БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

Химия: Атомдун түзүлүшү — различия между версиями

 
(не показано 36 промежуточных версий этого же участника)
Строка 1: Строка 1:
 
{{Якорь|Начало}}
 
{{Якорь|Начало}}
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
 
<div class="row chem-bg"> <div class="maintext large-8 medium-7 columns"> <!-- Page Content -->  
−
<div class="cutok">[[#Строение атома|Строение атома]] [[#Состав атомного ядра|Состав атомного ядра]] [[#Изотопы|Изотопы]] [[#Радиоактивность|Радиоактивность]]<br>[[#Характеристика химического элемента на основании его положения в Периодической системе Д. И. Менделеева|Характеристика химического элемента]]</div>
 
−
=== Строение атома ===
 
−
<div class="show-for-large-up">{{right|[[file:Модели атома.png|350px|Модели атомного строения]]}}</div>
 
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[file:Модели атома.png|450px|Модели атомного строения]]}}</div>
 
−
Гипотеза о том, что все вещества состоят из большого числа атомов, зародилась свыше двух тысячелетий тому назад. Сторонники атомистической теории (Демокрит, Левкипп, Анаксагор, Анаксимандр, Эпикур, Лукреций Кар) рассматривали атом как мельчайшую неделимую частицу и считали, что все многообразие мира есть не что иное, как сочетание неизменных частиц — атомов.
 
  
−
'''Демокрит:''' ''«Cуществует предел деления атома».''
+
=== Атомдун түзүлүшү ===
 +
<div class="show-for-large-up">{{right|[[file:Model atomaKG.png|350px|Атомдун түзүлүшүнүн модели]]}}</div>
 +
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[file:Model atomaKG.png|450px|Атомдун түзүлүшүнүн модели]]}}</div>
 +
Бардык заттардын атомдордон тураары жөнүндөгү божомол мындан эки миң жылдан ашык мурда эле пайда болгон. Атомистикалык теориянын жактоочулары (Демокрит, Левкипп, Анаксагор, Анаксимандр, Эпикур, Лукреций Кар) атомду эң кичине бөлүнбөс бөлүкчө катары карашкан жана дүйнөдөгү көп түрдүүлүктү атомдордун – «өзгөрбөс бөлүкчөлөрдүн» айкалышуусу деп эсептешкен.  
  
−
'''Аристотель:''' ''«Делимость вещества бесконечна».''
+
'''Демокрит''': «Атомдордун бөлүнүшүнүн чеги болот»
  
−
'''Париж, 1626 г.:''' ''«Учение об атоме запрещено под страхом смерти».''
+
'''Аристотель''': «Заттар чексиз бөлүнө беришет»
  
−
Сторонниками атомистической теории были М.В. Ломоносов, Ж. Гей-Люссак, Д. Дальтон и др.
+
'''Париж, 1626–жыл:''' «Атом жөнүндөгү окууга өлүм коркунучу менен тыюу салынган»
  
−
'''Толчком к подробному изучению строения атома послужили:'''
+
М.В. Ломоносов, Ж. Гей–Люссак, Д. Дальтон ж.б. атомистикалык теориянын жактоочуларынан болушкан.
  
−
#открытие рентгеновского излучения (1895 г., В.К. Рентген);
+
'''Атомдун түзүлүшүн толук окуп–үйрөнүү үчүн төмөнкүлөр түрткү болгон: '''
−
#открытие радиоактивности и новых радиоактивных элементов (1896 г., А. Беккерель, М. и П. Кюри);
 
−
#открытие электрона (1896 г., Дж. Дж. Томсон).
 
  
−
Мысль об электронном строении атома, впервые высказанную В. Вебером в 1896 г., развил X. Лоренц: «Электроны входят в состав атома». Опираясь на эти открытия, Дж. Томсон в 1898 г. предложил модель атома в виде положительно заряженного шара радиусом 10<sup>-10</sup> м. в котором плавают электроны, нейтрализующие положительный заряд.
+
#Рентген нурларынын ачылышы (1895–ж., В.К. Рентген);
 +
#Радиоактивдүүлүктүн жана жаңы радиоактивдүү элементтердин ачылышы (1896–ж., А. Беккерель, М. жана П. Кюри);
 +
#Электрондун ачылышы (1896–ж., Дж. Дж. Томсон).
  
−
==== Ядерная модель атома ====
+
1896–жылы В. Вебер тарабынан айтылган атомдун электрондук түзүлүшү жөнүндөгү ойду Х. Лоренц «Электрондор атомдун курамына кирет» деп айтуу менен андан ары өнүктүргөн.
  
−
Экспериментальная проверка модели Томсона была осуществлена в 1911 г. английским физиком Э. Резерфордом.
+
Мына ушул ачылыштарга таянып, Дж. Томсон 1898–жылы радиусу 10<sup>–10</sup>м болгон оң заряддалган шар түрүндөгү жана анын зарядын нейтралдаштырып турган электрондордон турган атомдун моделин сунуш кылган.
  
−
Идея опыта заключалась в изучении рассеяния α-частиц (заряд +2е, масса 6,64.10<sup>-27</sup> кг)  на атомах. α-частицы были выбраны, т.к. их кинетическая энергия много больше кинетической энергии электронов (β-лучи) и, в отличие от γ-лучей они имеют электрический заряд.
+
==== Атомдун ядролук модели ====
−
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[file:Опыты-резерфорда.png|370px|Опыт Резерфорда по изучению модели атома]]}}</div>
 
−
<div class="hide-for-large-up">{{center-p|[[file:Опыты-резерфорда.png|250px|Опыт Резерфорда по изучению модели атома]]}}</div>
 
−
Пучок α-частиц пропускался через тонкую золотую фольгу. Золото было выбрано как очень пластичный материал, из которого можно получить фольгу толщиной практически в один атомный слой. Опыты были повторены и на других материалах
 
  
−
Э. Резерфорд и его помощники Г. Гейгер и Э. Марсден обнаружили, что какая-то частьa-частиц отклоняется на довольно значительный угол от своего первоначального направления, а небольшая часть отражается от фольги. Но согласно модели атома Томсона эти α-частицы при взаимодействии с атомами фольги отклоняются на малые углы, порядка 2°.
+
1911–жылы англиялык физик Э. Резерфорд Томсондун моделин эксперимент аркылуу текшерип көргөн.
  
−
Резерфорд показал, что модель Томсона  находится в противоречии с его опытами. Обобщая результаты своих опытов, '''Резерфорд предложил ядерную (планетарную) модель строения атома''':
+
Тажрыйбанын максаты, α бөлүкчөлөрүнүн атомдордо таралышын окуп–үйрөнүү болгон (заряды +2<big class="elektron" data-title="–">е</big>, массасы 6,64.10<sup>–27</sup>кг). α–бөлүкчөлөрдүн кинетикалык энергиясы β–нурларыныкына караганда көбүрөөк болгондуктан жана алар γ–нурларынан айрымаланып электр зарядына ээ болгондуктан тандалып алынган.
  
−
#'''Атом имеет ядро, размеры которого малы по сравнению с размерами самого атома (~ 10<sup>-15</sup> м).'''
+
<div class="show-for-large-up">{{right-p|[[file:Opyt rezerfordaKG.png|370px|Атомдун моделин окуп-үйрɵнүү боюнча Резерфорддун тажрыйбасы]]}}</div>
−
#'''В ядре сконцентрирована почти вся масса атома.'''
+
<div class="hide-for-large-up">{{center-p|[[file:Opyt rezerfordaKG.png|250px|Атомдун моделин окуп-үйрɵнүү боюнча Резерфорддун тажрыйбасы]]}}</div>
−
#'''Отрицательный заряд всех электронов распределен по всему объему атома и компенсирует положительный заряд ядра.'''
+
 
−
{{center|'''Планетарная модель атома'''}}
+
α–бөлүкчөлөрүнүн нурлары жука алтын фольгасы аркылуу өткөрүлгөн. Алтын өтө ийилгич материал болгондуктан, андан бир атомдук катмардан турган фольганы жасоого болот. Тажрыйбаны башка металлдардан жасалган материалдарга да жүргүзүп, кайталап көрүшкөн.
 +
 
 +
Э. Резерфорд жана анын жардамчылары Г. Гейгер жана Э. Марсден α–бөлүкчөлөрүнүн кандайдыр – бир бөлүгү белгилүү бир бурчка кыйшайып, өзүнүн баштапкы багытын кескин өзгөрткөндүгүн жана башка бөлүгү фольгадан кайрадан чагылгандыгын байкашкан. Бирок, Томсондун атом моделине ылайык, α–бөлүкчөлөрү фольгадагы атомдор менен аракеттенген убакта кичине гана бурчка, 2° кыйшайган.
 +
 
 +
Резерфорд Томсондун модели анын тажрыйбаларына карама–каршы келээрин көрсөткөн. '''Резерфорд''' өзүнүн тажрыйбаларын жыйынтыктап, '''атомдун түзүлүшүнүн ядролук (планетардык) моделин''' сунуш кылган:
 +
 
 +
#'''Атом өзүнөн көлөмү кичине болгон (~ 10<sup>–15</sup>м) ядродон турат.'''  
 +
#'''Атомдун негизги массасы анын ядросунда топтолгон.'''
 +
#'''Электрондордун терс заряддары атомдо бирдей таралган жана ядронун оң зарядын нейтралдаштырып турат.'''
 +
 
 +
{{center|'''Атомдун планетардык модели'''}}
 
{{center|[[file:Planetardyk model kalyn 2.mp4|350px|start=1]]}}
 
{{center|[[file:Planetardyk model kalyn 2.mp4|350px|start=1]]}}
  
  
−
Расчеты показали, что α-частицы, которые взаимодействуют с электронами в веществе, почти не отклоняются.
+
Эсептөөлөр көрсөткөндөй, затта электрондор менен аракеттенген α–бөлүкчөлөрү өздөрүнүн багытын өзгөртүшпөйт.
 +
 
 +
{{right-p|[[file:Yadernay model.png|class=show-for-large-up|140px|Резерфорд тарабынан сунуш кылынган атомдун түзүлүшүнүн ядролук модели]]}}
 +
{{center|[[file:Yadernay model.png|150px|class=hide-for-large-up|Резерфорд тарабынан сунуш кылынган атомдун түзүлүшүнүн ядролук модели]]}}
 +
'''Бирок, сунушталган атомдун түзүлүшүнүн ядролук модели атомдун туруктуулугун түшүндүрө алган эмес:'''
  
−
{{right-p|[[file:Ядерная модель.png|class=show-for-large-up|140px|Предложенная Резерфордом ядерная модель строения атома]]}}
+
– Максвеллдин теориясы боюнча электрондордун өтө тез кыймылы алардан электромагнитниттик нурлануунун бөлүнүп чыгышы менен коштолот, ошондуктан электрондун энергиясы азаят да, ал спираль боюнча жылып, ядрого жакындайт. Бул мезгилде электрон ядрого кулап кетчидей көрүнөт (бул 10<sup>–8</sup>с болушу мүмкүн экендигин эсептөөлөр көрсөтүп турат), анткени спираль боюнча жылганда электрондун энергиясы азаят, бирок, атомдор туруктуу система боюнча калат.
−
{{center|[[file:Ядерная модель.png|150px|class=hide-for-large-up|Предложенная Резерфордом ядерная модель строения атома]]}}
 
−
'''Однако предложенная модель строения атома не позволила объяснить устойчивость атома:'''
 
  
−
- ускоренное движение электрона согласно теории Максвелла сопровождается электромагнитным излучением, поэтому энергия электрона уменьшается, и он движется по спирали, приближаясь к ядру. Казалось бы, электрон должен упасть на ядро (расчет показывает, что это должно произойти за 10<sup>-8</sup> с), так как при движении по спирали уменьшается энергия электрона, в действительности атомы являются устойчивыми системами;
+
– мында нурлануунун спектри үзгүлтүксүз болушу керек (бардык узундуктагы толкундар болушу керек). Бирок, тажрыйбада сызыктуу спектр гана алынат;
  
−
- спектр излучения при этом должен быть непрерывным (должны присутствовать все длины волн). На опыте спектр получается линейчатым;
+
– Ядронун түзүлүшү боюнча тɵмɵнкү  суроого жооп берилген эмес:
  
−
- нет ответа на вопрос о строении ядра. Если в него входят только положительные частицы, то почему они не отталкиваются?
+
– Эгерде атом оң заряддалган гана бөлүкчөлөрдөн турса, эмне үчүн алар өз ара түртүлүшпөйт?
  
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Состав атомного ядра ==
+
== Атомдун ядросунун курамы ==
−
'''Атом''' — наименьшая частица вещества, неделимая химическим путем. В XX веке было выяснено сложное строение атома. В 1911 г англ. учёный Э. Резерфорд доказал  на опыте, что в центре атома имеется положительно заряженное ядро. Атомы состоят из положительно заряженного ядра и оболочки, образованной отрицательно заряженными электронами.  
+
'''Атом''' – химиялык жол менен бөлүнбөгөн заттын эң майда бөлүкчөсү. XX кылымда атомдун өтө татаал түзүлүштө экендиги аныкталган. 1911–жылы англиялык окумуштуу Э. Резерфорд атомдун борборунда оң заряддалган ядро болоорун тажрыйба жүзүндө далилдеген. Атомдор оң заряддалган ядродон жана терс заряддалган электрондук катмарлардан турат.
  
−
Общий заряд свободного атома равен нулю, так как заряды ядра и электронной оболочки уравновешивают друг друга. При этом величина заряда ядра равна номеру элемента в периодической таблице (атомному номеру) и равна общему числу электронов (заряд электрона равен −1).
+
Эркин абалдагы атомдун заряды нөлгө барабар, анткени ядронун заряды менен электрондук катмарлардын заряды теңделип турат. Ошентип, ядронун зарядынын чоңдугу мезгилдик системадагы элементтин катар санына(атомдун номери) жана электрондордун (электрондун заряды −1 барабар) жалпы санына барабар болот.
  
