БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Географиялык кабык жана биосфера — различия между версиями

м (5)
 
(не показано 11 промежуточных версий 2 участников)
Строка 3: Строка 3:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Организмдер 200°С температурада жана миңдеген жыл жашай алабы?''  
+
* ''Организмдер 200°С температурада жашап кетеби жана миң жыл жашай алабы?''  
−
 
+
* ''Эмне үчүн топурак - бул  өзгөчө жаратылыштык тело?''  
−
''Эмне үчүн топурак – өзгөчө жаратылыштык тело?''  
+
* ''Географиялык катмар деген эмне жана анын касиеттери кандай?''
−
 
+
* ''Жердин жаратылышын калыптандырууда тирүү организмдер кандай роль ойношот?''  
−
''Географиялык катмар деген эмне жана анын кандай касиеттери бар?''
+
* ''Материктердин жана океандардын жаратылышынын ар түрдүүлүгүнүн себеби эмнеде?''  
−
 
+
* ''Адамдар бири - биринен кандай белгилер боюнча  айырмаланышат жана алар Жерге кантип жайгашкан?''
−
''Тирүү организмдер Жердин жаратылышынын түзүлүшүнө кандай таасир этет?''
+
* ''Жаратылыш адамдын ден - соолугуна кандай таасир этет?''  
−
 
 
−
''Материктердин жана океандардын жаратылышынын ар түрдүүлүгүнүн себеби эмнеде?''  
 
−
 
 
−
''Адамдар Жерге кандай жайгашкан алар бири биринен эмне үчүн айырмаланат?''
 
−
 
 
−
''Жаратылыш адамдын ден соолугуна кандай таасир этет?''
 
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
== Жердеги организмдер ==
 
== Жердеги организмдер ==
  
−
Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Шарттуу түрдө Жерде, бир нече миллиондогон организмдердин түрлөрү таралган. Бардык организмдер төрт группага бөлүнгөн: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.
+
Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Болжолдуу азыркы учурда Жерде организмдердин бир нече миллиондогон түрлөрү жашашат. Адатта бардык организмдерди төрт топко бөлүшѳт: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.
  
−
{{center|[[file: Тируу организмдердин коп турдуулугу.jpg|500px| Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү]]}}
+
{{center|[[file: Tiryy organizmderdin.png|500px| Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү]]}}
  
  
−
В.В. Вернадский тирүү организмдердин жыйындысын “тиричиликтеги заттар” деген түшүнүктү алгач киргизген. Бул заттардын жалпы массасы атмосферанын массасынан аз 10 миң эсе, гидросферадан – 1 млн эсе, литосферадан – 10 млндон ашык эсе аз. Биосфера – шарттуу бөлүнгөн бирдиктүү географиялык кабыктын ичине кирген жандуу жаратылыштын таралган бөлүгү.
+
В. И. Вернадский бардык организмдердин жыйындысын “тирүү зат” деп атаган. Бул заттын жалпы массасы атмосферанын массасынан болжолу 10 миң эсе, гидросферадан - 1 миллион эсе, литосферадан - 10 миллиондон кѳбүрѳѳк аз. Организм менен таралган жана алар тараптан кайра ѳзгѳртүлгѳн Жердин тармагы биосфера деп аталат. Ал ѳзүнѳ атмосферанын тѳмѳнкү бѳлүгүн, гидросферанын бардыгын жана литосферанын жогорку бѳлүгүн камтыйт.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Биосферанын структурасы.jpg|320px|Биосферанын структурасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын структурасы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Biosferanyn tyzy.png|320px|Биосферанын түзүлүшү]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын түзүлүшү</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Биосферанын чектери.jpg|450px|Биосферанын чектери]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын чектери</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Biosferanyn chekteri.png|450px|Биосферанын чектери]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Биосферанын чектери</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Термин «биосфера» жана биосфера жөнүндө окуу эки окумуштуунун салымы менен аныкталган.
+
«Биосфера» термини жана биосфера жөнүндө окуу эки белгилүү окумуштуунун изилдѳѳлѳрүнѳн улам пайда болгон.
  
