок кылган,ɵсүмдүктɵрдү дарылаган ар түрдүү препараттар жана ɵсүмдүктɵрдүн түшүмдүүлүгүн жогорулаткан жер семирткичтер иштелип чыккан.Айыл чарба кызматкерлери жана химиктердин биргелешкен аракети гана жогорку түшүмдүүлүктү берүү менен ,биздин дасторконго жаңы бышкан нан, ширелүү жер–жемиштер жана жашылчалар келет. Азыркы учурдагы айыл чарбасын химиялык продукция болгон гербицидсиз (отоо чɵптɵрдү жок кылуучу препараттар), фунгицидсиз( мите козу карындарды жок кылуучу препараттар), инсектицидсиз(зыяндуу курт–кумурскаларды жок кылуучу препараттар) ж.б. талаалардагы, теплицаларда ɵскɵн ɵсүмдүктɵрдү ар түрдүү зыянкечтерден коргогон кɵптɵгɵн заттарсыз элестетүү мүмкүн эмес.  
−
*Баночки с кремами, тюбики с краской для волос или зубной пастой, йогурты, сыры, пиво — это все результат химических преобразований.
 
−
*Нефтедобывающая и нефтеперерабатывающая промышленности основаны на циклах превращений и переходов одних нефтяных компонентов в другие. Бензин имеет множество марок, машинные масла тоже бывают разных сортов.
 
−
*Одежда, предметы быта (вплоть до вилок и ножей), все это – химия. Она дарит нам и красивые праздники, ведь салюты и прочие прелести пиротехники – это тоже химия. Она повсюду, везде и во всем.
 
−
*Отправляя космолеты к далеким планетам, первый вопрос, которым задаются ученые, — какой химический состав поверхности планеты и её атмосферы?
 
−
*Знание химии в медицине является основополагающим.
 
−
Биохимический, электролитный, водно-солевой балансы организма – основные показатели и результат правильного течения химических реакций в организме. Наш организм — это большой биохимический реактор. Каждая его клетка может функционировать только при правильном составе элементов внутри себя. Наша ДНК — это набор нуклеотидов, а нуклеотиды – это аминокислоты, то есть химические соединения. Цвет глаз, форма губ, рост, запах – все это химия.
 
  
−
Фармакология и фармация — это разделы химии о лекарственных средствах. Лекарства, таблетки, мази и сиропы, даже витамины – все это химические соединения.
+
<span style="font-weight: bolder;">Инсектициддер</span>
  
−
Химия – это одна из наук, скажите вы? Химия – это жизнь, скажу я вам.
+
Азыркы учурда зыяндуу курт–кумурскаларды жок кылуу максатында, инсектициддердин үч тобу чыгарылат. Алар бири–биринен курт–кумурскалардын организмине тийгизген таасирине карата айрымаланып турат. Бул – байланыштык(контакттык), ичеги–карындык жана системалык инсектициддер. Курт–кумурскаларды байланыштык инсектициддер менен жок кылуу зыянкечтердин инсектицид чачылган жерлерге келиши менен ишке ашырылат. Ал эми ичеги–карын инсектициддери курт–кумурскалардын азыгына уулуу заттарды чачуу менен, аларды кырып, жок кылууга негизделген. Системалык инсектициддер ɵсүмдүктɵргɵ чачылат, алар ɵсүмдүктүн клеткаларына кирип, курт–кумурскаларды ууландырат.
 
</div>
 
</div>
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">О роли продукции химической промышленности</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file:Chem-prom.jpg|300px|О роли продукции химической промышленности]]}}
+
−
Трудно переоценить значение продуктов химической промышленности в жизни современного человека. Многое из того, что нас окружает, чем мы привычно пользуемся в быту, произведено именно благодаря достижениям такой отрасли как химическая промышленность. Невозможно назвать также ни одну отрасль промышленности, где не применялась бы ее продукция — это строительство и машиностроение, легкая промышленность и сельское хозяйство, энергетика и транспорт.
 