−
{{center|'''Протонно-нейтронная теория'''}}
+
{{center|'''Протон–нейтрондук теория'''}}
 
{{center|[[file:Proton neitron kalyn 3.mp4|350px]]}}
 
{{center|[[file:Proton neitron kalyn 3.mp4|350px]]}}
  
−
Атомное ядро состоит из положительно заряженных протонов и нейтральных частиц – нейтронов, не имеющих заряда. Обобщенные характеристики элементарных частиц в составе атома можно представить в виде таблицы:
+
Атомдун ядросу оң заряддалган протондордон жана нейтралдуу бөлүкчөлөр, – зарядга ээ эмес, нейтрондордон турат. Атомдун курамындагы элементардык бөлүкчөлөрдүн мүнөздөмөсүн жалпылап, төмөндөгүдөй таблица түрдө берүүгө болот:
 
{| class="tbtext mw-datatable" style="text-align: center; margin: auto"
 
{| class="tbtext mw-datatable" style="text-align: center; margin: auto"
 
|-
 
|-
−
!Название частицы
+
!Бөлүкчөлөрдүн аталышы
−
!Обозначение
+
!Белгилениши
−
!Заряд
+
!Заряды
−
!Масса
+
!Массасы
 
|-
 
|-
 
!протон
 
!протон
Строка 84: Строка 91:
 
|-
 
|-
 
!электрон
 
!электрон
−
|e−
+
|<big>е<span style="position: absolute; font-size: 100%; margin-left: -9px; margin-top: -7px;">–</span></big>
 
|−1
 
|−1
−
|принимается равной 0
+
|0 барабар болот
 
|}
 
|}
  
−
Число протонов равно заряду ядра, следовательно, равно атомному номеру. Чтобы найти число нейтронов в атоме, нужно от атомной массы (складывающейся из масс протонов и нейтронов) отнять заряд ядра (число протонов).
+
Протондордун саны ядронун зарядына туура келет, демек, ал атомдун катар санына барабар болот. Атомдогу нейтрондун санын табуу үчүн атомдун массасынан (протондордун жана нейтрондордун массаларынын суммасы) ядронун зарядын (протондун саны) кемитүү керек.
  
−
Например, в атоме натрия <sup>23</sup>Na число протонов p = 11, а число нейтронов n = 23 − 11 = 12
+
Мисалы, натрийдин атому <sup>23</sup>Na протондордун саны p = 11, нейтрондордун саны n = 23 − 11 = 12 болот.
  
−
'''Число нейтронов в атомах одного и того же элемента может быть различным. Такие атомы называют [[#Изотопы|изотопами]].'''
+
'''Бир эле элементтин нейтрондорунун саны ар түрдүү болушу мүмкүн. Мындай атомдор изотоптор деп аталат.'''
  
−
Электронная оболочка атома также имеет сложное строение. Электроны располагаются на энергетических уровнях '''(электронных слоях)'''.
+
Атомдун электрондук катмары татаал түзүлүшкө ээ болот.Электрондор энергетикалык деңгээлдерде '''(электрондук катмарларда)''' жайгашат.  
−
{{right-p|[[file:Электронные слои.jpg|350px|class=show-for-large-up|Энергетические уровни]]}}
+
{{right-p|[[file:Electron sloiKG.png|350px|class=show-for-large-up|Энергетикалык  деңгээлдер]]}}
−
{{center-p|[[file:Электронные слои.jpg|350px|class=hide-for-large-up|Энергетические уровни]]}}
+
{{center-p|[[file:Electron sloiKG.png|350px|class=hide-for-large-up|Энергетикалык  деңгээлдер]]}}
−
Номер уровня характеризует энергию электрона. Связано это с тем, что элементарные частицы могут передавать и принимать энергию не сколь угодно малыми величинами, а определенными порциями – '''ква́нтами.''' Чем выше уровень, тем большей энергией обладает электрон. Поскольку чем ниже энергия системы, тем она устойчивее ''(сравните низкую устойчивость камня на вершине горы, обладающего большой потенциальной энергией, и устойчивое положение того же камня внизу на равнине, когда его энергия значительно ниже),'' вначале заполняются уровни с низкой энергией электрона и только затем — высокие.
+
Деңгээлдердин номери '''электрондун энергиясын''' мүнөздөп турат. Атомдогу электрондор ар түрдүү энергиянын запасына ээ болот, алар белгилүү үлүштү сиңирип же нур чыгарып турушат, бул '''кванттар''' деп аталат.
  
−
Максимальное число электронов, которое может вместить уровень, можно рассчитать по формуле:
+
Деңгээлдин  саны  канча кɵп болсо, электрон да ошончолук көп энергияга ээ болот. '''Системанын''' энергиясы канчалык төмөн болсо, ал ошончолук туруктуу болот (чон потенциалдык энергияга ээ болгон тоодогу таштын туруктуулугу менен энергиясы төмөн, түздүктөгү ташка салыштыргыла), ''адегенде төмөнкү энергияга ээ болгон электрондор толтурулат жана андан кийин жогорку деңгээлдер толтурулат.''
−
N = 2n<sup>2</sup>, где <span style="color:#ff00e4;">N — максимальное число электронов на уровне,</span> <span style="color:#00a222;">n — номер уровня.</span>
 
  
−
Тогда для первого уровня N = 2 x 1<sup>2</sup> = 2,
+
Энергетикалык деңгээлдеги электрондордун максималдуу саны N=2n<sup>2</sup> формуласы менен эсептелинет: <span style="color:#ff00e4;">N –деңгээлдеги электрондун максималдуу саны,</span> <span style="color:#00a222;">n – деңгээлдин номери.</span>
  
−
для второго N = 2 x 2<sup>2</sup> = 8 и т. д.
+
Биринчи деңгээл үчүн: N = 2 x 1<sup>2</sup> = 2,
  
−
Число электронов на внешнем уровне для элементов главных (А) подгрупп равно номеру группы.
+
экинчи деңгээл үчүн: N = 2 x 2<sup>2</sup> = 8 ж.б.
  
−
В большинстве современных периодических таблиц расположение электронов по уровням указано в клеточке с элементом. Очень важно понимать, что уровни читаются снизу вверх, что соответствует их энергии. Поэтому столбик цифр в клеточке с натрием:
+
Негизги (А) подгруппанын элементтеринин сырткы катмарындагы электрондордун саны группанын номерине туура келет.  
 +
 
 +
Учурдагы көпчүлүк мезгилдик системаларда электрондордун деңгээлдер боюнча жайгаштырылышы элемент жазылган чакмакта (клетка) көрсөтүлгөн. Деңгээлдердин энергияларына ылайык, төмөндөн жогору карай окулгандыгы маанилүү болуп саналат. Ошондуктан, натрий жазылган чакмакты төмөндөгүдөй окуу керек:
 
{{left-p|[[file:Na na.gif|150px|Натрий]]}}
 
{{left-p|[[file:Na na.gif|150px|Натрий]]}}
 
<div class="resettext">
 
<div class="resettext">
Строка 116: Строка 124:
 
'''2'''
 
'''2'''
 
<div style="text-align:center">
 
<div style="text-align:center">
−
cледует читать так:<br>
+
1– деңгээлде – 2 электрон,<br>
−
на 1-м уровне — 2 электрона,<br>
+
2–деңгээлде – 8 электрон,<br>
−
на 2-м уровне — 8 электронов,<br>
+
3–денгээлде – 1 электрон бар.
−
на 3-м уровне — 1 электрон  
 
 
</div></div>
 
</div></div>
−
Распределение электронов по уровням можно представить в виде схемы: [[file:Nael.png|70px|Распределение электронов по уровням на примере натрия]]
+
Электрондордун деңгээлдерде жайгашуусун схема түрүндө көрсөтүүгө болот: [[file:Nael.png|70px|Распределение электронов по уровням на примере натрия]]
  
−
Если в периодической таблице не указано распределение электронов по уровням, можно руководствоваться:
+
Эгерде мезгилдик системада электрондордун денгээлдер боюнча бөлүштүрүлүшү көрсөтүлбөсө, анда:
−
#максимальным количеством электронов: на 1-м уровне не больше 2 e−,
+
#электрондордун максималдуу саны: 1–деңгээлде 2 <big class="elektron" data-title="–">е</big> ашык болбойт,
−
#на 2-м — 8 e−,
+
#2–деңгээлде – 8 <big class="elektron" data-title="–">е</big>,
−
#на внешнем уровне — 8 e−;
+
#сырткы деңгээлинде – 1 <big class="elektron" data-title="–">е</big>;
  
−
'''число электронов на внешнем уровне (для первых 20 элементов совпадает с номером группы)'''
+
'''Биринчи 20 элементтин сырткы деңгээлиндеги электрондордун саны группанын номерине туура келет.'''
  
−
Тогда для натрия ход рассуждений будет следующий:
+
Анда, натрийдин атомун көрөлү:  
−
#Общее число электронов равно 11, следовательно, первый уровень заполнен и содержит 2 e−;
+
#Электрондордун жалпы саны 11 барабар, демек, биринчи деңгээл толгон, анда 2 <big class="elektron" data-title="–">е</big> кармалат;  
−
#Третий, наружный уровень содержит 1 e− (I группа)
+
#Үчүнчү, сырткы денгээлде 1 <big class="elektron" data-title="–">е</big> бар (I группа);
−
#Второй уровень содержит остальные электроны: 11 − (2 + 1) = 8 (заполнен полностью)
+
#Экинчи деңгээлде калган электрондор кармалат: 11 − (2 + 1) = 8 (толук толгон)
  
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Изотопы ==
+
== Изотоптор ==
−
'''Изотопы – разновидность атомов одного и того же химического элемента, отличающиеся друг от друга только своей массой.'''  
+
'''Изотоптор – бир эле химиялык элементтин атомунун бири–биринен массасынан айрымаланган көп түрдүүлүгү.'''
 
   
 
   
−
Обозначение изотопов: '''слева от символа элемента указывают массовое число (вверху)''' и '''порядковый номер элемента (внизу)'''
+
Изотоптордун белгилениши: '''элементтин белгисинин сол жак жогору жагында массасы жана төмөн жагында элементтин катар саны көрсөтүлөт.'''  
  
−
'''Изотопы природного водорода:'''
+
'''Жаратылыштагы суутектин изотоптору:'''
−
{{center|[[file:Hydrogen Deuterium Tritium Nuclei Schmatic-de.svg.gif|700px|Изотопы водорода]]}}
+
{{center|[[file:Hydrogen Deuterium Tritium Nuclei Schmatic-de.svg.gif|700px|Cуутектин изотоптору]]}}
  
−
Изотопы одного и того же химического элемента имеют разную массу, так как в ядрах содержится разное количество нейтронов.
+
Бир эле химиялык элементтин изотоптору, ядродогу нейтрондордун санына жараша ар түрдүү массага ээ болот.  
  
−
'''Химический элемент – это вид атомов с одинаковым зарядом ядра.'''
+
'''Химиялык элемент – бул ядросунун заряды бирдей болгон атомдордун белгилүү бир түрү.'''
 +
 
 +
Жаратылышта химиялык элементтер изотоптордун аралашмасы түрүндө кездешет. Бир эле химиялык элементтин изотоптук курамы атомдук үлүш (ω<sub>ат.</sub>) аркылуу берилет. Ал берилген изотоптун атомунун саны элементтин бардык изотопторунун атомдорунун 100% деп кабыл алынган жалпы санынын, канча бөлүгүн түзөөрүн көрсөтөт.
  
−
В природе химические элементы существуют в виде смесей изотопов. Изотопный состав одного и того же химического элемента выражают в атомных долях (ωат.), которые указывают какую часть составляет число атомов данного изотопа от общего числа атомов всех изотопов данного элемента, принятого за единицу или 100%.
 
 
----
 
----
−
Например:
+
Мисалы:
  
−
ω<sub>ат</sub> (<sup>35</sup>Сl) = 0,754 или '''75,4%'''
+
ω<sub>ат</sub> (<sup>35</sup>Сl) = 0,754 же '''75,4%'''
  
−
ω<sub>ат</sub> (<sup>37</sup>Сl) = 0,246 или '''24,6%'''
+
ω<sub>ат</sub> (<sup>37</sup>Сl) = 0,246 же '''24,6%'''
 
----
 
----
−
В таблице Менделеева приведены средние значения относительных атомных масс химических элементов с учётом их изотопного состава. Поэтому Ar , указанные в таблице являются дробными.
+
Д.И. Менделеевдин таблицасында химиялык элементтердин изотопторунун курамын эске алуу менен салыштырмалуу атомдук массаларынын орточо мааниси берилген. Ошондуктан, таблицада көрсөтүлгөн салыштырмалуу атомдук массалар Ar, бөлчөк түрүндө көрсөтүлгөн.
  
−
'''Ar <sup>средняя</sup>=  ω<sub>ат.(1)</sub> x Ar<sub>(1)</sub>  + … +  ω<sub>ат.(n)</sub> x Ar<sub>(n)</sub>'''
+
'''Ar <sup>орточо</sup>=  ω<sub>ат.(1)</sub> x Ar<sub>(1)</sub>  + … +  ω<sub>ат.(n)</sub> x Ar<sub>(n)</sub>'''
 
----
 
----
−
'''''Например:'''''  
+
'''''Мисалы:'''''  
  
−
Ar <sup>средняя</sup>(Cl) = 0,754 x 35 + 0,246 x 37 = 35,453
+
Ar <sup>орточо</sup>(Cl) = 0,754 x 35 + 0,246 x 37 = 35,453
 
----
 
----
−
==== Почему у изотопов разная масса? ====
+
==== Эмне үчүн изотоптордун массасы ар түрдүү болот? ====
 +
<div class="textblock">
 +
'''• Изотоптор ядродогу нейтрондордун санына жараша ар түрдүү массага ээ болушат.'''</div>
 +
<div class="textblock">
 +
'''• Химиялык элементтер жаратылышта изотоптордун аралашмасы түрүндө болушат.'''</div>
 
<div class="textblock">
 
<div class="textblock">
−
• Изотопы имеют разную массу из-за различного числа нейтронов в их ядрах.
+
'''• Д.И. Менделеевдин таблицасында химиялык элементтердин изотопторунун курамын эске алуу менен салыштырмалуу атомдук массаларынын орточо мааниси берилген. Ошондуктан, таблицада көрсөтүлгөн салыштырмалуу атомдук массалар Ar, бөлчөк түрүндө көрсөтүлгөн.'''</div>
−
 
+
<div class="show-for-large-up">{{right|[[file:Izotop uglerodKG.png|450px|Кɵмүртектин  изотоптору]]}}</div>
−
• В природе химические элементы существуют в виде смесей изотопов.
+
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[file:Izotop uglerodKG.png|450px|Кɵмүртектин  изотоптору]]}}</div>
 +
Жаратылышта бир эле химиялык элемент эки же андан көп изотоп түрүндө болушу мүмкүн. Химиялык элементтин касиетине нейтрондор таасир эте албагандыктан, бир эле элементтин изотоптору химиялык жактан такыр айрымаланбайт.  
  