−
{{center|[[file: Зюсс Вернадский.jpg|500px| Эдуард Зюсс и Владимир Вернадский]]}}
+
{{center|[[file: EHduard Zyuss zhana Vladimir Vernadskij.png|500px|Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский</div>
  
  
−
Бардык организмдер таралган чөйрөсү боюнча бири бири менен байланышкан. Алар жашоочулардын топтору. Эң негизи тобу өсүмдүктөр.
+
Бардык организмдер таралган чөйрөсү бири - бири менен байланышкан. Алар жашоо коомчулугун түзүшѳт. Коомчулуктардагы негизги болуп өсүмдүктөр эсептелет.
  
−
''Организмдердин жашоо чөйрөсү аталат:''
+
''Организмдер  үчүн жашоо чөйрөсү болуп тѳмѳнкүлѳр эсептелет:''
  
 
{| class="wikitable"
 
{| class="wikitable"
Строка 47: Строка 41:
 
| 1 || Суу || Жашоонун бешиги
 
| 1 || Суу || Жашоонун бешиги
 
|-
 
|-
−
| 2 || Аба || Организмдер туруктуу таралган
+
| 2 || Аба || Организмдер туруктуу жашабайт
 
|-
 
|-
 
| 3 || Топурак || Эң жыш отурукташкан чөйрө
 
| 3 || Топурак || Эң жыш отурукташкан чөйрө
 
|-
 
|-
−
| 4 || Организмдер || Бул чөйрөдө вирустар, бактериялар, бирөөнүн эсебинен жашайт
+
| 4 || Организмдер || Бул чөйрөдө кожоюндун эсебинен тамактанган вирустар, бактериялар жашашат
 
|}
 
|}
  
−
{{center|[[file: Организмдердин таралган чөйрөсү.jpg|500px|Организмдердин таралган чөйрөсү]]}}
+
{{center|[[file: Organizmderdin taralgan.png|500px|Организмдердин таралган чөйрөсү]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Организмдердин таралган чөйрөсү</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Организмдердин таралган чөйрөсү</div>
  
  
−
Биосферада организмдер Жерде бирдей таралган эмес. Климатка байланыштуу органикалык дүйнө экватордон уюлдарды карай, жээктерден материктердин ичкери жагына жана ачык океандарга карай өзгөрүлөт. Мындай бөлүнүү кеңдик зоналуулук деп аталат.
+
Биосферада организмдер Жерде тегиз эмес бѳлүштүрүлѳт. Климатка ылайык органикалык дүйнө экватордон уюлдарды карай жана жээктерден материктердин ичкери жагына жана ачык океандарга карай өзгөрүлөт. Мындай бөлүштүрүү кеңдик зоналуулук деп аталат.
  
 
''Органикалык дүйнөгө мүнөздөмө''
 
''Органикалык дүйнөгө мүнөздөмө''
Строка 64: Строка 58:
 
{| class="wikitable"
 
{| class="wikitable"
 
|-
 
|-
−
| 1 || Экватордук кендик || Органикалык дүйнөгө бай жана ар түрдүү
+
| 1 || Экватордук кендик || Органикалык дүйнөнүн ар түрдүүлүгү жана байлыгы
 
|-
 
|-
−
| 2 || Тропиктик кеңдик || Органикалык дүйнөгө жарды
+
| 2 || Тропиктик кеңдик || Органикалык дүйнө жеткиликтүү  кедей
 
|-
 
|-
−
| 3 || Мелүүн кендик || Органикалык дүйнөгө бай жана ар түрдүү
+
| 3 || Мелүүн кендик || Органикалык дүйнөгө бай, бирок анчалык ар түрдүү эмес
 
|-
 
|-
−
| 4 || Уюлдук кендик || Өсүдүктөр дүйнөсүнө жарды, жаныбарлар дүйнөсү – бирден түрлүү
+
| 4 || Уюлдук кендик || Өсүмдүктөр дүйнөсүнө жарды, жаныбарлар дүйнөсү – бир түрдүү
 
|}
 
|}
  
−
Тоолордо бийиктеген сайын  закон ченемдүү өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн алмашылышы – бийиктик алкактуулук.
+
Тоолордо бийиктеген сайын  өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн мыйзам ченемдүү алмашылышы – бийиктик алкактуулук дайыма байкалат.
  