−
 
 
−
<span style="font-weight: bolder;">'''Химическая промышленность и сельское хозяйство'''</span>
 
−
 
 
−
Когда на нашем столе лежит румяная буханка хлеба, мы благодарим хлеборобов, благодаря неустанному труду которых выращена пшеница, из которой он изготовлен. Но в каждой такой буханке хлеба есть и доля труда работников химической промышленности, ведь благодаря их усилиям созданы препараты, при помощи которых обрабатываются поля от сорняков, вредителей и болезней, а также в целях удобрения почвы, чтобы повысить ее урожайность. Только совместный труд химиков и работников сельского хозяйства позволяет получать большие урожаи, которые доходят до конечного потребителя в виде свежей булки, румяных фруктов и сочных овощей. Современное сельское хозяйство немыслимо без применения такой химической продукции как гербициды (препараты, которые используются для борьбы с сорняками), фунгициды (с их помощью ведется борьба с паразитическими грибками), инсектициды (путем применения этих препаратов уничтожаются вредные насекомые) и многих других веществ, применяемых в качестве средств эффективной защиты культурных растений, выращиваемых на полях и в теплицах, от различных врагов.
 
−
 
 
−
<span style="font-weight: bolder;">Инсектициды</span>
 
−
 
 
−
В настоящее время выпускается три группы инсектицидов, которые различаются характером проникновения и поражения организма насекомого. Это – контактные, кишечные и системные инсектициды. Поражение насекомых контактными инсектицидами происходит благодаря внешнему контакту вредителя с обработанной частью поверхности. Действие кишечных инсектицидов основано на поражении органов питания насекомого ядовитыми составляющими препаратов. Системные инсектициды проникают в клетки обработанных растений и губительно воздействуют на насекомое при поедании отдельных частей растений.
 
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{lang|:KR:Химия: Алгачкы химиялык түшүнүктɵр}}
+
{{lang|Химия: Первоначальные химические представления}}
 
[[Category:Средняя школа]]
 
[[Category:Средняя школа]]
 
[[Category:Химия]]
 
[[Category:Химия]]
−
 
−
{{lang|Химия: Первоначальные химические представления}}
 

Текущая версия на 09:36, 22 октября 2018

Химия эмнени окутат?

Химия – заттардын курамы, түзүлүшү, касиеттери жана алардын айлануулары жөнүндөгү илим


Килограммдын эталону – бул алтын жана иридийдин куймасынан жасалган кайрак, ал Парижден 60км алыстыктагы Севр шаарында килограммдардын Музейинде айнек идиштин астында сакталат


Физикалык жана химиялык кубулуштар

Физикалык кубулуштар

Ар бир зат физикалык касиеттерге ээ болуу менен бирге, башка заттарга айлануу жөндөмдүүлүгүнө да ээ болот. Заттардын айланышы деген эмне?

Элестетип көрөлүчү, биз сууну ысытсак, ал буулана баштайт. Бул учурда зат башка затка айландыбы? Жок, суунун бууланышы – бул физикалык кубулуш. Суунун буусу– бул суюктук түрүндө эмес, газ абалындагы химиялык зат, суу болуп саналат.

Физикалык кубулуштар – бул баштапкы зат башка жаңы затка айланбай, анын агрегаттык абалы же формасы гана өзгөргөн кубулуштар.

{{center-p|Килограммдын эталону – бул алтын жана иридийдин куймасынан жасалган кайрак, ал Парижден 60км алыстыктагы Севр шаарында килограммдардын Музейинде айнек идиштин астында сакталат.

Химиялык кубулуштар же химиялык реакциялар

Башка мисалды – темирдин дат басышын карап көрөлү. Темир нымдуу аба менен тийишкенде, аны дат басат. Темирдин даты – күрөң түстөгү морт зат. Демек, темир, кычкылтек жана суу менен аракеттенишип, темирдин датын пайда кылды, б.а. бир зат башка жаңы затка айланды. Бул кубулуш химиялык кубулуш болуп саналат. Ал эми химиялык кубулушту химиялык реакция деп аташат.

Химиялык кубулуштар же химиялык реакциялар – бул баштапкы заттардан курамдары, касиеттери боюнча айрымаланган жаңы заттарды пайда кылуучу кубулуштар.

Химиялык реакцияга катышкан заттар (мисалы: темир, кычкылтек жана суу), баштапкы заттар деп аталат.

Реакциянын натыйжасында пайда болгон заттар (темирдин даты), реакциянын продуктусу деп аталат.

Жыйынтык
Физикалык кубулуш учурунда заттардын курамы өзгөрбөйт, алардын агрегаттык абалы же формасы гана өзгөрөт. Ал эми химиялык реакциянын натыйжасында, баштапкы заттар жаңы заттарды пайда кылат.