−
• В таблице Менделеева приведены средние значения относительных атомных масс химических элементов с учётом их изотопного состава. Поэтому Ar , указанные в таблице являются дробными. </div>
+
Изотоптор деп, ядронун заряддары бирдей (б.а. протондорунун саны бирдей болгон), бирок нейтрондордун саны ар түрдүү болгон атомдордон турган заттарды айтабыз. Изотоптор бири–биринен массасынан айрымаланат. Бардык элементтер бир же бир нече ''изотоптордон'' турушат.
−
<div class="show-for-large-up">{{right|[[file:Изотопы углерода.png|450px|Изотопы углерода]]}}</div>
 
−
<div class="hide-for-large-up">{{center|[[file:Изотопы углерода.png|450px|Изотопы углерода]]}}</div>
 
−
Природа устроена так, что один и тот же элемент может существовать в виде двух или нескольких изотопов. Поскольку нейтроны практически не влияют на химические свойства элементов, все изотопы одного и того же элемента химически неотличимы.
 
  
−
Изотопами называются вещества, состоящие из атомов с одинаковым зарядом ядра (то есть с одинаковым числом протонов), но с разным числом нейтронов в ядре. Изотопы отличаются друг от друга только массовым числом. Все элементы состоят из одного или нескольких ''изотопов''.
+
Мисалы, алмаз көмүртек элементинен турат. Эгерде массасы 12 жана массасы 13 болгон көмүртектен окшош эки бриллиант даярдалса, анда эки кристалл тең химиялык жактан бирдей (ядросунун заряды + 6) болуп, бирок массаларынан айрымаланышат. Чындыгында, массасы 12 жана 13 болгон, таза көмүртектен даярдалган бриллианттардын баасы кадимкилерге караганда бир канча жогору болмок. Анткени, алардын химиялык жана физикалык касиеттери абдан окшош болгондуктан, аларды айрымалоо кыйындыкка алып келет.
−
 
 
−
Например, алмаз состоит из элемента углерода. Если бы удалось изготовить два совершенно одинаковых брильянта из углерода с массовым числом 12 и углерода с массовым числом 13, то оба кристалла в химическом отношении были бы одним и тем же элементом углеродом (заряд ядра + 6), но их масса была бы немного разной. Правда, стоимость брильянтов из чистого углерода-12 и чистого углерода-13 была бы во много раз выше, чем у обычных. Дело в том, что разделять изотопы чрезвычайно трудно из-за того, что их химические и физические свойства очень близки.
 
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
−
== Радиоактивность ==
+
== Радиоактивдүүлүк ==
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1 maintext">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1 maintext">
 
<li>
 
<li>
−
1896 г. Французский физик А. Беккерель, изучая явление люминесценции солей урана, установил, что урановая соль испускает лучи неизвестного типа, которые проходят через бумагу, дерево, тонкие металлические пластины, ионизируют воздух.<br>
+
<p>1896–жылы француз физиги А. Беккерель урандын туздарынын люминесценция кубулушун окуп–үйрөнүү менен, алардын өзүнөн белгисиз нурларды бөлүп чыгаарын жана ал нурлар кагаз, жыгач, жука металл пластинкалары аркылуу өтүп, абаны иондоштура тургандыгын байкаган. (1897–98–жылдар). </p>
  
−
<p>1897-98 г. Мария Склодовская-Кюри и Пьер Кюри, исследуя урановые руды, обнаружила новые химические элементы: полоний, радий. Явление самопроизвольного превращения неустойчивых изотопов в устойчивые, сопровождающееся испусканием частиц и излучением энергии, называется естественной радиоактивностью.</p>
+
<p>Мария Склодовская–Кюри жана Пьер Кюри уран рудаларын изилдеп, жаңы химиялык элементтерди: полонийди жана радийди ачкан. Туруксуз изотоптордун өз алдынча бөлүкчөлөрдү бөлүп чыгаруу жана энергияны нурландыруу менен туруктуу изотопторго айлануу кубулушу табийгый радиоактивдүүлүк деп аталат.</p>
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
 
<ul class=" example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
<ul class=" example-orbit" data-orbit="" data-options="animation:slide; pause_on_hover:true; animation_speed:500; navigation_arrows:true; resume_on_mouseout: true; timer_speed:4500;" >
 
   <li class="active">
 
   <li class="active">
−
     [[file:Слайд1-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid1.JPG]]
 
   </li>
 
   </li>
 
   <li>
 
   <li>
−
     [[file:Слайд2-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid2.JPG]]
 
   </li>
 
   </li>
 
  <li>
 
  <li>
−
     [[file:Слайд3-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid3.JPG]]
 
  </li>
 
  </li>
 
  <li>
 
  <li>
−
     [[file:Слайд4-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid4.JPG]]
 
  </li>
 
  </li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Слайд5-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid5.JPG]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Слайд6-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid6.JPG]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Слайд7-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid7.JPG]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Слайд8-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid8.JPG]]
 
</li>
 
</li>
 
<li>
 
<li>
−
     [[file:Слайд9-rad.JPG]]
+
     [[file:Slid9.JPG]]
 
</li>
 
</li>
 
</ul>
 
</ul>
 
</li>
 
</li>
 
</ul>
 
</ul>
−
'''Все химические элементы, начиная с порядкового номера 83, являются радиоактивными.'''
+
'''Катар саны 83тɵн жогору болгон химиялык элементтер радиоактивдүү болуп саналат.'''
−
=== Виды радиоактивных излучений ===
+
=== Радиоактивдүү нурлардын түрлөрү ===
−
1898 г. подвергая радиоактивное излучение действию магнитного поля, Э. Резерфорд выделил два вида лучей: α-лучи — тяжелые положительно заряженные частицы (ядра атомов гелия) и β-лучи — легкие отрицательно заряженные частицы (тождественны электронам).
+
898–жылы Э. Резерфорд радиоактивдүү заттардан бөлүнүп чыккан нурларды магнит талаасы аркылуу өткөрүү менен эки түрдөгү нурларды алган: α–нурлары – '''оң заряддалган оор''' бөлүкчөлөр (гелийдин атомунун ядросу) жана β–нурлары – терс заряддалган жеңил бөлүкчөлөр (электронго окшош).
−
{{center|[[file:Types radiotion big.png|650px|Виды радиоактивного излучения]]}}
+
{{center|[[file:Types radiotion big KG.png|650px|Радиоактивдүү нурлардын түрлөрү]]}}
−
В 1900 г. П. Виллард открыл γ-лучи — нейтральное излучение, где масса покоя равна нулю (аналогично свойствам света, но ). После установления Резерфордом структуры атома стало ясно, что радиоактивность представляет собой ядерный процесс.1902 г. Э. Резерфорд и Ф. Содди доказали, что в результате радиоактивного распада происходит превращение атомов одного химического элемента в атомы другого химического элемента, сопровождаемое испусканием различных частиц и сформулировали правила смещения.
+
1900–жылы П. Виллард γ–нурларын – нейтралдуу нурларды ачкан. Резерфорд тарабынан атомдун структурасы түзүлгөндөн кийин радиоактивдүүлүктүн ядролук процесс экендиги анык болгон.1902–жылы Э. Резерфорд жана Ф. Содди радиоактивдүү заттардын нурларды бөлүп чыгаруу менен ажыроосунун натыйжасында, бир химиялык элементтин башка элементке айлана тургандыгын далилдешкен.
  
 +
== Химиялык элементке Д.И. Менделеевдин мезгилдик системасында алган ордуна карата мүнɵздɵмɵ берүү ==
 +
Д. И. Менделеевдин Мезгилдик системасы химиялык элементтерди таануунун негизги булагы болуп саналат. Бул таблицаны пайдалануу менен химиялык элементти мүнɵздөɵгɵ болот.
  
 +
Д. И. Менделеевдин мезгилдик таблицасынын жардамы менен химиялык элементке мүнөздөмө берүүнүн кадамдарын белгилейли. Мисалы, бир металл жана бир металл эмес элементтерди карап кɵрɵлү.
  
−
== Характеристика химического элемента на основании его положения в Периодической системе Д. И. Менделеева ==
+
<div class="mw-customtoggle-plan resettext" style="background-color:#bbcdff; padding:3px">'''Химиялык элементти мүнөздөөнүн планы'''</div> <br>
−
Основной источник познаний о химических элементах – [[Химия: Периодический закон и система#Периодическая система химических элементов|Периодическая система химических элементов Д. И. Менделеева]]. Навыки описывать химический элемент, имея перед собой только эту таблицу, крайне необходимы любому ученику и являются основой познаний о химии.
 
−
 
 
−
Составим план описания химического элемента с помощью Периодической системы Д.И. Менделеева и дадим описание одного химического элемента металла и одного неметалла в соответствии с составленным планом.
 
−
 
 
−
<div class="mw-customtoggle-plan resettext" style="background-color:#bbcdff; padding:3px">'''План описания химического элемента'''</div> <br>
 
  
 
<div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-plan">  
 
<div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-plan">  
−
#Находим химический элемент в таблице и по его положению описываем строение его атомов.
+
#Таблицадан бир химиялык элементти белгилеп, анын алган орду боюнча атомунун түзүлүшүн сүрөттөп жазабыз.
−
#Все химические элементы в таблице делятся на металлы и неметаллы. Отмечаем металл или неметалл, описываемый нами элемент.
+
#Таблицадагы бардык химиялык элементтер металлдарга жана металл эместерге бөлүнөт. Белгиленген элементтин металл же металл эмес экендигин аныктайбыз.  
−
#Сравнение свойств нашего простого вещества металла или неметалла с соседними по подгруппе элементами.
+
#Биз тандаган металл же металл эместин касиеттери подгруппадагы башка элементтердин касиеттери менен салыштырылат.  
−
#Сравнение свойств нашего простого вещества металла или неметалла с соседними по периоду элементами.
+
#Биздин металл же металл эмес элементинин касиеттери кошуна мезгилдеги элементердин касиеттери менен салыштырылат.
−
#Состав и характеристика высшего оксида описываемого элемента (то есть относится к основным, кислотным или амфотерным).
+
#Сүрөттөлгөн элементтин жогорку оксидинин курамы мүнөздөлөт (б. а. негиздик, кислоталык же амфотердикпи)  
−
#Состав и характеристика высшего гидроксида (то есть он является основанием, амфотерным гидроксидом, кислородосодержащей кислотой).
+
#Жогорку гидроксидинин курамы мүнөздөлөт (б.а.ал негизби, амфотердүү гидроксид же кычкылтектүү кислотабы)
−
#Если элемент неметалл, то состав летучего водородного соединения.
+
#Эгер ал металл эмес болсо, анда суутектик учма кошулмалары белгиленет.
−
#При описании химического элемента металла и неметалла следует руководствоваться знаниями о строении химических элементов, а также основными закономерностями  изменения свойств атомов, простых веществ и соединений, образованных химическими элементами главных подгрупп и периодов  Периодической системы Д. И. Менделеева, которые были рассмотрены ранее.
+
#Металл же металл эмеске мүнɵздɵмɵ берүүдɵ, элементтин түзүлүшүнɵ, ал элементтен пайда болгон бирикмелердин касиеттеринин өзгөрүүсүнɵ таянуу керек.
 
----
 
----
 
</div>
 
</div>
−
<div class="mw-customtoggle-Ca resettext" style="background-color:#bbcdff; padding:3px">'''Характеристика металла на примере кальция (Са)'''</div> <br>
+
<div class="mw-customtoggle-Ca resettext" style="background-color:#bbcdff; padding:3px">'''Кальций (Са) металлына мүнөздөмө берүү'''</div> <br>
 
<div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-Ca">  
 
<div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-Ca">  
−
'''Первый пункт''' - находим химический элемент в таблице и по его положению описываем строение его атомов.  
+
'''Биринчи бөлүм''' – химиялык элементти таблицадан табабыз жана анын алган ордуна ылайык, атомунун түзүлүшүн сүрөттөйбүз.
  
 
{{center|[[Файл:Mends Ca.gif|350px|Находим кальций в таблице Менделеева]]}}
 
{{center|[[Файл:Mends Ca.gif|350px|Находим кальций в таблице Менделеева]]}}
  
−
Кальций в Периодической системе находится под номером 20 и имеет относительную атомную массу 40. Значит, порядковый номер кальция равен 20 и заряд его ядра +20 ('''Z''' (зэт) - число протонов, имеющих положительный заряд). Массовое число равно 40 ('''А'''=40 (а равно 40)). Отсюда находим '''N''' (эн) – число нейтронов, не имеющих заряда. '''N = А – Z''' (эн равно а минус зэт) равно 20. Так как атом в целом электронейтрален (число протонов равно числу электронов), то число электронов равно 20.
+
Кальцийдин  катар саны 20га жана салыштырмалуу атомдук массасы 40ка барабар. Демек, кальцийдин катар саны 20 болсо, анын ядросунун заряды +20 болот. ('''Z''' (зэт) – оң заряддалган протондордун саны). Зарядга ээ эмес нейтрондордун санын – '''N''' (энди) табабыз. '''N = А – Z.''' N = 40 – 20. N = 20. Атом электронейтралдуу болгондуктан, (протондордун саны электрондордун санына барабар болот), электрондордун саны да 20 болот.  
  
−
Химический элемент кальций находится в четвертом периоде Периодической системы, значит, электроны расположены на четырех энергетических уровнях. Записываем на основании этого электронную формулу кальция:
+
Кальций элементи мезгилдик системада төртүнчү мезгилде жайгашкандыктан, электрондор да төрт энергетикалык деңгээлде жайгашат. Кальцийдин электрондук формуласын жазабыз:
  
−
<sub>20</sub>Ca 2e<sup>-</sup> 8e<sup>-</sup> 8e<sup>-</sup> 2e<sup>-</sup> ''(черточки над е)'' Это значит, что на первом энергетическом уровне вокруг ядра атома кальция находится два электрона, на втором – восемь, на третьем – тоже восемь, на четвертом – два электрона.
+
<sub>20</sub>Ca 2<big class="elektron" data-title="–">е</big> 8<big class="elektron" data-title="–">е</big> 8<big class="elektron" data-title="–">е</big> 2<big class="elektron" data-title="–">е</big> ''(е үстүнө сызыкча коюлат)''. Демек, биринчи энергетикалык деңгээлде кальцийдин атомунун ядросунун айланасында эки электрон, экинчи энергетикалык деңгээлде – сегиз электрон, үчүнчүдө – сегиз, төртүнчүдө – эки электрон айланып жүрөт.
  