−
{{center|[[file: Бийиктик алкактуулук.jpg|500px|Бийиктик алкактуулук]]}}
+
{{center|[[file: Bijiktik alkaktuuluk.png|500px|Бийиктик алкактуулук]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Бийиктик алкактуулук</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Бийиктик алкактуулук</div>
  
  
−
Жаратылыш "жаратылыш зоналуулук".  
+
"Жаратылыш зоналуулук" түшүнүгү.
  
−
Жаратылыш зоналардын ар түрдүүлүгү... –  Окуп таанышып алгыла [http://fb.ru/article/177674/ponyatie-prirodnoy-zonalnosti-formirovanie-prirodnyih-zon-zavisit-ot FB.ru]
+
Жаратылыш зоналарынын калыптануусу ...кѳз каранды. –  кененирээк [http://fb.ru/article/177674/ponyatie-prirodnoy-zonalnosti-formirovanie-prirodnyih-zon-zavisit-ot FB.ru] окугула.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
 
== Топурак ==
 
== Топурак ==
  
−
'''Топурак''' – бул жер кыртышынын эң үстүңкү жука катмары көп учурда өсүмдүктөр менен капталган жана табигый түшүмдүүлүккө жөндөмдүү. Белгилүү орус окумуштуусу – топурак илиминин негиздөөчүсү В.В. Докучаев жазган топурак – жаратылыштын “күзгүсү”.
+
'''Топурак''' – тирүү (органикалык) жана жансыз (органикалык эмес) жаратылыштын ѳз ара аракеттенүүсүнүн натыйжасында жер бетинде пайда болгон ѳзгѳчѳ жаратылыш телосу. Атактуу орус окумуштуусу – топурак (топуракка киришүү) жѳнүндѳ илимдин негиздөөчүсү В.В. Докучаев топурак – жаратылыштын “күзгүсү” деп жазган.
  
−
{{center|[[file: Топурактын турлору.jpg|500px| Топурактын турлору]]}}
+
{{center|[[file: Topuraktyn turloru.png|500px| Топурактын турлору]]}}
  
  
−
Топурактардын ар түрдүүлүгү жана закон ченемдүү таралышы топурактардын картасында жакшы көрсөтүлгөн. Дүйнөнүн топурактарынын картасында топурактардын типтери гана көрсөтүлбөстөн, ири масштабдуу картадан анын өзгөчөлүктөрүн көрүүгө болот.
+
Бардык территориядагы топурактардын ар түрдүүлүгү жана алардын мейкиндикте таралуусунун мыйзам ченемдүүлүгү топурактык карталарды жакшы чагылдырат. Дүйнөнүн топурактык карталарында топурактардын типтери гана көрсөтүлгѳн, ал эми ири масштабдуу топурактык карталарда айыл-чарбалык ѳндүрүш үчүн маанилүү топурактардын кѳптѳгѳн касиеттери чагылдырылат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Почвенная карта мира.jpg|450px|Дүйнөнүн топурактарынын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Дүйнөнүн топурактарынын картасы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Pochvennaya karta mira.jpg|450px|Дүйнөнүн топурактарынын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Дүйнөнүн топурактарынын картасы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Крупномасштабные почвенные карты.jpg|450px|Ири масштабдагы топурактардын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ири масштабдагы топурактардын картасы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Iri masshtabdagy topuraktardyn kartasy.png|450px|Ири масштабдагы топурактардын картасы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ири масштабдагы топурактардын картасы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Топурак жаратылышта заттардын айланышында жана адамдын жашоосунда мааниси чоң. Ойлонулбай жасаган чарбалык иштер топурактардын бузулушуна жана булганышына алып келет. Топурактарды калыбына келтирүү жана жакшыртуу максатында мелиоративдик  иштер жүргүлүлөт.  
+
Топурактар адамдын жашоосунда жана жаратылышта заттардын айланышында чоң роль ойношот. Бирок адамдын ойлонбогон чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында  топурактар бузулушат жана булганышат. Бузулган топурактарды калыбына келтирүү үчүн адамдар мелиоративдик  иштерди жүргүзүшѳт.  
  