В начало

Заттарды мүнөздөп жазуу

Үч токамактын бирөө Советтер Союзунун мезгилинен бери Бишкектеги Россия илимдер Академиясынын Илимий станциясында сакталып турат
Үч токамактын бирөө Советтер Союзунун мезгилинен бери Бишкектеги Россия илимдер Академиясынын Илимий станциясында сакталып турат

Ар бир химиялык затты физикалык жактан мүнөздөөгө болот:

1. Агрегаттык абалы. Катуу, суюк, газ абалында жана плазма түрүндө болот. (Токамак– плазманы алуучу курал).
2. Өңү–түсү. Металлдар күмүш сымал ачык түстөн, күңүрт–боз түскө чейин, көгүлтүр же кызгылт–сары өңдө кубулуп турат. Металл эместер түссүз (кычкылтек, азот), ак түстө (фосфор), сары, (күкүрт, хлор) кызгылт (фосфор), жашыл (фтор) же кочкул–боз (иод) түстө болушат.
3. Тыгыздыгы. Металлдардын ичинен эң жеңили – литий – 0,53 г/см3 , эң оору – осмий – 22,7 г/см3.
Тыгыздыгы 5 г/см3 чейин болсо жеңил металл, 5 г/см3 оор болсо, оор металл деп эсептелинет
4. Жылуулукту жана электр тогун өткөргүчтүгү. Күмүш жана алтын башка металлдарга караганда электр тогун жана жылуулукту жакшы өткөрсɵ да, алардын кымбат болгондугуна байланыштуу күндөлүк турмушта жез жана алюминий кеңири колдонулат.
5. Балкуу жана кайноо температуралары (жекече мүнөздөмөсүнөн кара)

В начало

Таза заттар жана аралашмалар

Заттын физикалык касиеттери (эригичтиги, кайноо температурасы) өзгөрүүсүз, туруктуу болсо, мындай заттарды таза заттар дейбиз.

Жаратылышта абсолюттук таза заттар эркин түрдө кездешпейт. Заттардын тазалыгы аларды тазалоонун деңгээлине көз каранды болот.

Аралашма деген түшүнүктү XVII кылымда англиялык окумуштуу Роберт Бойль киргизген. Ал «Аралашма – ар түрдүү компоненттерден турган бирдиктүү система» деген аныктама берген.

Аралашмалар – бир тектүү жана бир тектүү эмес болушат. Бир тектүүлөр – сыртынан караганда андагы таза заттарды көз менен да, микроскоп менен да көрүүгө мүмкүн эмес. Бир тектүү эмес аралашмаларды көз менен же атайын приборлор менен көрүп эле айрымалоого болот.

Таза заттарды төмөндөгүдөй айрымалоого болот:

Таза заттар – 99%

Химиялык жактан таза – 99,9%

Анализ үчүн таза – 99,99%

Өзгөчө таза – 99,99 9%

Хромотографиялык жактан таза – башка заттар менен аралашпаган заттар.


В начало

Аралашмалардан таза заттарды бөлүп алуу жолдору


Аралашмалардан таза заттарды бөлүп алуу жолдору

В начало

Атомдор жана молекулалар. Атом–молекулалык окуу

Атомдор жана молекулалар жөнүндө алгачкы түшүнүктөрдүн пайда болушу

Байыркы грек философу Демокрит
Байыркы грек философу Демокрит

Байыркы грек философу Демокрит 2500 жыл мурда жаратылыштагы бардык заттар эң майда көзгө көрүнбөгөн, бөлүнбөс кыймылдуу бөлүкчөлөрдөн–“атомдордон” тураарын айткан. “Атом” деген сөз грек тилинен – “бөлүнбөс” деп которулат. Кийинчерээк орто кылымдарда атом жөнүндөгү окуулар дин тарабынан куугунтукталган, бул илимдин, анын ичинен химия илиминин өнүгүүсүн кечендеткен.

Молекула жана атом жөнүндөгү окуу XVIII кылымдын орто ченинде улуу орус окумуштуусу Михаил Васильевич Ломоносов (1711 – 1765 жж.)тарабынан иштелип чыккан. Ал жаратылышта тело корпускулалардан (молекулалардан), ал эми алар элементтерден (атомдордон) тураарын тастыктаган.