−
Из электронной формулы видно, что кальций имеет на внешнем ''(четвертом)'' энергетическом уровне два электрона, то есть, отдавая внешние, наименее устойчивые электроны, он будет проявлять восстановительные свойства и иметь степень окисления +2. Восстановительные свойства кальция будут выражены сильнее, чем у магния и бериллия, но слабее, чем у стронция. Это обусловлено тем, что чем больше радиус атома (он возрастает с увеличением количества энергетических уровней), тем легче внешние электроны покидают атом, так как связь с ядром уменьшается.   
+
Электрондук формулада көрүнүп тургандай, кальцийдин сырткы (төртүнчү) энергетикалык деңгээлинде эки электрону бар. Сырткы катмардагы электрондорун  берүү менен ал ɵзү  кычкылданат  жана  башка  элементти  калыбына келтирет. Окистенүү  даражасы +2 барабар болот. Кальцийдин калыбына келтирүүчүлүк касиети магнийге жана бериллийге караганда күчтүүрөөк, бирок стронцийге караганда начарыраак болот. Бул төмөнкүдөй  түшүндүрүлөт: атомдун радиусу канчалык чоң болсо (ал энергетикалык деңгээлдердин санынын көбөйүшү менен чоңоёт), ядро менен байланыш начарлайт да элемент сырткы электрондорун оңой берет.   
  
−
Когда электроны покидают внешнюю оболочку атома, он превращается в ион. В частности, кальций превращается в ион Са<sup>2+</sup> (кальций-два-плюс).
+
Электрондор атомдун сырткы катмарынан бөлүнүп чыкканда, ал ионго айланат, мисалы, кальций Са<sup>2+</sup> ионуна айланат (кальций–эки–плюс).
  
−
'''Второй пункт''' плана описания. Отмечаем металл или неметалл, описываемый нами элемент.
+
'''Экинчи бөлүм.''' Мүнɵздөлгөн элементтин металл же металл эместигин белгилейбиз.
  
−
Атомы кальция образуют простое вещество, соединяясь металлической связью в металлическую кристаллическую решетку. Значит, кальций металл, обладающий такими металлическими свойствами как металлический блеск, хорошая теплопроводность и электропроводность, пластичность, высокая плотность и высокая температура плавления.
+
Кальцийдин атомдору металлдык байланыш менен байланышып, металлдык кристаллдык торчону түзүшөт. Демек, кальций металлдык жалтырактыкка ээ болгон, жылуулукту жана электр тогун жакшы өткөргөн, ийилгич, тыгыздыгы жогору жана жогорку температурада балкып  эриген металл.
  
−
'''Третий пункт''' плана. Сравнение свойств простого вещества металла или неметалла с соседними по подгруппе элементами.
+
'''Үчүнчү бөлүм.''' Элементтин касиетин подгруппадагы башка элементтердин касиеттери менен салыштыруу.
  
−
Металлические свойства кальция сильнее, чем у бериллия и магния, но слабее, чем у стронция. Металлические свойства веществ обусловлены способностью атомов, входящих в эти вещества отдавать внешние электроны. Из предыдущего пункта известно, что атом кальция гораздо быстрее отдает свои внешние электроны, чем бериллий и магний.
+
Кальцийдин металлдык касиети бериллийден жана магнийден күчтүү, бирок стронцийден начар. Заттардын металлдык касиети атомдордун сырткы электрондорун оңой берүүсү менен шартталат. Мурунку бөлүмдөн бизге кальцийдин бериллийге жана магнийге караганда сырткы электрондорун оңой берээри белгилүү.  
  
−
'''Четвертый пункт''' плана. Сравнение свойств нашего простого вещества металла или неметалла с соседними по периоду элементами.
+
'''Төртүнчү бөлүм.''' Элементтин касиеттерин кошуна мезгилдеги элементтердин касиеттери менен салыштыруу.
  
−
Металлические свойства кальция выражены слабее, чем у калия. Калий на внешнем энергетическом уровне содержит только один электрон, а кальций два. Так как металлические свойства обусловлены устойчивостью электронов на внешнем энергетическом уровне атома (чем менее устойчивы электроны, тем выше металлические свойства), то один электрон у калия будет менее устойчив, а значит, его металлические свойства будут выше.
+
Кальцийдин металлдык касиети калийге караганда начарыраак болот. Калийдин сырткы энергетикалык денгээлинде бир электрон болсо, кальцийде эки электрон болот. Металлдык касиет атомдун сырткы электрондук катмарындагы электрондун кандай кармалгандыгына байланыштуу болот. Калийдин сырткы катмарындагы бир электрону начар кармалгандыктан, анын металлдык касиети күчтүү болуп саналат.
  
−
'''Пятый пункт''' плана. Состав и характеристика высшего оксида описываемого элемента.
+
'''Бешинчи бөлүм.''' Элементтин жогорку оксидинин курамы жана аны мүнөздөө.
  
−
Оксид кальция СаО (кальций-о) является основным оксидом и проявляет такие свойства основного оксида как взаимодействие с водой с образованием щелочи, взаимодействие с кислотным оксидом с образованием соли, взаимодействие с кислотой с образованием соли и воды.
+
Кальцийдин оксиди СаО (кальций–о) негиздик оксид болуп саналат жана ал негиздик оксиддерге тиешелүү касиеттерге ээ болот. Суу менен реакцияга кирип, щелочторду пайда кылат, кислоталык оксиддер менен аракеттенишип, туздарды пайда кылат, кислоталар менен аракеттенишип, тузду жана сууну пайда кылат.
  
−
'''Шестой пункт''' плана. Состав и характеристика высшего гидроксида.
+
'''Алтынчы бөлүм.''' Элементтин жогорку гидроксидинин курамын мүнɵздөө.
  
−
В качестве гидроксида кальцию соответствует основание Са(ОН)<sub>2</sub> (кальций-о-аш-два). Он проявляет типичные свойства оснований: мылкость на ощупь, изменение окраски индикаторов, взаимодействие с кислотами с образованием соли и воды, взаимодействие с оксидом неметалла с образованием соли и воды, взаимодействие с солью с образованием новой соли и нового основания.
+
Кальцийдин гидроксиди – Са(ОН)<sub>2</sub> (кальций–о–аш–эки). Ал негиздик касиетке ээ болот: самын сыяктуу жылмышкак, индикатордун түсүн өзгөртөт, кислоталар  жана металл эместердин оксиддери менен аракеттенишип, тузду жана сууну пайда кылат, туздар менен аракеттенишип, жаңы тузду жана жаңы негизди пайда кылат.
  
−
Последний, '''седьмой пункт''' - состав летучего водородного соединения. Металл кальций летучего водородного соединения не образует.
+
'''Жетинчи бөлүм.''' Суутек менен учма бирикмени пайда кылышы. Кальций металлы учма суутектик бирикмени пайда кылбайт.
 
----
 
----
 
</div>
 
</div>
−
<div class="mw-customtoggle-P resettext" style="background-color:#bbcdff; padding:3px">'''Характеристика неметалла на примере фосфора (Р)'''</div> <br>
+
<div class="mw-customtoggle-P resettext" style="background-color:#bbcdff; padding:3px">'''Металл эмес фосфор (Р) элементин мүнөздөө'''</div> <br>
 
<div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-P">
 
<div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-P">
−
'''Первый пункт''' - находим химический элемент в таблице и по его положению описываем строение его атомов.
+
'''Биринчи бөлүм''' – таблицадан химиялык элементти табабыз жана алган орду боюнча анын атомунун түзүлүшүн сүрөттөйбүз.  
  
 
{{center|[[Файл:Mends P.gif|350px|Находим фосфор в таблице Менделеева]]}}
 
{{center|[[Файл:Mends P.gif|350px|Находим фосфор в таблице Менделеева]]}}
  
−
'''Фосфор''' – элемент VA-группы Периодической системы, 3-го периода. Порядковый номер фосфора равен 15 и заряд его ядра +15 (число протонов '''Z''' (зэт)). Так как атом в целом электронейтрален (число протонов равно числу электронов), то число электронов равно 15. Массовое число 30 ('''А'''=30 (а равно 30)). Отсюда находим '''N''' (эн) – число нейтронов. '''N = А – Z''' (эн равно а минус зэт) равно 15. Записываем строение электронной оболочки фосфора.
+
'''Фосфор''' – мезгилдик системадагы VA–группанын, 3–мезгилдин элементи. Фосфордун катар саны – 15 жана ядросунун заряды +15 барабар (протондордун саны '''Z''' (зэт) да 15). Атом электронейтралдуу болгондуктан, (протондордун саны электрондордун санына барабар), электрондордун саны 15 болот. Атомдук массасы 30 ('''А'''=30) барабар. '''N''' (эн) – нейторндордун санын табабыз. '''N = А – Z,''' N = 30 – 15, N = 15 болот.  
  
−
<sub>15</sub>Р 2е<sup>-</sup>8е<sup>-</sup>5е<sup>-</sup> (черточки над е). Это значит, что на первом энергетическом уровне вокруг ядра атома кальция находится два электрона, на втором – восемь, на третьем – пять электронов.
+
Фосфордун электрондук катмарынын формуласын жазабыз:<sub>15</sub>Р 2<big class="elektron" data-title="–">е</big> 8<big class="elektron" data-title="–">е</big> 5<big class="elektron" data-title="–">е</big> Бул, биринчи энергетикалык деңгээлде атомдун ядросунун айланасында эки электрон, экинчи энергетикалык деңгээлде – сегиз электрон, үчүнчүдө – беш электрон айланып жүрөт.  
  
−
'''Второй пункт''' плана описания. Отмечаем металл или неметалл, описываемый нами элемент.
+
'''Экинчи бөлүм.''' Элементтин металл же металл эмес экендигин белгилейбиз.
  
−
Атомы фосфора проявляют как окислительные (степень окисления при этом -3), так и восстановительные свойства (степени окисления +3 и +5).
+
Фосфордун атому өзүн окистендиргич  катары алып жүрөт (окистенүү  даражасы –3) жана калыбына келтирүүчүлүк да касиетке ээ болот (окистенүү  саны +3 жана +5).
  
−
Фосфор – менее сильный окислитель, чем азот, но более сильный, чем мышьяк. Это связано с тем, что радиус атомов от азота к мышьяку увеличивается. По этой же причине восстановительные свойства пятой группы, главной подгруппы при переходе от азота к мышьяку усиливаются.
+
Фосфордун окистендирүүчү касиети азотко караганда начарыраак, бирок, мышьякка караганда күчтүүрөөк болот. Бул – атомдордун радиусу азоттон мышьякты көздөй чоңойгондугуна байланыштуу болот. Ушул себептен, бешинчи группанын негизги подгруппасынын элементтеринин калыбына келтирүүчүлүк касиети азоттон мышьякты кɵздɵй күчөйт.
  
−
Фосфор относится к типичным неметаллам. Строение кристаллической решетки фосфора зависит от его аллотропной модификации. Есть белый, красный и черный фосфор. У наиболее распространенного белого фосфора молекулы имеют вид тэтраэдра. Красный и черный фосфор имеют иное строение кристаллической решетки.
+
Фосфор металл эмес болуп саналат. Фосфордун кристаллдык торчосунун түзүлүшү анын аллотропиялык түр өзгөрүшүнөн көз каранды болот. Ак, кызыл жана кара фосфор болот. Ак фосфор жаратылышта кеңири таралган, анын молекуласы тетраэдр формасында болот. Кызыл жана кара фосфор кристаллдык торчонун башкача формадагы түзүлүштөрүнө ээ болушат.
  
−
'''Третий пункт''' плана. Сравнение свойств простого вещества металла или неметалла с соседними по подгруппе элементами.
+
'''Үчүнчү бөлүм.''' Элементти подгруппадагы башка элементтер менен салыштыруу.
  
−
Неметаллические свойства фосфора выражены слабее, чем у азота, но сильнее, чем у мышьяка.
+
Фосфордун металл эместик касиети азотко караганда начарыраак, бирок, мышьякка салыштырганда күчтүүрөөк болот.
  
−
'''Четвертый пункт''' плана. Сравнение свойств нашего простого вещества металла или неметалла с соседними по периоду элементами.
+
'''Төртүнчү бөлүм.''' Фосфорду 3–мезгилдеги башка элементтер менен салыштыруу.
  
−
Неметаллические свойства у фосфора выражены сильнее, чем у кремния, но слабее, чем у серы.
+
Фосфордун металл эместик касиети кремнийге караганда күчтүүрөөк, бирок, күкүрткө салыштырганда начарыраак болот.
  
−
'''Пятый пункт''' плана. Состав и характеристика высшего оксида описываемого элемента.
+
'''Бешинчи бөлүм.''' Элементтин жогорку оксидин мүнөздөө.
  
−
Высший оксид фосфора имеет формулу Р<sub>2</sub>О<sub>5</sub> (пэ-два-о-пять). Это кислотный оксид, который проявляет все типичные свойства кислотных оксидов. Например, такие как при взаимодействии со щелочью образовывать соль и воду, при взаимодействии с основным оксидом образовывать соль, при взаимодействии с водой образовывать кислоту.
+
Фосфордун жогорку оксиди – Р<sub>2</sub>О<sub>5</sub> (пэ–эки–о–беш). Бул – кислоталык оксид, ошондуктан, кислоталык оксидге тиешелүү болгон касиеттерди көрсөтөт. Ал щелочь менен реакцияга кирип, тузду жана сууну пайда кылат, негиздик оксид менен аракеттенишип, тузду жана суу менен аракеттенишип, кислотаны пайда кылат.
  
−
'''Шестой пункт''' плана. Состав и характеристика высшего гидроксида.
+
'''Алтынчы бөлүм'''. Жогорку гидроксидинин курамына мүнөздөмө берүү.
  
−
Высший гидроксид фосфора – фосфорная кислота Н<sub>3</sub>РО<sub>4</sub> (аш-три-пэ-о-четыре), раствор которой проявляет все типичные свойства кислот. Например, такие как кислый вкус, изменение окраски индикаторов, взаимодействие с основаниями и оксидами металлов с образованием соли и воды.
+
Фосфордун жогорку гидроксиди – фосфор кислотасы Н<sub>3</sub>РО<sub>4</sub> (аш–үч–пэ–о–төрт) болуп саналат, ал кислоталык касиетти көрсөтөт. Мисалы, даамы кычкыл болот, индикаторлордун түсүн өзгөртөт,негиздер менен жана металлдардын оксиддери менен аракеттенишип, тузду жана сууну пайда кылат.
  