−
Топурактардын мелиорациясы – жерди эффективдүү пайдалануу максатында жердин ылайыксыз гидрологиялык, топурак ж.б. шарттарын түп тамырынан бери жакшыртуу максатында жүргүзүлүүчү уюштуруу – чарбалык жана техникалык чаралардын системасы.
+
Топурактардын мелиорациясы – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы ден-соолугун жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси. Мелиорация жалпы ландшафтка же анын кандайдыр бир бѳлүгүнѳ тиешелүү болушу мүмкүн:  жайыттар, суу сактагычтар, топурактар ж.б.
  
 
''Мелиорациянын түрлөрү:''
 
''Мелиорациянын түрлөрү:''
Строка 111: Строка 106:
 
| 2 || Токойтехникалык || Токой алкагын түзүү
 
| 2 || Токойтехникалык || Токой алкагын түзүү
 
|-
 
|-
−
| 3 || Агротехникалык || Катмарды коңторбой айдоо, өсүмдүктөрдү алмаштырып айдоо
+
| 3 || Агротехникалык || Катмарды коңторбой айдоо, өсүмдүктөрдү алмаштыруу
 
|-
 
|-
 
| 4 || Химиялык || Жер семирткичтерди себүү, акиташтоо, кычкылдандыруу
 
| 4 || Химиялык || Жер семирткичтерди себүү, акиташтоо, кычкылдандыруу
 
|}
 
|}
  
−
{{center|[[file: ТЕХНОЛОГИИ Мелиоративные машины.mp4|500px|Мелиоративдик  машина]]}}
+
{{center|[[file: Meliorativnye mashiny.mp4|500px|Мелиоративдик  машина]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Мелиоративдик  машина</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Мелиоративдик  машина</div>
  
Строка 124: Строка 119:
 
<br>''Географиялык кабык деген эмне?''
 
<br>''Географиялык кабык деген эмне?''
  
−
Жердин кабыгы, атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку катмары, дээрлик бүт гидросфера жана бүт биосферанын өз ара аракеттенүү жана бири бирине бирдиктүү өтүү абалындагы кабыгы. Географиялык кабыктар бирдиктүү жана ар түрдүү. Бул кенен бүт жерди каптайт(планеталык0 жаратылыштык(географиялык) комплекс. Алардын өлчөмү ар кандай – кичирээк жаратылыш комплекси – ландшафт. Географиялык кабыктардын кескин чек аралары жок, окумуштуулар эсептешет – орточо куубаттуулугу 55 км. Жердин өлчөмү менен салыштырганда – бул аябай жука пленка.  
+
Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүүнү географиялык  кабык деп аташат. Географиялык кабыктар бирдиктүү, бирок бир түрдүү эмес. Бул чоң, Жердин бардыгын  каптаган (планеталык) жаратылыштык (географиялык) комплекс. Ал көлѳмү боюнча ар түрдүү аянтчаларга – майдараак жаратылыш комплексине – ландшафтка бѳлүнѳт. Окумуштуулар географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км деп эсептешет. Жердин көлѳмү менен салыштырганда – бул ичке кабык.
  
−
'''Географиялык кабык''' – бул биздин үйүбүз, жаратылыштык чөйрө, анда адамдык коом өнүгөт жана жашайт. Бул чөйрөнү сакташ үчүн, географиялык кабыктын касиетин жана закон ченемдүүлүгүн жакшы билиш керек.
+
'''Географиялык кабык''' – бул адамдык коом жашап жана өнүккөн жаратылыштык чөйрө, биздин үйүбүз. Бул чөйрөнү сакташ үчүн, географиялык кабыктын касиетин жана мыйзам ченемдүүлүгүн жакшы билиш керек.
  