Молекулалар жана атомдор

Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)
Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)
Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)

Сууну ажыратуу үчүн колдонулган аппарат (Гофман аппараты)

Молекулалардын атомдордон түзүлөөрүн көптөгөн химиялык реакциялар аркылуу далилдөөгө болот. Мисалы, суу аркылуу турактуу электр тогун өткөрсөк, Гофман аппаратынын биринчи түтүгүнө газ бөлүнүп чыгат. Ага чычаланы алып келсек, ал жарык жалын чыгарып күйөт. Демек, бул газ – кычкылтек болуп саналат. Аппараттын экинчи түтүгүнɵ андан эки эсе көп чогулган газга чала күйгɵн чычаланы жакындатсак, ал газ күйөт. Бул газ – суутек болуп саналат.

Суунун электр тогунун таасири астында ажырашы

Бул кубулушту төмөнкүдөй түшүндүрүугө болот: Суунун молекуласы суутектин эки жана кычкылтектин бир атомунан турат. Суу аркылуу электр тогун өткөргөндө, суунун молекуласы кычкылтектин жана суутектин атомдоруна ажырайт.

Андан кийин атомдор эки–экиден кошулат да, суунун эки молекуласынан кычкылтектин эки атомдуу бир молекуласы жана суутектин эки атомдуу эки молекуласы пайда болот.

Суунун электр тогунун таасири астында ажырашы

Молекула жана атом деген эмне?

Молекула – бул көп заттардын өтө майда бөлүкчөлөрү, алардын курамы жана химиялык касиеттери берилген заттардыкындай эле болот. Молекулалар–химиялык жактан бөлүнө турган бөлүкчөлөр, алар химиялык реакция убагында ажырашат.


Атом – бул химиялык жактан бөлүнбөй турган заттын эң майда бөлүкчөсү. Молекулалар атомдордон айрымаланып, химиялык жактан бөлүнүшөт.


Молекула. Атом. Зат.

Атом–молекулалык окуу

Ломоносов, Михаил Васильевич
Ломоносов, Михаил Васильевич

Атом–молекулалык окуу улуу орус окумуштуусу Михаил Васильевич Ломоносов (1711 – 1765 жж.) тарабынан өнүктүрүлүп, колдонулган. Ломоносовдун окуусунун негизи төмөнкү жоболордо берилген:

1. Бардык заттар “корпускулалардан” (молекулалардан) турат.

2. Молекулалар “элементтерден” (атомдордон) турат.

3. Бөлүкчөлөр –молекулалар жана атомдор тынымсыз кыймылда болушат. Телонун жылуулук абалы, бөлүкчөлөрдүн кыймылынын жыйынтыгы болуп саналат.

4.Жөнөкөй заттын атомдору бир түрдүү атомдордон, татаал заттын молекулалары ар түрдүү атомдордон турат.


В начало

Жөнөкөй жана татаал заттар

Бир түрдүү атомдордон турган жөнөкөй заттарды (H2, O2,Cl2, P, Na, Cu, Au) жана ар түрдүү атомдордон турган татаал заттарды (H2O,NH3, OF2, H2SO4, MgCl2,K2SO4) айрымалап бөлүшөт.

Сахарозанын ажырашы


Биз сахарозаны (C12H22O11) пробиркага салып, спирт шамына ысытабыз. Сахароза адегенде балкып эрийт да, карамелдин жытын бөлүп чыгаруу менен өнү күнүрттөнө баштайт. Тынымсыз ысытуунун натыйжасында, сууну бөлүп чыгарып, кара түстөгү көмүргө чейин ажырайт.

Жөнөкөй жана татаал заттар


Жыйынтык:

Сахароза – татаал зат. Суу да татаал зат. Көмүр – жөнөкөй зат. Суутек– жөнөкөй зат. Кычкылтек– жөнөкөй зат.

Жөнөкөй заттар – бул заттардын молекуласы бир түрдүү атомдордон турат. Химиялык реакция учурунда алар жөнөкөй заттарга ажырабайт.

Татаал заттар – бул заттардын молекуласы ар түрдүү атомдордон турат. Химиялык реакцияларда бир нече жөнөкөй заттарды пайда кылуу менен ажырайт.



В начало

Химиялык элементтер

Химияда “атом” жана “молекула” деген терминден сырткары “элемент” деген түшүнүк да колдонулат.

Атомдордун белгилүү бир түрү– химиялык элемент деп аталат.

Мисалы, суутектин атомдору– суутек элементи, кычкылтектин же сымаптын атомдору– кычкылтек жана сымап элементи деп аталат. Азыркы учурда 118 атомдун түрү, б.а. 500гө жакын жөнөкөй заттарды пайда кылган 118 химиялык элемент белгилүү.