−
'''Cедьмой пункт''' - состав летучего водородного соединения.
+
'''Жетинчи бөлүм.''' Элементтин суутектик учма бирикмелеринин курамы.
  
−
С водородом фосфор образует летучее соединение фосфин РН<sub>3</sub> (пэ-аш-три).  
+
Фосфор суутек менен реакцияга кирип, учма бирикме – фосфинди – РН<sub>3</sub> (пэ–аш–үч) пайда кылат.
 
----
 
----
 
</div>
 
</div>
−
'''''При помощи Периодической системы Д. И. Менделеева можно дать характеристику большинству элементов-металлов и элементов-неметаллов главных подгрупп.'''''
+
'''''Д. И. Менделеевдин мезгилдик системасынын пайдалануу менен көпчүлүк элементтерге – негизги подгруппанын металл жана металл эместерине мүнөздөмө берүүгө болот. '''''
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
  
 
== Глоссарий ==
 
== Глоссарий ==
−
:{{bib|'''d-элементы''' – элементы, в которых заполняется d-подуровень второго снаружи уровня.}}
+
:{{bib|'''Атомдун радиусу''' – атомдун ядросунан сырткы деңгээлге чейинки аралык.}}
−
:{{bib|'''f-элементы''' – элементы в которых заполняется f-подуровень третьего снаружи уровня.}}
+
:{{bib|Атомдун ядросунун курамына элементардык бөлүкчөлөр – '''протондор (p)''' жана '''нейтрондор (n)''' кирет.}}
−
:{{bib|'''Завершенность внешнего уровня''' – если на внешнем уровне атома 8 электронов (для водорода и гелия 2 электрона)}}
+
:{{bib|'''Изотоптор''' – бир эле химиялык элементтин атомунун катар саны бирдей, бирок, бири–биринен массасы менен айрымаланган ар түрдүүлүгү.}}
−
:{{bib|'''Изотопы''' – разновидность атомов одного и того же химического элемента, отличающиеся друг от друга только своей массой, с одинаковым порядковым номером.}}
+
:{{bib|'''Металлдык касиеттер''' – атомдун электрондорду берүү жөндөмдүүлүгү.}}
−
:{{bib|'''Металлические свойства''' – способность атома отдавать электроны до завершения внешнего уровня.}}
+
:{{bib|'''Металл эместик касиеттер''' – атомдун сырткы деңгээли толгончо электрондорду кошуп алуу жөндөмдүүлүгү.}}
−
:{{bib|'''Неметаллические свойства''' - способность атома принимать электроны до завершения внешнего уровня.}}
+
:{{bib|'''Орбиталь (s, p, d, f)''' – Электрондун көбүрөөк кыймылга келген мейкиндигинин максималдуу тыгыздыгы.}}
−
:{{bib|'''Орбиталь (s, p, d, f)''' – часть атомного пространства, в котором вероятность нахождения данного электрона наибольшая (~ 90%).}}
+
:{{bib|'''Радиоактивдүүлүк''' – бул изотоптордун нурларды жана электромагниттик толкундарды бөлүп чыгаруу менен ажырашы.}}
−
:{{bib|'''Радиоактивность''' - это явление  распада  изотопов  с излучением субатомных частиц и электромагнитных волн.}}
+
:{{bib|'''Сырткы катмардын толушу''' – эгерде атомдун сырткы катмарында 8 электрон болсо, анда катмары толот ( суутек жана гелийде 2 электрон болот).}}
−
:{{bib|'''Радиус атома''' – расстояние от ядра атома до внешнего уровня}}
+
:{{bib|'''Химиялык элемент''' – ядросунун заряды бирдей болгон атомдордун белгилүү бир түрү.}}
−
:{{bib|'''р-элементы''' – элементы, в атомах которых электронами заполняется p-подуровень внешнего энергетического уровня.}}
+
:{{bib|'''Электрондук булут''' – атомдогу электрондун кыймылын сүрөттөгөн квант механикасынын модели.}}
−
:{{bib|'''Состав атомного ядра'''  входят элементарные частицы – протоны (p) и нейтроны (n).}}
+
:{{bib|'''Энергетикалык деңгээл''' – электрондору белгилүү бир энергияга ээ болгон энергетикалык катмар. Химиялык элементтин атомунун энергетикалык деңгээлдеринин саны, элемент жайгашкан мезгилдин номерине туура келет. }}
−
:{{bib|'''Химический элемент''' – это вид атомов с определённым зарядом ядра.}}
+
:{{bib|'''р–элементтер''' – атомдогу сырткы энергетикалык деңгээлдин р деңгээлчедеги электрондору толгон элементтер.}}
−
:{{bib|'''Электронное облако''' – это модель квантовой механики, описывающая движение электрона в атоме.}}
+
:{{bib|'''d–элементтер''' – деңгээлдин сырткы экинчи d– деңгээлчелери толгон элементтер.}}
−
:{{bib|'''Энергетический уровень''' – это энергетический слой с определённым уровнем энергии находящихся на нём электронов.Число энергетических уровней в атоме химического элемента равно номеру периода, в котором этот элемент расположен.}}
+
:{{bib|'''f–элементтер''' – деңгээлдин сырткы үчүнчү f–деңгээлчелери толгон элементтер.}}
  
−
== Полезные ссылки ==
+
== Пайдалуу шилтемелер ==
 
{{bib|[http://s-konda.ru/exam/chemistry_9-3.htm S-konda.ru Готовимся к экзаменам.]}}
 
{{bib|[http://s-konda.ru/exam/chemistry_9-3.htm S-konda.ru Готовимся к экзаменам.]}}
 
{{bib|«Строение атома. Состав атомных ядер. Изотопы. Химический элемент», «Строение электронных оболочек атомов первых 20 элементов периодической системы Д. И. Менделеева» : Сайт « Химуля. Соm»  [ Электронный  ресурс]// URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/8-klass (дата обращения 04.03.18)}}
 
{{bib|«Строение атома. Состав атомных ядер. Изотопы. Химический элемент», «Строение электронных оболочек атомов первых 20 элементов периодической системы Д. И. Менделеева» : Сайт « Химуля. Соm»  [ Электронный  ресурс]// URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/8-klass (дата обращения 04.03.18)}}
Строка 352: Строка 358:
 
<br>
 
<br>
  
−
== Библиография ==
 
−
нету
 
−
* {{bib|Ахметов Н. С. Актуальные вопроса курса неорганической химии. — М.: Просвещение, 1991. — 224 с — ISBN 5-09-002630-0}}
 
−
 
−
<div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
 
</div>
 
</div>
  
Строка 364: Строка 365:
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Занимательные факты</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Кызыктуу фактылар</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file:САХЭ1.jpg|400px|Атомная подводная лодка USS Tucson (SSN-770)]]}}
+
{{center|[[file:Sah1.jpg|400px|Атомдук  суу астында  жүрүүчү кеме USS Tucson(SSN-770)]]}}
−
На борту атомной подводной лодки фоновая радиация меньше, чем на суше.
+
Суу алдында жүрүүчү атомдук кемеде радиация кургактыкка караганда аз ɵлчɵмдɵ болот.  
−
{{center|[[file:САХЭ2.jpg|400px|Центральный вокзал Нью-Йорка]]}}
+
{{center|[[file:Sah2.jpg|400px|Нью–Йорктогу борбордук вокзал]]}}
−
При постройке Центрального вокзала Нью-Йорка было использовано большое количество гранита. По этой причине уровень радиации там очень высок и превышает даже нормы, допустимые на атомных электростанциях.
+
Нью–Йорктогу Борбордук вокзалды курууда гранит кɵп ɵлчɵмдɵ колдонулган. Ошондуктан, ал жерде радиациянын деңгээли ɵтɵ жогору, ал тургай атомдук станциядагы нормадан да жогору экендиги айтылат.
−
{{center|[[file:САХЭ3.jpg|400px|Cryptococcus neoformans под микроскопом]]}}
+
{{center|[[file:Sah3.jpg|400px|Cruptococcus neoformans козу карыны  микроскоптон караганда]]}}
−
В Чернобыльской зоне растут грибы под названием Cryptococcus neoformans, которые отлично себя чувствуют под воздействием излучения.
+
Чернобылда «Cryptococcus neoformans» деп аталган козу карындар өсөт, алар нурлануунун таасири астында өздөрүн мыкты сезишет.  
−
{{center|[[file:САХЭ11.jpg|400px|Чернобыльская АЭС]]}}
+
{{center|[[file:Sah11.jpg|400px|Чернобыль АЭСи]]}}
−
Владимир Правик был одним из первых пожарных, тушивших Чернобыльскую АЭС. Говорят, что под воздействием радиации его глаза поменяли цвет с коричневого на голубой.
+
Владимир Правик Чернобыль АЭС өчүрүүгө катышкан биринчи өрт өчүрүүчүлөрдөн болгон.. Радиациянын таасири менен анын көздөрү күрөңдөн көгүш түскө өзгөргөндүгүн айтышат.
  
−
Высаженные в Чернобыльской зоне соевые бобы развили антирадиационную защиту. Это открытие может пригодиться людям.
+
Чернобылдын тегерегине соя өсүмдүгүн өстүрүү менен радиацияга каршы коргонууну түзүшкөн. Бул ачылыш адамдарга чоң пайдасын тийгизет.
  
−
После изучения жизни вокруг Чернобыля и других зон атомных катастроф обнаружилось, что некоторые виды выжили благодаря генетическим мутациям, произошедшим под воздействием радиации.
+
Чернобылдын айланасындагы жана башка атомдук катастрофа болгон жерлердеги жашоону изилдөөдө, кээ бир түрлөрдүн радиациянын таасири менен генетикалык мутацияга учурап, аман калышкандыгы байкалган.
−
{{center|[[file:САХЭ4.jpg|400px|Табачный дым]]}}
+
{{center|[[file:Sah4.jpg|400px|Тамекинин түтүнү]]}}
−
Средний курильщик в течение года получает дозу излучения, примерно равную 300 рентгеновским процедурам. Это связано с тем, что в дыме присутствуют радиоактивные изотопы.
+
Тамекини орточо тарткан адам бир жыл ичинде болжол менен 300 жолу рентгенге тартылганда алган нурланууну алат. Бул тамекинин түтүнүндө радиоактивдүү изотоптордун болгондугу менен түшүндүрүлөт.  
−
{{center|[[file:САХЭ5.jpg|400px|Нейтронная звезда (рис.)]]}}
+
{{center|[[file:Sah5.jpg|400px|Нейтрон жылдызы]]}}
−
24 декабря 2004 года Земля попала под самый сильный в истории выброс радиации. Этот выброс пришёл от нейтронной звезды, находящейся в 50 тысячах световых лет от нашей планеты.
+
2004–жылы 24–декабрда Жер планетасына тарыхтагы эң күчтүү радиация таралган. Бул биздин планетага 50 миң жылдык алыстыктагы нейтрон жылдыздарынан келген.
−
{{center|[[file:САХЭ6.png|400px|Бананы]]}}
+
{{center|[[file:Sah6.png|400px|Банандар]]}}
−
Бананы имеют довольно высокий уровень радиоактивности.
+
Банандар жогорку радиоактивдүүлүккө ээ болушат.
−
{{center|[[file:САХЭ7.jpg|400px|Астронавт в открытом космосе]]}}
+
{{center|[[file:Sah7.jpg|400px|Астронавт космос мейкиндигинде]]}}
−
Закрывая глаза, астронавты иногда видят яркие вспышки. Они вызваны космическим излучением, попадающим на сетчатку.
+
Астронавттар көздөрүн жапса да кээде ачык жарыктарды көрө алышат. Ал жарыктар көздүн торчосуна космостук нурлануунун дал келишинен пайда болот.
−
{{center|[[file:САХЭ8.jpg|400px|Стюардесса]]}}
+
{{center|[[file:Sah8.jpg|400px|Стюардесса]]}}
−
Пилоты и стюардессы в год получают большую дозу излучения, чем работники АЭС. Поэтому они официально классифицируются как «работающие в условиях радиации».
+
Учкучтар жана стюардессалар бир жыл ичинде АЭС жумушчуларына караганда көп өлчөмдөгү нурланууну алышат. Ошондуктан, алар официалдуу түрдө «радиациянын шартында иштегендер» деген топко киришет.
−
{{center|[[file:САХЭ9.jpg|400px|Обогащенный уран 235]]}}
+
{{center|[[file:Sah9.jpg|400px|235 Байытылган ураны]]}}
−
Горсть урана почти так же радиоактивна, как 10 бананов. Мы ведь говорили, что бананы радиоактивны!
+
Бир ууч урандын радиоактивдүүлүгү 10 банандыкына барабар болот. Ошондуктан, биз банандын радиоактивдүүлүгү жөнүндө жогоруда айтып кеттик!
−
{{center|[[file:САХЭ10.jpg|400px|Кадры хроники «Манхэттенского проекта»]]}}
+
{{center|[[file:Sah10.jpg|400px|Манхеттен долбоорунун жүрүшүнɵн  бир кɵрүнүш]]}}
−
Программа США по разработке ядерного оружия получила название «Манхэттенский проект». В рамках этой программы ставились довольно жестокие эксперименты по воздействию радиации на человека. Например, малышей кормили радиоактивной овсянкой.
+
АКШнын ядролук куралды иштеп чыгуу боюнча программасы «Манхэттен долбоору» деген ат менен белгилүү. Бул программанын алкагында радиациянын адамдарга тийгизген таасирин аныктоо үчүн өтө катаал эксперименттер жүргүзүлгөн. Мисалы,алар кичинекей балдарды радиоактивдүү сулуу (овсянка) менен тамактандырышкан.
  