 
''Географиялык кабык төмөнкү касиеттерге ээ:''  
 
''Географиялык кабык төмөнкү касиеттерге ээ:''  
−
* Кайсы кубулуш же өнүгүү болбосун күн энергиясынын таасири астында өнүгөт .
+
* андагы бардык кубулуш күн энергиясынан улам жашайт жана өнүгөт;
−
* Органикалык заттар органикалык эмес процесстердин фотосинтездин натыйжасында жүрөт.
+
* органикалык заттар органикалык эместерден  фотосинтез процессинде пайда болот;
−
* Анда туруктуу энергиянын жана заттардын айлануусу жүрөт.
+
* анда энергиянын жана заттардын айлануусу дайыма жүрөт;
−
* Ал күн энергиясын топтой алат.  
+
* ал күн энергиясын топтоого жѳндѳмдүү;  
−
* Заттар катуу, газ, эриген абалда боло алат.
+
* андагы заттар катуу, газ, эриген абалда болушат.
−
* Организмдердин жашоосу үчүн бардык шарттар бар.
+
* бул жерде организмдердин жашоосу үчүн бардык шарттар бар.
−
 
 
−
Эң маанилүү жалпы географиялык кабыктын закон ченемдүүлүгү анын бирдиктүүлүгү, ритмдүүлүгү, зоналуулугу.
 
−
 
 
−
{{center|[[file: Геоcфера.mp4|500px|Географиялык кабык]]}}
 
−
<div style="color:blue; text-align:center">Географиялык кабык</div>
 
  
 +
Географиялык кабыктын эң маанилүү жалпы мыйзам ченемдүүлүгүнѳ анын бирдиктүүлүгүн, ритмдүүлүгүн, зоналуулугун киргизет.
  
 
<ul class="large-block-grid-4 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-4 small-block-grid-2">
−
<li>{{center|[[file: Ритмдүүлүк.jpg|250px| Ритмдүүлүк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ритмдүүлүк</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Ritmkg.png|250px| Ритмдүүлүк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ритмдүүлүк</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Бирдиктүүлүк.jpg|250px| Бирдиктүүлүк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бирдиктүүлүк</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Birdiktyyl.png|250px| Бирдиктүүл үк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бирдиктүүл үк</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Геологиялык айлануу.jpg|250px| Геологиялык айлануу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Геологиялык айлануу</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Geologiyalyk ajlanuu.png|250px| Геологиялык айлануу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Геологиялык айлануу</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу.jpg|250px| Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHaratylyshta ehnergiyanyn.png|250px|Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Жердеги адамзат ==
+
 
 +
== Жердеги адам ==
  
 
<br>''Адамдардын материктер боюнча таралышы''  
 
<br>''Адамдардын материктер боюнча таралышы''  
  
−
Эмне үчүн адамдар материктер боюнча таралган? Адамзаттын калыптануусу жана өнүгүүсү – бирден бир татаал суроо. Биринчи адамдар кайда пайда болгону, азырынчы белгисиз. Көптөгөн окумуштуулар эсептешет, адамдардын мекени – Африка жана Түштүк-Чыгыш Евразия. Акырындап Жердин башка материктерин таралган.  
+
Эмне үчүн жана кантип адамдар материктер боюнча тарашкан? Адамзаттын пайда болуу орду жѳнүндѳ суроо – бирден - бир татаал. Биринчи адамдар кайда пайда болгону азырынча ачык эмес. Көпчүлүк окумуштуулар адамзаттын мекени – Африка жана Түштүк-Батыш Евразия деп эсептешет. Ушул территорияда жаныбардан баштап адамга чейин узак жол башталган, ал 3 миллион жылдан кѳп убакытты ээлеген.  
  