Башка илимдердей эле химия илиминде өзүнүн шарттуу белгилери, тили бар. XIX кылымда. бардык окумуштууларга түшүнүктүү болгон химиялык белгилерди түзүп чыгуу зарылдыгы келип чыккан. Биринчилерден болуп мындай белгилерди Дальтон сунуш кылган. Бирок, анын колдонуу ыңгайсыз болгон.

  • Джон Дальтон
  • Дальтон системасы

Химиялык элементтерди белгилениши

  • Берцелиус, Йёнс Якоб
  • XIX кылымдын башында швед окумуштуусу Й.Я. Берцелиус химиялык элементтерди алардын латынча аталышынын биринчи эки тамгасы менен белгилөөнү сунуштаган.
  • Название Латинское название Символ
    Суутек Hydrogenium H
    Сымап Hydrargyrum Hg
  • Суутек химиялык элементи (Hydrogenium) – Н. Эгерде бир нече элементтин аталышы бирдей тамга менен башталса, анда элементтин белгисине андан кийинки тамганы кошуп белгиленген. Мисалы, сымап, (Hydrargyrum) Hg деп белгиленген.
  • Кээ бир химиялык элементтер тамганын окулушу менен аталат:
    Элементтин аты Белгиси Аталышы
    Кычкылтек О О
    Күкүрт S Эс
    Азот N Эн
    Көмүртек С Це

  • Башкалары элементтин аты менен аталат:
    Элементтин аты Белгиси Аталышы
    Натрий Na Натрий
    Калий K Калий
    Хлор Cl Хлор
    Фтор F Фтор

  • Кээ бир элементтер латынча аталышы менен аталат:
    Элементтин аты Белгиси Аталышы
    Кремний Si силициум
    Сымап Hg гидраргирум
    Жез Cu купрум
    Темир Fe феррум

Химиялык элементтердин аталышынын маанилери

1) Заттын касиетин билдирүүчү: Суутек – “сууну пайда кылуучу”; Фосфор – “жарыкты алып жүрүүчү”; Кычкылтек – “кислотаны пайда кылуучу”

2) Асман телолорунун аты менен : Селен – Селена (ай); Теллур – Теллурис (Жер).

3) Мифтерден алынган аталыштар: Тантал (Зевстин уулу).

4) Мамлекеттердин атынан : Германий (Германия); Галлий (Франция); Полоний (Польша).

5) Окумуштуулардын аты менен : Кюрий; Эйнштейний; Лоуренсий.

Атомдордун белгилүү бир түрү – химиялык элемент деп аталат

Химиялык элемент жана жөнөкөй зат

Химиялык элемент менен жөнөкөй затты айрымалоо үчүн жөнөкөй жана татаал заттардын касиеттерин салыштырып көрүү керек. Мисалы, кычкылтекти жөнөкөй зат катары мүнөздөсөк, ал өңсүз, түссүз, күйүүгө жардам берген, дем ала турган газ. Кычкылтек жөнөкөй заты кычкылтектин молекуласынан, ал эми молекула эки атомдон турат. Ошону менен бирге эле кычкылтек көмүртектин (II) оксидинин (ис газы) жана суунун курамына кирет.

  • Суу
  • Суутек
  • Кычкылтек
  • Көмүртектин (IV) оксиди (ис газы)
Суудагы кычкылтек
Суудагы кычкылтек

Бирок, суунун жана ис газынын курамына кычкылтек жөнөкөй зат катары эмес, атом катары кирет. Демек, кычкылтек атому менен дем алууга мүмкүн эмес. Мисалы, балыктар суунун молекуласындагы кычкылтек менен эмес, сууда эриген кычкылтек менен дем алышат.

Ошондуктан, химиялык бирикменин курамы жөнүндө сөз кылганда, берилген зат жөнөкөй зат катары эмес, атомдун белгилүү бир түрү–химиялык элемент катары кирээрин билишибиз керек. Татаал заттарды ажыратканда атомдор эркин түрдө жана бири–бири менен биригип, жөнөкөй зат катары бөлүнүп чыгат. Жөнөкөй заттар бир түрдүү атомдордон турат. “Химиялык элемент” жана “жөнөкөй зат” деген түшүнүктөрдү айрымалап, билишибиз керек. Бир эле химиялык элемент бир нече жөнөкөй затты пайда кылышы мүмкүн. Мисалы, кычкылтектин атому кычкылтектин эки атомдуу молекуласын жана үч атомдуу–озонду пайда кылат. Кычкылтек жана озон эки башка жөнөкөй зат.