−
В рамках того же Манхэттенского проекта Альберт Стивенс получил инъекцию плутония. Он умер лишь спустя 20 лет и стал человеком, прожившим дольше всего после такой дозы радиации.
+
Манхэттен долбоорунун алкагында Альберт Стивенс плутоний инъекциясын алган.Ал 20 жылдан кийин көзү өткөн жана бул радиацияны алгандан кийин көпкө жашаган адамдардын бири болгон.
−
{{center|[[file:САХЭ12.jpg|400px|Мария Кюри]]}}
+
{{center|[[file:Sah12.jpg|400px|Мария Кюри]]}}
−
Радий, открытый Марией Кюри, сначала использовали везде — от зубной пасты до конфет. Естественно, это привело к проблемам со здоровьем.
+
Мария Кюри тарабынан ачылган радий элементин адегенде бардык жерде – тиш жуугуч пастадан момпосуй жасоого чейин колдонушкан. Албетте, кийинчерээк бул ден–соолуктун жабыркашына алып келген.
−
{{center|[[file:САХЭ13.jpg|400px|Современная АЭС]]}}
+
{{center|[[file:Sah13.jpg|400px|Заманбап АЭСтер]]}}
−
Люди, живущие рядом с угольными электростанциями, получают большую дозу излучения, чем те, кто живёт рядом с АЭС.
+
Жылуулук электр станцияларынын жанында жашаган адамдар Атомдук электр станцияларынын(АЭС) жанында жашагандарга караганда көп нурлануу алышат.
−
{{center|[[file:САХЭ14.jpg|400px|Аура человека]]}}
+
{{center|[[file:Sah14.jpg|400px|Адамдын аурасы]]}}
−
Оказалось, что на самом деле человек излучает больше радиации, чем его сотовый телефон.
+
Адам өзүнүн мобилдик телефонуна караганда көп радиацияны бөлүп чыгарат экен.
−
{{center|[[file:САХЭ15.jpg|400px|Промышленные отходы]]}}
+
{{center|[[file:Sah15.jpg|400px|Өнɵр жай таштандылары]]}}
−
Промышленные отходы, содержащие мышьяк, более вредны для людей, чем аналогичное количество ядерных отходов.
+
Курамында мышьяк бар өндүрүш калдыктары ядролук калдыктарга караганда адамдарга көп зыян алып келет.
  
−
'''Мы постоянно подвергаемся воздействию радиации, большая часть которой безвредна. Опасно только ионизирующее излучение в достаточно высоких дозах (рентгеновские лучи, гамма-лучи и т. п.)'''
+
'''Биз дайыма бизге зыян келтирбеген радиацияга учурап турабыз. Ал эми коркунучтуу радиацияга жогорку дозадагы иондоштурулган нурлануулар (рентген нурлары, гамма–нурлары ж.б.) кирет.'''
 
</div>
 
</div>
  
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric">Любопытное об атоме</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px;">Атом жɵнүндɵ кызыктуу фактылар</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file:LAtom1.png|150px|В точке в конце предложения может уместиться 2 млрд атомов.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom1.png|150px|Сүйлɵмдүн аягына коюлган чекитке 2 млрд атом батат]]}}
  
−
В точке в конце предложения может уместиться 2 млрд атомов.
+
Сүйлɵмдүн аягына коюлган чекитке 2 млрд атом батат.
  
−
{{center|[[file:LAtom2.png|150px|В одной песчинке столько же атомов, сколько самих песчинок на всем пляже.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom2.png|150px|Пляжда канча кум болсо, кумдун бир бɵлүкчɵсүндɵ ошончо атом болот]]}}
  
−
В одной песчинке столько же атомов, сколько самих песчинок на всем пляже.
+
Пляжда канча кум болсо, кумдун бир бɵлүкчɵсүндɵ ошончо атом болот.  
  
−
{{center|[[file:LAtom3.png|150px|Толщина книжной страницы – около полумиллиона атомов.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom3.png|150px|Китеп баракчаларынын калыңдыгы, жарым миллионго жакын атомго барабар]]}}
  
−
Толщина книжной страницы – около полумиллиона атомов.
+
Китеп баракчаларынын калыңдыгы, жарым миллионго жакын атомго барабар.  
  
−
{{center|[[file:LAtom4.png|150px|В настоящее время официальное число субатомных частиц – 24.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom4.png|150px|Азыркы учурда субатомдук бɵлүкчɵлɵрдүн официалдуу саны 24 барабар]]}}
  
−
В настоящее время официальное число субатомных частиц – 24.
+
Азыркы учурда субатомдук бɵлүкчɵлɵрдүн официалдуу саны 24 барабар.  
  
−
{{center|[[file:LAtom5.png|150px|В космосе содержится в среднем два атома на кубический метр, хотя иногда сила тяготения собирает их вместе, превращая в звезды, планеты и жирафов.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom5.png|150px|Космос мейкиндигинде бир куб метрге эки атом туура келет, бирок кээде тартылуу күчүнүн таасири астында алар жылдыздарга, планеталарга айланат]]}}
  
−
В космосе содержится в среднем два атома на кубический метр, хотя иногда сила тяготения собирает их вместе, превращая в звезды, планеты и жирафов.
+
Космос мейкиндигинде бир куб метрге эки атом туура келет, бирок кээде тартылуу күчүнүн таасири астында алар жылдыздарга, планеталарга айланат.  
  
−
{{center|[[file:LAtom6.png|150px|Если бы электрон весил как монета в 50 тыйынов, то протон весил бы как четыре литра молока.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom6.png|150px|Эгерде электрон 50 тыйындай массага ээ болсо, анда протондун массасы тɵрт литр сүттүн салмагындай болмок]]}}
  
−
Если бы электрон весил как монета в 50 тыйынов, то протон весил бы как четыре литра молока.
+
Эгерде электрон 50 тыйындай массага ээ болсо, анда протондун массасы тɵрт литр сүттүн салмагындай болмок.
  
−
{{center|[[file:LAtom7.png|150px|Если из атомов, которые составляют всех людей на Земле, удалить пустоты, то все человечество целиком сжалось бы до размера яблока.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom7.png|150px|Эгерде жер шарындагы адамдарды түзүп турган атомдордун ортосундагы боштукту алып салсак, анда жалпы адамзат алманын ɵлчɵмүндɵй болуп калмак]]}}
  
−
Если из атомов, которые составляют всех людей на Земле, удалить пустоты, то все человечество целиком сжалось бы до размера яблока.
+
Эгерде жер шарындагы адамдарды түзүп турган атомдордун ортосундагы боштукту алып салсак, анда жалпы адамзат алманын ɵлчɵмүндɵй болуп калмак.
  
−
{{center|[[file:LAtom8.png|150px|Если представить атом в виде сферы диаметром один километр, то его ядро будет размером с мелкую монету.]]}}
+
{{center|[[file:LAtom8.png|150px|Эгерде атомду диаметри 1км болгон сфера (шар) катары элестетсек, анда анын ядросунун ɵлчɵмү майда тыйындай эле болот]]}}
  
−
Если представить атом в виде сферы диаметром один километр, то его ядро будет размером с мелкую монету.
+
Эгерде атомду диаметри 1км болгон сфера (шар) катары элестетсек, анда анын ядросунун ɵлчɵмү майда тыйындай эле болот.  
 +
</div>
 +
<div class="sbstyle">
 +
<div class="row">
 +
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти</div>
 +
</div>
 +
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>

Текущая версия на 09:37, 22 октября 2018

Атомдун түзүлүшү

Атомдун түзүлүшүнүн модели
Атомдун түзүлүшүнүн модели

Бардык заттардын атомдордон тураары жөнүндөгү божомол мындан эки миң жылдан ашык мурда эле пайда болгон. Атомистикалык теориянын жактоочулары (Демокрит, Левкипп, Анаксагор, Анаксимандр, Эпикур, Лукреций Кар) атомду эң кичине бөлүнбөс бөлүкчө катары карашкан жана дүйнөдөгү көп түрдүүлүктү атомдордун – «өзгөрбөс бөлүкчөлөрдүн» айкалышуусу деп эсептешкен.

Демокрит: «Атомдордун бөлүнүшүнүн чеги болот»

Аристотель: «Заттар чексиз бөлүнө беришет»

Париж, 1626–жыл: «Атом жөнүндөгү окууга өлүм коркунучу менен тыюу салынган»

М.В. Ломоносов, Ж. Гей–Люссак, Д. Дальтон ж.б. атомистикалык теориянын жактоочуларынан болушкан.

Атомдун түзүлүшүн толук окуп–үйрөнүү үчүн төмөнкүлөр түрткү болгон:

  1. Рентген нурларынын ачылышы (1895–ж., В.К. Рентген);
  2. Радиоактивдүүлүктүн жана жаңы радиоактивдүү элементтердин ачылышы (1896–ж., А. Беккерель, М. жана П. Кюри);
  3. Электрондун ачылышы (1896–ж., Дж. Дж. Томсон).

1896–жылы В. Вебер тарабынан айтылган атомдун электрондук түзүлүшү жөнүндөгү ойду Х. Лоренц «Электрондор атомдун курамына кирет» деп айтуу менен андан ары өнүктүргөн.

Мына ушул ачылыштарга таянып, Дж. Томсон 1898–жылы радиусу 10–10м болгон оң заряддалган шар түрүндөгү жана анын зарядын нейтралдаштырып турган электрондордон турган атомдун моделин сунуш кылган.

Атомдун ядролук модели

1911–жылы англиялык физик Э. Резерфорд Томсондун моделин эксперимент аркылуу текшерип көргөн.

Тажрыйбанын максаты, α бөлүкчөлөрүнүн атомдордо таралышын окуп–үйрөнүү болгон (заряды +2е, массасы 6,64.10–27кг). α–бөлүкчөлөрдүн кинетикалык энергиясы β–нурларыныкына караганда көбүрөөк болгондуктан жана алар γ–нурларынан айрымаланып электр зарядына ээ болгондуктан тандалып алынган.

Атомдун моделин окуп-үйрɵнүү боюнча Резерфорддун тажрыйбасы
Атомдун моделин окуп-үйрɵнүү боюнча Резерфорддун тажрыйбасы

α–бөлүкчөлөрүнүн нурлары жука алтын фольгасы аркылуу өткөрүлгөн. Алтын өтө ийилгич материал болгондуктан, андан бир атомдук катмардан турган фольганы жасоого болот. Тажрыйбаны башка металлдардан жасалган материалдарга да жүргүзүп, кайталап көрүшкөн.

Э. Резерфорд жана анын жардамчылары Г. Гейгер жана Э. Марсден α–бөлүкчөлөрүнүн кандайдыр – бир бөлүгү белгилүү бир бурчка кыйшайып, өзүнүн баштапкы багытын кескин өзгөрткөндүгүн жана башка бөлүгү фольгадан кайрадан чагылгандыгын байкашкан. Бирок, Томсондун атом моделине ылайык, α–бөлүкчөлөрү фольгадагы атомдор менен аракеттенген убакта кичине гана бурчка, 2° кыйшайган.

Резерфорд Томсондун модели анын тажрыйбаларына карама–каршы келээрин көрсөткөн. Резерфорд өзүнүн тажрыйбаларын жыйынтыктап, атомдун түзүлүшүнүн ядролук (планетардык) моделин сунуш кылган:

  1. Атом өзүнөн көлөмү кичине болгон (~ 10–15м) ядродон турат.
  2. Атомдун негизги массасы анын ядросунда топтолгон.
  3. Электрондордун терс заряддары атомдо бирдей таралган жана ядронун оң зарядын нейтралдаштырып турат.
Атомдун планетардык модели


Эсептөөлөр көрсөткөндөй, затта электрондор менен аракеттенген α–бөлүкчөлөрү өздөрүнүн багытын өзгөртүшпөйт.

Резерфорд тарабынан сунуш кылынган атомдун түзүлүшүнүн ядролук модели
Резерфорд тарабынан сунуш кылынган атомдун түзүлүшүнүн ядролук модели

Бирок, сунушталган атомдун түзүлүшүнүн ядролук модели атомдун туруктуулугун түшүндүрө алган эмес:

– Максвеллдин теориясы боюнча электрондордун өтө тез кыймылы алардан электромагнитниттик нурлануунун бөлүнүп чыгышы менен коштолот, ошондуктан электрондун энергиясы азаят да, ал спираль боюнча жылып, ядрого жакындайт. Бул мезгилде электрон ядрого кулап кетчидей көрүнөт (бул 10–8с болушу мүмкүн экендигин эсептөөлөр көрсөтүп турат), анткени спираль боюнча жылганда электрондун энергиясы азаят, бирок, атомдор туруктуу система боюнча калат.

– мында нурлануунун спектри үзгүлтүксүз болушу керек (бардык узундуктагы толкундар болушу керек). Бирок, тажрыйбада сызыктуу спектр гана алынат;

– Ядронун түзүлүшү боюнча тɵмɵнкү суроого жооп берилген эмес:

– Эгерде атом оң заряддалган гана бөлүкчөлөрдөн турса, эмне үчүн алар өз ара түртүлүшпөйт?

В начало

Атомдун ядросунун курамы

Атом – химиялык жол менен бөлүнбөгөн заттын эң майда бөлүкчөсү. XX кылымда атомдун өтө татаал түзүлүштө экендиги аныкталган. 1911–жылы англиялык окумуштуу Э. Резерфорд атомдун борборунда оң заряддалган ядро болоорун тажрыйба жүзүндө далилдеген. Атомдор оң заряддалган ядродон жана терс заряддалган электрондук катмарлардан турат.

Эркин абалдагы атомдун заряды нөлгө барабар, анткени ядронун заряды менен электрондук катмарлардын заряды теңделип турат. Ошентип, ядронун зарядынын чоңдугу мезгилдик системадагы элементтин катар санына(атомдун номери) жана электрондордун (электрондун заряды −1 барабар) жалпы санына барабар болот.

Протон–нейтрондук теория

Атомдун ядросу оң заряддалган протондордон жана нейтралдуу бөлүкчөлөр, – зарядга ээ эмес, нейтрондордон турат. Атомдун курамындагы элементардык бөлүкчөлөрдүн мүнөздөмөсүн жалпылап, төмөндөгүдөй таблица түрдө берүүгө болот:

Бөлүкчөлөрдүн аталышы Белгилениши Заряды Массасы
протон p +1 1
нейтрон n 0 1
электрон е– −1 0 барабар болот

Протондордун саны ядронун зарядына туура келет, демек, ал атомдун катар санына барабар болот. Атомдогу нейтрондун санын табуу үчүн атомдун массасынан (протондордун жана нейтрондордун массаларынын суммасы) ядронун зарядын (протондун саны) кемитүү керек.

Мисалы, натрийдин атому 23Na протондордун саны p = 11, нейтрондордун саны n = 23 − 11 = 12 болот.

Бир эле элементтин нейтрондорунун саны ар түрдүү болушу мүмкүн. Мындай атомдор изотоптор деп аталат.

Атомдун электрондук катмары татаал түзүлүшкө ээ болот.Электрондор энергетикалык деңгээлдерде (электрондук катмарларда) жайгашат.

Энергетикалык деңгээлдер
Энергетикалык деңгээлдер

Деңгээлдердин номери электрондун энергиясын мүнөздөп турат. Атомдогу электрондор ар түрдүү энергиянын запасына ээ болот, алар белгилүү үлүштү сиңирип же нур чыгарып турушат, бул кванттар деп аталат.

Деңгээлдин саны канча кɵп болсо, электрон да ошончолук көп энергияга ээ болот. Системанын энергиясы канчалык төмөн болсо, ал ошончолук туруктуу болот (чон потенциалдык энергияга ээ болгон тоодогу таштын туруктуулугу менен энергиясы төмөн, түздүктөгү ташка салыштыргыла), адегенде төмөнкү энергияга ээ болгон электрондор толтурулат жана андан кийин жогорку деңгээлдер толтурулат.

Энергетикалык деңгээлдеги электрондордун максималдуу саны N=2n2 формуласы менен эсептелинет: N –деңгээлдеги электрондун максималдуу саны, n – деңгээлдин номери.

Биринчи деңгээл үчүн: N = 2 x 12 = 2,

экинчи деңгээл үчүн: N = 2 x 22 = 8 ж.б.

Негизги (А) подгруппанын элементтеринин сырткы катмарындагы электрондордун саны группанын номерине туура келет.

Учурдагы көпчүлүк мезгилдик системаларда электрондордун деңгээлдер боюнча жайгаштырылышы элемент жазылган чакмакта (клетка) көрсөтүлгөн. Деңгээлдердин энергияларына ылайык, төмөндөн жогору карай окулгандыгы маанилүү болуп саналат. Ошондуктан, натрий жазылган чакмакты төмөндөгүдөй окуу керек:

Натрий

1
8
2

1– деңгээлде – 2 электрон,
2–деңгээлде – 8 электрон,
3–денгээлде – 1 электрон бар.

Электрондордун деңгээлдерде жайгашуусун схема түрүндө көрсөтүүгө болот: Распределение электронов по уровням на примере натрия

Эгерде мезгилдик системада электрондордун денгээлдер боюнча бөлүштүрүлүшү көрсөтүлбөсө, анда:

  1. электрондордун максималдуу саны: 1–деңгээлде 2 е ашык болбойт,
  2. 2–деңгээлде – 8 е,
  3. сырткы деңгээлинде – 1 е;

Биринчи 20 элементтин сырткы деңгээлиндеги электрондордун саны группанын номерине туура келет.

Анда, натрийдин атомун көрөлү:

  1. Электрондордун жалпы саны 11 барабар, демек, биринчи деңгээл толгон, анда 2 е кармалат;
  2. Үчүнчү, сырткы денгээлде 1 е бар (I группа);
  3. Экинчи деңгээлде калган электрондор кармалат: 11 − (2 + 1) = 8 (толук толгон)
В начало

Изотоптор

Изотоптор – бир эле химиялык элементтин атомунун бири–биринен массасынан айрымаланган көп түрдүүлүгү.

Изотоптордун белгилениши: элементтин белгисинин сол жак жогору жагында массасы жана төмөн жагында элементтин катар саны көрсөтүлөт.

Жаратылыштагы суутектин изотоптору:

Cуутектин изотоптору

Бир эле химиялык элементтин изотоптору, ядродогу нейтрондордун санына жараша ар түрдүү массага ээ болот.

Химиялык элемент – бул ядросунун заряды бирдей болгон атомдордун белгилүү бир түрү.

Жаратылышта химиялык элементтер изотоптордун аралашмасы түрүндө кездешет. Бир эле химиялык элементтин изотоптук курамы атомдук үлүш (ωат.) аркылуу берилет. Ал берилген изотоптун атомунун саны элементтин бардык изотопторунун атомдорунун 100% деп кабыл алынган жалпы санынын, канча бөлүгүн түзөөрүн көрсөтөт.

Мисалы:

ωат (35Сl) = 0,754 же 75,4%

ωат (37Сl) = 0,246 же 24,6%

Д.И. Менделеевдин таблицасында химиялык элементтердин изотопторунун курамын эске алуу менен салыштырмалуу атомдук массаларынын орточо мааниси берилген. Ошондуктан, таблицада көрсөтүлгөн салыштырмалуу атомдук массалар Ar, бөлчөк түрүндө көрсөтүлгөн.

Ar орточо= ωат.(1) x Ar(1) + … + ωат.(n) x Ar(n)

Мисалы:

Ar орточо(Cl) = 0,754 x 35 + 0,246 x 37 = 35,453

Эмне үчүн изотоптордун массасы ар түрдүү болот?

• Изотоптор ядродогу нейтрондордун санына жараша ар түрдүү массага ээ болушат.
• Химиялык элементтер жаратылышта изотоптордун аралашмасы түрүндө болушат.
• Д.И. Менделеевдин таблицасында химиялык элементтердин изотопторунун курамын эске алуу менен салыштырмалуу атомдук массаларынын орточо мааниси берилген. Ошондуктан, таблицада көрсөтүлгөн салыштырмалуу атомдук массалар Ar, бөлчөк түрүндө көрсөтүлгөн.
Кɵмүртектин изотоптору
Кɵмүртектин изотоптору

Жаратылышта бир эле химиялык элемент эки же андан көп изотоп түрүндө болушу мүмкүн. Химиялык элементтин касиетине нейтрондор таасир эте албагандыктан, бир эле элементтин изотоптору химиялык жактан такыр айрымаланбайт.

Изотоптор деп, ядронун заряддары бирдей (б.а. протондорунун саны бирдей болгон), бирок нейтрондордун саны ар түрдүү болгон атомдордон турган заттарды айтабыз. Изотоптор бири–биринен массасынан айрымаланат. Бардык элементтер бир же бир нече изотоптордон турушат.

Мисалы, алмаз көмүртек элементинен турат. Эгерде массасы 12 жана массасы 13 болгон көмүртектен окшош эки бриллиант даярдалса, анда эки кристалл тең химиялык жактан бирдей (ядросунун заряды + 6) болуп, бирок массаларынан айрымаланышат. Чындыгында, массасы 12 жана 13 болгон, таза көмүртектен даярдалган бриллианттардын баасы кадимкилерге караганда бир канча жогору болмок. Анткени, алардын химиялык жана физикалык касиеттери абдан окшош болгондуктан, аларды айрымалоо кыйындыкка алып келет.

В начало

Радиоактивдүүлүк

  • 1896–жылы француз физиги А. Беккерель урандын туздарынын люминесценция кубулушун окуп–үйрөнүү менен, алардын өзүнөн белгисиз нурларды бөлүп чыгаарын жана ал нурлар кагаз, жыгач, жука металл пластинкалары аркылуу өтүп, абаны иондоштура тургандыгын байкаган. (1897–98–жылдар).

    Мария Склодовская–Кюри жана Пьер Кюри уран рудаларын изилдеп, жаңы химиялык элементтерди: полонийди жана радийди ачкан. Туруксуз изотоптордун өз алдынча бөлүкчөлөрдү бөлүп чыгаруу жана энергияны нурландыруу менен туруктуу изотопторго айлануу кубулушу табийгый радиоактивдүүлүк деп аталат.

    • Slid1.JPG
    • Slid2.JPG
    • Slid3.JPG
    • Slid4.JPG
    • Slid5.JPG
    • Slid6.JPG
    • Slid7.JPG
    • Slid8.JPG
    • Slid9.JPG

Катар саны 83тɵн жогору болгон химиялык элементтер радиоактивдүү болуп саналат.

Радиоактивдүү нурлардын түрлөрү

898–жылы Э. Резерфорд радиоактивдүү заттардан бөлүнүп чыккан нурларды магнит талаасы аркылуу өткөрүү менен эки түрдөгү нурларды алган: α–нурлары – оң заряддалган оор бөлүкчөлөр (гелийдин атомунун ядросу) жана β–нурлары – терс заряддалган жеңил бөлүкчөлөр (электронго окшош).

Радиоактивдүү нурлардын түрлөрү

1900–жылы П. Виллард γ–нурларын – нейтралдуу нурларды ачкан. Резерфорд тарабынан атомдун структурасы түзүлгөндөн кийин радиоактивдүүлүктүн ядролук процесс экендиги анык болгон.1902–жылы Э. Резерфорд жана Ф. Содди радиоактивдүү заттардын нурларды бөлүп чыгаруу менен ажыроосунун натыйжасында, бир химиялык элементтин башка элементке айлана тургандыгын далилдешкен.

Химиялык элементке Д.И. Менделеевдин мезгилдик системасында алган ордуна карата мүнɵздɵмɵ берүү

Д. И. Менделеевдин Мезгилдик системасы химиялык элементтерди таануунун негизги булагы болуп саналат. Бул таблицаны пайдалануу менен химиялык элементти мүнɵздөɵгɵ болот.

Д. И. Менделеевдин мезгилдик таблицасынын жардамы менен химиялык элементке мүнөздөмө берүүнүн кадамдарын белгилейли. Мисалы, бир металл жана бир металл эмес элементтерди карап кɵрɵлү.

Химиялык элементти мүнөздөөнүн планы

  1. Таблицадан бир химиялык элементти белгилеп, анын алган орду боюнча атомунун түзүлүшүн сүрөттөп жазабыз.
  2. Таблицадагы бардык химиялык элементтер металлдарга жана металл эместерге бөлүнөт. Белгиленген элементтин металл же металл эмес экендигин аныктайбыз.
  3. Биз тандаган металл же металл эместин касиеттери подгруппадагы башка элементтердин касиеттери менен салыштырылат.
  4. Биздин металл же металл эмес элементинин касиеттери кошуна мезгилдеги элементердин касиеттери менен салыштырылат.
  5. Сүрөттөлгөн элементтин жогорку оксидинин курамы мүнөздөлөт (б. а. негиздик, кислоталык же амфотердикпи)
  6. Жогорку гидроксидинин курамы мүнөздөлөт (б.а.ал негизби, амфотердүү гидроксид же кычкылтектүү кислотабы)
  7. Эгер ал металл эмес болсо, анда суутектик учма кошулмалары белгиленет.
  8. Металл же металл эмеске мүнɵздɵмɵ берүүдɵ, элементтин түзүлүшүнɵ, ал элементтен пайда болгон бирикмелердин касиеттеринин өзгөрүүсүнɵ таянуу керек.
Кальций (Са) металлына мүнөздөмө берүү

Биринчи бөлүм – химиялык элементти таблицадан табабыз жана анын алган ордуна ылайык, атомунун түзүлүшүн сүрөттөйбүз.

Находим кальций в таблице Менделеева

Кальцийдин катар саны 20га жана салыштырмалуу атомдук массасы 40ка барабар. Демек, кальцийдин катар саны 20 болсо, анын ядросунун заряды +20 болот. (Z (зэт) – оң заряддалган протондордун саны). Зарядга ээ эмес нейтрондордун санын – N (энди) табабыз. N = А – Z. N = 40 – 20. N = 20. Атом электронейтралдуу болгондуктан, (протондордун саны электрондордун санына барабар болот), электрондордун саны да 20 болот.

Кальций элементи мезгилдик системада төртүнчү мезгилде жайгашкандыктан, электрондор да төрт энергетикалык деңгээлде жайгашат. Кальцийдин электрондук формуласын жазабыз:

20Ca 2е 8е 8е 2е (е үстүнө сызыкча коюлат). Демек, биринчи энергетикалык деңгээлде кальцийдин атомунун ядросунун айланасында эки электрон, экинчи энергетикалык деңгээлде – сегиз электрон, үчүнчүдө – сегиз, төртүнчүдө – эки электрон айланып жүрөт.

Электрондук формулада көрүнүп тургандай, кальцийдин сырткы (төртүнчү) энергетикалык деңгээлинде эки электрону бар. Сырткы катмардагы электрондорун берүү менен ал ɵзү кычкылданат жана башка элементти калыбына келтирет. Окистенүү даражасы +2 барабар болот. Кальцийдин калыбына келтирүүчүлүк касиети магнийге жана бериллийге караганда күчтүүрөөк, бирок стронцийге караганда начарыраак болот. Бул төмөнкүдөй түшүндүрүлөт: атомдун радиусу канчалык чоң болсо (ал энергетикалык деңгээлдердин санынын көбөйүшү менен чоңоёт), ядро менен байланыш начарлайт да элемент сырткы электрондорун оңой берет.

Электрондор атомдун сырткы катмарынан бөлүнүп чыкканда, ал ионго айланат, мисалы, кальций Са2+ ионуна айланат (кальций–эки–плюс).

Экинчи бөлүм. Мүнɵздөлгөн элементтин металл же металл эместигин белгилейбиз.

Кальцийдин атомдору металлдык байланыш менен байланышып, металлдык кристаллдык торчону түзүшөт. Демек, кальций металлдык жалтырактыкка ээ болгон, жылуулукту жана электр тогун жакшы өткөргөн, ийилгич, тыгыздыгы жогору жана жогорку температурада балкып эриген металл.

Үчүнчү бөлүм. Элементтин касиетин подгруппадагы башка элементтердин касиеттери менен салыштыруу.

Кальцийдин металлдык касиети бериллийден жана магнийден күчтүү, бирок стронцийден начар. Заттардын металлдык касиети атомдордун сырткы электрондорун оңой берүүсү менен шартталат. Мурунку бөлүмдөн бизге кальцийдин бериллийге жана магнийге караганда сырткы электрондорун оңой берээри белгилүү.

Төртүнчү бөлүм. Элементтин касиеттерин кошуна мезгилдеги элементтердин касиеттери менен салыштыруу.

Кальцийдин металлдык касиети калийге караганда начарыраак болот. Калийдин сырткы энергетикалык денгээлинде бир электрон болсо, кальцийде эки электрон болот. Металлдык касиет атомдун сырткы электрондук катмарындагы электрондун кандай кармалгандыгына байланыштуу болот. Калийдин сырткы катмарындагы бир электрону начар кармалгандыктан, анын металлдык касиети күчтүү болуп саналат.

Бешинчи бөлүм. Элементтин жогорку оксидинин курамы жана аны мүнөздөө.

Кальцийдин оксиди СаО (кальций–о) негиздик оксид болуп саналат жана ал негиздик оксиддерге тиешелүү касиеттерге ээ болот. Суу менен реакцияга кирип, щелочторду пайда кылат, кислоталык оксиддер менен аракеттенишип, туздарды пайда кылат, кислоталар менен аракеттенишип, тузду жана сууну пайда кылат.