  • Кычкылтек
  • Озон

Бул жөнөкөй заттардын саны химиялык элементтердин санынан алда канча көп экендигин түшүндүрүп турат.

«Химиялык элемент» деген түшүнүктү пайдалануу менен жөнөкөй жана татаал заттарга төмөнкүдөй аныктама берүүгө болот:

Бир химиялык элементтин атомдорунан турган заттар жөнөкөй заттар деп аталат.
Ар түрдүү химиялык элементтин атомдорунан турган заттар татаал заттар деп аталат.

Татаал заттар химиялык бирикмелер деп да аталат.


В начало

Глоссарий

Аллотропия — химиялык элементтин курамы жана касиети боюнча айрымаланган бир нече жөнөкөй зат катары түр өзгөрүшү. Курамы жана касиети менен айрымаланган бул жөнөкөй заттар– аллотропиялык формалар же модификациялар деп аталат. Мисалы, алмаз, графит жана карбин – көмүртектин үч аллотропиялык формасы (модификациясы). Молекулалык кычкылтек жана озон – кычкылтектин эки аллотропиялык модификациясы, белгилүү бир шарттарда аллотропиялык модификациялар бири–бирине өтө алат.
Атом – бул химиялык касиетти алып жүргөн элементтин эң майда бөлүкчөсү. Атом – протон, нейтрон жана электрондордон турат.
Атом – бирикмелердин молекулаларын түзгөн элементтин эң кичине бөлүкчөсү.
Жөнөкөй заттар –молекуласы бир түрдүү атомдордон турган заттар: суутек, кычкылтек ж.б.
Зат – тынч абалында массага ээ болгон материянын айрым бир түрү.
Заттын касиети – заттардын окшоштук, айрымачылык белгилери.
Илим – жаратылыштын, коомдун жана ой жүгүртүүнүн өнүгүүсүнүн закон ченемдүүлүктөрүн үйрөткөн билимдердин системасы.
Касиети – заттарды бири–биринен айрымалап турган белгилер, алар химиялык жана физикалык болуп бөлүнөт.
Кубулуштар – жаратылышта заттарда болуучу өзгөрүүлөр.
Масса – заттын касиети. Салмак – заттын планетанын борборуна карай тартылуу күчү. (Космос мейкиндигинде космос кораблинин массасы сакталат, ал эми анын салмагы 0го- салмаксыздык абалга келет).
Молекула (жаңы латын тилинен molecula – кичирейтүү деп которулат. латынча – moles – масса дегенди билдирет).
Татаал заттар – молекуласы ар түрдүү атомдордон турган заттар: кислоталар, суу ж.б.
Химия – заттар, алардын касиеттери жана алардын өзгөрүшү менен жүргөн айланууларды үйрөтүүчү илим.
Химиялык элемент — оң заряддалган ядродон турган атомдордун белгилүү бир түрү.
Эталон – салыштыруу ченеми.

Пайдалуу шилтемелер

«Химия как часть естествознания. Понятие о веществ»: Сайт "Химуля.com " [Электронный ресурс]//URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/8-klass (дата обращения: 04.03.2018)
«100 интересных фактов о химии»: Сайт «100-Фактов.Ру» [Электронный ресурс]//URL: http://100-faktov.ru/100-interesnyx-faktov-o-ximii/ (дата обращения: 10.09.2017)
«Интересные факты о химии+Видео»: Сайт VSEfACTY.сом Интересные факты [Электронный ресурс]//URL: http://vsefacty.com/fact/interesnye-fakty-o-himii-video (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Предмет химии Вещества» : Сайт «Видеоуроки в интернет» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/tL2xR-oqssU (дата обращения: 04. 03.2018)
Видео «Разделение смесей»: Сайт «Chemistry Program» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/bzlLeGvEOpI (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Бумажная хромотография»: Сайт «Virtual Museum» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/Sl8TOBKVF1g (дата обращения: 04.03.2018)
Видео "Разделение неоднородной смеси": Сайт «Eлектроннi книги «Ранок» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/CmMEGzN1hTg (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Опыты по химии. Смеси. Разделение смеси с помощью хроматографии»: Сайт «Видеопособия для школьников» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/N9ZgYZ094Jk (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Дистилляция воды - физические опыты»: Сайт «Простая наука» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/Y-gW34yoWuY (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Опыты по химии. Разделение смеси веществ с помощью делительной воронки»: Сайт «Видеопособия для школьников» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/n5hdUadGi7c (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Молекула Атом Вещество» Сайт « Валерий Бутаков» [Электронный ресурс]//URL: https://youtu.be/MPA-bDRfTLk (дата обращения: 04.03.2018)
Видео «Chemistry experiment 12 - Thermal decomposition (thermolysis)»: Сайт «koen2all» [Электронный ресурс]//URL:https://youtu.be/uAQFCDisLGg (дата обращения: 04.03.2018)


Библиография:

  • А. В. Мануйлов, В. И. Родионов.Основы химии. Интернет-учебник.
  • Г.В. Пчелкина. Химуля
  • 100 интересных фактов о химии.
  • Толковый словарь по химии
  • «Семьдесят богатырей», А. Ивич; Рис. Э. Беньяминсона, Б. Кыштымова, М. Дет. лит. 1986
Коопсуздукту сактайлы!
1 kg.png

2 KG.png

3 KG.png

4 KG.png

5 KG.png

6 KG.png

8 KG.png

9 KG.png

10 KG.png

12 KG.png

13 KG.png
Таң калаарлык химиялык реакциялар
Кызыктар дүйнөсүндө!
  • Эгерде 100 млн суутектин атомун катары менен тизсек, алар болгону 1 см болгон гана чынжырчаны пайда кылат.
  • Швед окумуштуусу Карл Шеелени химиялык элементтерди ачуу боюнча рекордсмен десек да болот. Ал хлорду, фторду, барийди, вольфрамды, кычкылтекти , марганецти жана молибденди ачкан.
  • Көптөгөн химиялык элементтер мамлекеттин ж.б. географиялык аймактардын аттары менен аталат. Мисалы, 4 элемент — иттрий, иттербий, тербий жана эрбий — швед айылы Иттербюнун аты менен аталган. Ал жерде сейрек кездешүүчү металлдардын чоң запасы табылган.
  • Лампочкаларды жасоодо аргон колдонулат.
  • Асыл газдардын ичинен эн жеңили гелий болуп саналат.
  • Изумруддун курамында бериллий болот.
  • Отту жашыл түскө боёо үчүн борду колдонушат.
  • Азоттун аң сезимди бузуп, акылдан адаштыруучу касиети бар.
  • Неон аркылуу электр тогун өткөргөндө, ал кызыл түстү пайда кылат.
  • Океандарда натрийдин чоң запасы бар.
  • Компьютердин микросхемасында кремний колдонулат.
  • Ширеңке өндүрүүдө фосфор пайдаланылат.
  • Хлор дем алуу органдарынын аллергиясын пайда кылышы мүмкүн.
Химия адамдын жашоосунда
Химия адамдын жашоосунда

Химия деген эмне?

Бул суроого, «кɵптɵгɵн табийгый илимдердин бири», деген жооп болоору баарыбызга белгилүү. Бирок, дүкɵндɵрдүн, завод жана фабрикалардын жанынан ɵтүп бара жатып, булардын бардыгы– кадимки химиялык айлануулардын натыйжасы экендигин эч ким ойлонгон эместир.

Биздин айланабызда тынбай жүрүп турган реакциялар, бизге жаңы мүмкүнчүлүктɵрдү берүү менен жашообуз үчүн жакшы шарттарды түзүп келет.

  • Ар түрдүү идиштеги кремдер, чач боёчу каражаттар же тиш жуугуч пасталар, йогурттар, сырлар, булардын бардыгы– химиялык айлануулардын жыйынтыгы болуп саналат.
  • Мунай затты ɵндүрүүчү жана аларды кайрадан иштетүүчү ɵнɵр жайлар, бир мунай зат компонентинин башка затка айлануу тизмегине негизделген. Мисалы, бензиндин жана машина

майларынын кɵптɵгɵн түрлɵрү бар экендиги белгилүү.

  • Кийимдер, күнүмдүк турмуш–тиричиликке колдонулган буюмдардын (вилка, бычакка чейин), бардыгы химия менен байланышкан. Ал эми майрамдарды салют жана фейерверксиз элестетүүгɵ мүмкүн эмес , аларда да химиялык заттар колдонулат. Кайсы жакка барбайлы, бардык жерден химияны жолуктурабыз.
  • Алыскы планеталарга космоско жол тартуунун алдында да окумуштуулар, ал планетанын сырткы катмарынын жана атмосферасынын химиялык курамын билүүгɵ аракеттенишет.
  • Ал эми медицинада химия илими негизги орунду ээлеп турат.