Алтынчы бөлүм. Элементтин жогорку гидроксидинин курамын мүнɵздөө.

Кальцийдин гидроксиди – Са(ОН)2 (кальций–о–аш–эки). Ал негиздик касиетке ээ болот: самын сыяктуу жылмышкак, индикатордун түсүн өзгөртөт, кислоталар жана металл эместердин оксиддери менен аракеттенишип, тузду жана сууну пайда кылат, туздар менен аракеттенишип, жаңы тузду жана жаңы негизди пайда кылат.

Жетинчи бөлүм. Суутек менен учма бирикмени пайда кылышы. Кальций металлы учма суутектик бирикмени пайда кылбайт.

Металл эмес фосфор (Р) элементин мүнөздөө

Биринчи бөлүм – таблицадан химиялык элементти табабыз жана алган орду боюнча анын атомунун түзүлүшүн сүрөттөйбүз.

Находим фосфор в таблице Менделеева

Фосфор – мезгилдик системадагы VA–группанын, 3–мезгилдин элементи. Фосфордун катар саны – 15 жана ядросунун заряды +15 барабар (протондордун саны Z (зэт) да 15). Атом электронейтралдуу болгондуктан, (протондордун саны электрондордун санына барабар), электрондордун саны 15 болот. Атомдук массасы 30 (А=30) барабар. N (эн) – нейторндордун санын табабыз. N = А – Z, N = 30 – 15, N = 15 болот.

Фосфордун электрондук катмарынын формуласын жазабыз:15Р 2е 8е 5е Бул, биринчи энергетикалык деңгээлде атомдун ядросунун айланасында эки электрон, экинчи энергетикалык деңгээлде – сегиз электрон, үчүнчүдө – беш электрон айланып жүрөт.

Экинчи бөлүм. Элементтин металл же металл эмес экендигин белгилейбиз.

Фосфордун атому өзүн окистендиргич катары алып жүрөт (окистенүү даражасы –3) жана калыбына келтирүүчүлүк да касиетке ээ болот (окистенүү саны +3 жана +5).

Фосфордун окистендирүүчү касиети азотко караганда начарыраак, бирок, мышьякка караганда күчтүүрөөк болот. Бул – атомдордун радиусу азоттон мышьякты көздөй чоңойгондугуна байланыштуу болот. Ушул себептен, бешинчи группанын негизги подгруппасынын элементтеринин калыбына келтирүүчүлүк касиети азоттон мышьякты кɵздɵй күчөйт.

Фосфор металл эмес болуп саналат. Фосфордун кристаллдык торчосунун түзүлүшү анын аллотропиялык түр өзгөрүшүнөн көз каранды болот. Ак, кызыл жана кара фосфор болот. Ак фосфор жаратылышта кеңири таралган, анын молекуласы тетраэдр формасында болот. Кызыл жана кара фосфор кристаллдык торчонун башкача формадагы түзүлүштөрүнө ээ болушат.

Үчүнчү бөлүм. Элементти подгруппадагы башка элементтер менен салыштыруу.

Фосфордун металл эместик касиети азотко караганда начарыраак, бирок, мышьякка салыштырганда күчтүүрөөк болот.

Төртүнчү бөлүм. Фосфорду 3–мезгилдеги башка элементтер менен салыштыруу.

Фосфордун металл эместик касиети кремнийге караганда күчтүүрөөк, бирок, күкүрткө салыштырганда начарыраак болот.

Бешинчи бөлүм. Элементтин жогорку оксидин мүнөздөө.

Фосфордун жогорку оксиди – Р2О5 (пэ–эки–о–беш). Бул – кислоталык оксид, ошондуктан, кислоталык оксидге тиешелүү болгон касиеттерди көрсөтөт. Ал щелочь менен реакцияга кирип, тузду жана сууну пайда кылат, негиздик оксид менен аракеттенишип, тузду жана суу менен аракеттенишип, кислотаны пайда кылат.

Алтынчы бөлүм. Жогорку гидроксидинин курамына мүнөздөмө берүү.

Фосфордун жогорку гидроксиди – фосфор кислотасы Н3РО4 (аш–үч–пэ–о–төрт) болуп саналат, ал кислоталык касиетти көрсөтөт. Мисалы, даамы кычкыл болот, индикаторлордун түсүн өзгөртөт,негиздер менен жана металлдардын оксиддери менен аракеттенишип, тузду жана сууну пайда кылат.

Жетинчи бөлүм. Элементтин суутектик учма бирикмелеринин курамы.

Фосфор суутек менен реакцияга кирип, учма бирикме – фосфинди – РН3 (пэ–аш–үч) пайда кылат.

Д. И. Менделеевдин мезгилдик системасынын пайдалануу менен көпчүлүк элементтерге – негизги подгруппанын металл жана металл эместерине мүнөздөмө берүүгө болот.

В начало

Глоссарий

Атомдун радиусу – атомдун ядросунан сырткы деңгээлге чейинки аралык.
Атомдун ядросунун курамына элементардык бөлүкчөлөр – протондор (p) жана нейтрондор (n) кирет.
Изотоптор – бир эле химиялык элементтин атомунун катар саны бирдей, бирок, бири–биринен массасы менен айрымаланган ар түрдүүлүгү.
Металлдык касиеттер – атомдун электрондорду берүү жөндөмдүүлүгү.
Металл эместик касиеттер – атомдун сырткы деңгээли толгончо электрондорду кошуп алуу жөндөмдүүлүгү.
Орбиталь (s, p, d, f) – Электрондун көбүрөөк кыймылга келген мейкиндигинин максималдуу тыгыздыгы.
Радиоактивдүүлүк – бул изотоптордун нурларды жана электромагниттик толкундарды бөлүп чыгаруу менен ажырашы.
Сырткы катмардын толушу – эгерде атомдун сырткы катмарында 8 электрон болсо, анда катмары толот ( суутек жана гелийде 2 электрон болот).
Химиялык элемент – ядросунун заряды бирдей болгон атомдордун белгилүү бир түрү.
Электрондук булут – атомдогу электрондун кыймылын сүрөттөгөн квант механикасынын модели.
Энергетикалык деңгээл – электрондору белгилүү бир энергияга ээ болгон энергетикалык катмар. Химиялык элементтин атомунун энергетикалык деңгээлдеринин саны, элемент жайгашкан мезгилдин номерине туура келет.
р–элементтер – атомдогу сырткы энергетикалык деңгээлдин р деңгээлчедеги электрондору толгон элементтер.
d–элементтер – деңгээлдин сырткы экинчи d– деңгээлчелери толгон элементтер.
f–элементтер – деңгээлдин сырткы үчүнчү f–деңгээлчелери толгон элементтер.

Пайдалуу шилтемелер

S-konda.ru Готовимся к экзаменам.
«Строение атома. Состав атомных ядер. Изотопы. Химический элемент», «Строение электронных оболочек атомов первых 20 элементов периодической системы Д. И. Менделеева» : Сайт « Химуля. Соm» [ Электронный ресурс]// URL: https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/8-klass (дата обращения 04.03.18)
«Строение атомного ядра. Субатомные частицы. Элементы Изотопы» : Сайт «Химуля. Соm» » [ Электронный ресурс]// URL: http://www.hemi.nsu.ru/ucheb123.htm (дата обращения 04.03.18)
Картинка «Виды радиоактивных излучений»: Сайт « Doza.pro» [ Электронный ресурс]// URL: https://www.google.com/imgres?imgurl (дата обращения 04.03.18)
Картинка « Изотопы»: Сайт « Калкулятор. Справочный портал» [ Электронный ресурс]// URL: https://www.calc.ru/Izotopy.html (дата обращения 04.03.18)
Картинка «Модели строения атомов»: Сайт «Tutor. Onlin» [ Электронный ресурс]// URL: https://www.tutoronline.ru/blog/modeli-stroenija-atomov (дата обращения 04.03.18)


Кызыктуу фактылар
Атомдук суу астында жүрүүчү кеме USS Tucson(SSN-770)

Суу алдында жүрүүчү атомдук кемеде радиация кургактыкка караганда аз ɵлчɵмдɵ болот.

Нью–Йорктогу борбордук вокзал

Нью–Йорктогу Борбордук вокзалды курууда гранит кɵп ɵлчɵмдɵ колдонулган. Ошондуктан, ал жерде радиациянын деңгээли ɵтɵ жогору, ал тургай атомдук станциядагы нормадан да жогору экендиги айтылат.

Cruptococcus neoformans козу карыны микроскоптон караганда

Чернобылда «Cryptococcus neoformans» деп аталган козу карындар өсөт, алар нурлануунун таасири астында өздөрүн мыкты сезишет.

Чернобыль АЭСи

Владимир Правик Чернобыль АЭС өчүрүүгө катышкан биринчи өрт өчүрүүчүлөрдөн болгон.. Радиациянын таасири менен анын көздөрү күрөңдөн көгүш түскө өзгөргөндүгүн айтышат.

Чернобылдын тегерегине соя өсүмдүгүн өстүрүү менен радиацияга каршы коргонууну түзүшкөн. Бул ачылыш адамдарга чоң пайдасын тийгизет.

Чернобылдын айланасындагы жана башка атомдук катастрофа болгон жерлердеги жашоону изилдөөдө, кээ бир түрлөрдүн радиациянын таасири менен генетикалык мутацияга учурап, аман калышкандыгы байкалган.

Тамекинин түтүнү

Тамекини орточо тарткан адам бир жыл ичинде болжол менен 300 жолу рентгенге тартылганда алган нурланууну алат. Бул тамекинин түтүнүндө радиоактивдүү изотоптордун болгондугу менен түшүндүрүлөт.

Нейтрон жылдызы

2004–жылы 24–декабрда Жер планетасына тарыхтагы эң күчтүү радиация таралган. Бул биздин планетага 50 миң жылдык алыстыктагы нейтрон жылдыздарынан келген.

Банандар

Банандар жогорку радиоактивдүүлүккө ээ болушат.

Астронавт космос мейкиндигинде

Астронавттар көздөрүн жапса да кээде ачык жарыктарды көрө алышат. Ал жарыктар көздүн торчосуна космостук нурлануунун дал келишинен пайда болот.

Стюардесса

Учкучтар жана стюардессалар бир жыл ичинде АЭС жумушчуларына караганда көп өлчөмдөгү нурланууну алышат. Ошондуктан, алар официалдуу түрдө «радиациянын шартында иштегендер» деген топко киришет.

235 Байытылган ураны

Бир ууч урандын радиоактивдүүлүгү 10 банандыкына барабар болот. Ошондуктан, биз банандын радиоактивдүүлүгү жөнүндө жогоруда айтып кеттик!

Манхеттен долбоорунун жүрүшүнɵн бир кɵрүнүш

АКШнын ядролук куралды иштеп чыгуу боюнча программасы «Манхэттен долбоору» деген ат менен белгилүү. Бул программанын алкагында радиациянын адамдарга тийгизген таасирин аныктоо үчүн өтө катаал эксперименттер жүргүзүлгөн. Мисалы,алар кичинекей балдарды радиоактивдүү сулуу (овсянка) менен тамактандырышкан.

Манхэттен долбоорунун алкагында Альберт Стивенс плутоний инъекциясын алган.Ал 20 жылдан кийин көзү өткөн жана бул радиацияны алгандан кийин көпкө жашаган адамдардын бири болгон.

Мария Кюри

Мария Кюри тарабынан ачылган радий элементин адегенде бардык жерде – тиш жуугуч пастадан момпосуй жасоого чейин колдонушкан. Албетте, кийинчерээк бул ден–соолуктун жабыркашына алып келген.

Заманбап АЭСтер

Жылуулук электр станцияларынын жанында жашаган адамдар Атомдук электр станцияларынын(АЭС) жанында жашагандарга караганда көп нурлануу алышат.

Адамдын аурасы

Адам өзүнүн мобилдик телефонуна караганда көп радиацияны бөлүп чыгарат экен.

Өнɵр жай таштандылары

Курамында мышьяк бар өндүрүш калдыктары ядролук калдыктарга караганда адамдарга көп зыян алып келет.

Биз дайыма бизге зыян келтирбеген радиацияга учурап турабыз. Ал эми коркунучтуу радиацияга жогорку дозадагы иондоштурулган нурлануулар (рентген нурлары, гамма–нурлары ж.б.) кирет.

Атом жɵнүндɵ кызыктуу фактылар
Сүйлɵмдүн аягына коюлган чекитке 2 млрд атом батат

Сүйлɵмдүн аягына коюлган чекитке 2 млрд атом батат.

Пляжда канча кум болсо, кумдун бир бɵлүкчɵсүндɵ ошончо атом болот

Пляжда канча кум болсо, кумдун бир бɵлүкчɵсүндɵ ошончо атом болот.

Китеп баракчаларынын калыңдыгы, жарым миллионго жакын атомго барабар

Китеп баракчаларынын калыңдыгы, жарым миллионго жакын атомго барабар.

Азыркы учурда субатомдук бɵлүкчɵлɵрдүн официалдуу саны 24 барабар

Азыркы учурда субатомдук бɵлүкчɵлɵрдүн официалдуу саны 24 барабар.

Космос мейкиндигинде бир куб метрге эки атом туура келет, бирок кээде тартылуу күчүнүн таасири астында алар жылдыздарга, планеталарга айланат

Космос мейкиндигинде бир куб метрге эки атом туура келет, бирок кээде тартылуу күчүнүн таасири астында алар жылдыздарга, планеталарга айланат.

Эгерде электрон 50 тыйындай массага ээ болсо, анда протондун массасы тɵрт литр сүттүн салмагындай болмок

Эгерде электрон 50 тыйындай массага ээ болсо, анда протондун массасы тɵрт литр сүттүн салмагындай болмок.

Эгерде жер шарындагы адамдарды түзүп турган атомдордун ортосундагы боштукту алып салсак, анда жалпы адамзат алманын ɵлчɵмүндɵй болуп калмак

Эгерде жер шарындагы адамдарды түзүп турган атомдордун ортосундагы боштукту алып салсак, анда жалпы адамзат алманын ɵлчɵмүндɵй болуп калмак.

Эгерде атомду диаметри 1км болгон сфера (шар) катары элестетсек, анда анын ядросунун ɵлчɵмү майда тыйындай эле болот

Эгерде атомду диаметри 1км болгон сфера (шар) катары элестетсек, анда анын ядросунун ɵлчɵмү майда тыйындай эле болот.

Тестти
Тестти
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:Химия:_Атомдун_түзүлүшү&oldid=27481»