Организмдин биохимиялык, электролиттик, суу жана туздук балансы– организмдеги химиялык реакциялардын туура жүргɵндүгүнүн негизги кɵрсɵткүчү жана натыйжасы болуп саналат. Биздин организм– бул чоң биохимиялык реактор. Андагы ар бир клетка анын курамын түзгɵн элементтер толук болгондо гана жашай алат. Биздин ДНК – бул белгилүү бир нуклеотиддердин тобу. Ал эми нуклеотиддер – аминокислоталар,б.а. химиялык бирикмелер болуп саналат. Ал тургай кɵздүн түсү, эриндин формасы, бойдун узундугу, жытты – булардын бардыгын химиялык заттар аныктайт.

Фармакология жана фармация – бул дары– дармектер жɵнүндɵгү химия илиминин бир бɵлүгү. Дарылар, таблеткалар, ар түрдүү сыйпоочу майлар жана сироптор, ал түгүл витаминдер да химиялык бирикмелер болуп саналат.

Силер балким «Химия – бул илимдин бир түрү», деп айтаарсыңар? Бирок, мен «Химия– бул жашоо» деп айткым келет!

Химия ɵнɵр жайынын продукциялары жɵнүндɵ
Химия ɵнɵр жайынын продукциялары жɵнүндɵ

Азыркы учурда химия ɵнɵр жайынын продукцияларынын адамдын жашоосундагы маанисин баалоо оңой эмес. Күндɵлүк турмушта биз кеңири колдонгон, бизди курчап турган кɵптɵгɵн буюмдар химия ɵнɵр жайынын жетишкендигинин натыйжасы болуп саналат. Өндүрүштɵ химия колдонулбаган бир дагы бɵлүмдү табууга мүмкүн эмес – бул курулуш жана машина куруу ɵнɵр жайы, жеңил ɵнɵр жайы жана айыл чарбасы, энергетика жана транспорт.

Химия ɵнɵр жайы жана айыл чарбасы

Биз дасторкондон жыты буркураган, жаңы бышкан нанды кɵргɵндɵ, жерди иштеткен дыйкандардын талыкпаган эмгегине ыраазы болобуз. Бирок, ар бир нанда химия ɵнɵр жайынын эмгекчилеринин да үлүшү бар десек болот. Анткени, алардын эмгегинин натыйжасында, отоо чɵптɵрдү жок кылган,ɵсүмдүктɵрдү дарылаган ар түрдүү препараттар жана ɵсүмдүктɵрдүн түшүмдүүлүгүн жогорулаткан жер семирткичтер иштелип чыккан.Айыл чарба кызматкерлери жана химиктердин биргелешкен аракети гана жогорку түшүмдүүлүктү берүү менен ,биздин дасторконго жаңы бышкан нан, ширелүү жер–жемиштер жана жашылчалар келет. Азыркы учурдагы айыл чарбасын химиялык продукция болгон гербицидсиз (отоо чɵптɵрдү жок кылуучу препараттар), фунгицидсиз( мите козу карындарды жок кылуучу препараттар), инсектицидсиз(зыяндуу курт–кумурскаларды жок кылуучу препараттар) ж.б. талаалардагы, теплицаларда ɵскɵн ɵсүмдүктɵрдү ар түрдүү зыянкечтерден коргогон кɵптɵгɵн заттарсыз элестетүү мүмкүн эмес.

Инсектициддер

Азыркы учурда зыяндуу курт–кумурскаларды жок кылуу максатында, инсектициддердин үч тобу чыгарылат. Алар бири–биринен курт–кумурскалардын организмине тийгизген таасирине карата айрымаланып турат. Бул – байланыштык(контакттык), ичеги–карындык жана системалык инсектициддер. Курт–кумурскаларды байланыштык инсектициддер менен жок кылуу зыянкечтердин инсектицид чачылган жерлерге келиши менен ишке ашырылат. Ал эми ичеги–карын инсектициддери курт–кумурскалардын азыгына уулуу заттарды чачуу менен, аларды кырып, жок кылууга негизделген. Системалык инсектициддер ɵсүмдүктɵргɵ чачылат, алар ɵсүмдүктүн клеткаларына кирип, курт–кумурскаларды ууландырат.

Тестти
Тестти
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Химия:_Алгачкы_химиялык_түшүнүктɵр&oldid=27479»