−
{{center|[[file: Хронология расселения человека по планете Земля.mp4|500px|Жер планетасындагы адамзаттын таралуу хронологиясы]]}}
+
Акырындап, адамдар Антарктидадан башка Жердин бардык материктери боюнча жайгаша башташкан. Адамдар адегенде жашоо үчүн ыңгайлуу Евразия жана Африка территориясын, андан соң башка материктерди ѳздѳштүрүштү.
−
<div style="color:blue; text-align:center">Жер планетасындагы адамзаттын таралуу хронологиясы</div>
 
  
−
 
+
Көптөгөн миңдеген жылдарда адамдык жандыктардын денелик келбети өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Жерде адегенде адамдар кѳп болгон эмес жана алар бири - биринен алыс ѳзүнчѳ топ болуп, кескин айырмаланган жаратылыштык шарттарда жашашкан. Табигый тандоонун жыйынтыгында расалык белгилер - жалпы тукум куучулук денелик касиеттер менен адамдардын тобу пайда болгон.  
−
Көптөгөн миңдеген жылдар адамдын келбети көптөгөн өзгөрүүлөргө дуушар болгон.
 
−
 
 
−
Биринчи алар Жерде аз болгон, үйүр-үйүр болуп, токойсуз ачык жерлерде жашашкан. Тарыхый жыйынтыкта жалпы мурастык физиологиялык белгилер боюнча - расага, расалар андан ары антропологиялык топторго бөлүнөт.  
 
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Человеческие расы.jpg|450px|Адамзаттык расалар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Адамзаттык расалар</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Adamdardyn rasalary.png|450px|Адамдардын расалары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Адамдардын расалары</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Аралаш расалар.jpg|450px|Аралаш расалар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Аралаш расалар</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Aralash rasalar.png|450px|Аралаш расалар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Аралаш расалар</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
{{center|[[file: Расовые фенотипы человека.jpg|500px| Адамзаттын расалык фенотиби]]}}
+
{{center|[[file: Rasovye fenotipy cheloveka.jpg|500px|Адамзаттын расалык фенотиби]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Адамзаттын расалык фенотиби</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Адамзаттын расалык фенотиби</div>
  
  
−
Адамзат планетага бирдей жайгашкан эмес..
+
Адамзат планетага тегиз эмес жайгашат. Адамдардын көпчүлүгү Чыгыш жана Түндүк жарым шарда көп отурукташкан, ал эми Батыш жана Түштүк жарым шарда аз отурукташкан. Антарктидада убактылуу жашоочулар ХХ кылымда гана келишкен. Адамдардын көпчүлүгү Дүйнөлүк океандын жээгинде, анын деңиздеринде же ага жакын жайгашкан жерлерде, мелүүн алкактын түздүктөрүндө, субтропикалык жана субэкватордук климаттык алкактарда отурукташкан.
−
 
 
−
Адамдардын көпчүлүгү Чыгыш жана Түндүк жарым шарда көп отурукташкан ал эми Батыш жана Түштүк жарым шарда аз отурукташкан. Антарктидада убактылуу жашоочулар ХХ к. келген. Адамдардын көпчүлүгү Дүйнөлүк океандын жээктеринде, анын деңиздеринде же ага жакын жайгашкан жерлерде, мелүүн алкактын түздүктөрүндө, субтропикалык жана субэкватордук климаттык алкактарда отурукташкан.
 
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Калктын жайгашуу факторлору.jpg|450px|Калктын жайгашуу факторлору]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Калктын жайгашуу факторлору</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Kalktyn zhajgashuu faktorloru.png|450px|Калктын жайгашуу факторлору]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Калктын жайгашуу факторлору</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Жайгашуу контрасты.jpg|450px|Жайгашуу контрасты]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жайгашуу контрасты</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHajgashuu kontrasty.png|450px|Жайгашуу контрасты]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жайгашуу контрасты</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 186: Строка 172:
 
''Калктуу пункуттардын негизги типтери''
 
''Калктуу пункуттардын негизги типтери''
  
−
Азыркы убакта Жердин бардык калкы шаарларда же айылдык калктуу пункуттарда жашайт. Мындай бөлүнүүнүн себеби мурун адамдардын чарбалык иш аракеттери кол өнөрчүлүк жана айыл чарбасына шартталган. Ошонун себебинен шаардык калк кол өнөрчүлүк менен ал эми айылдагылар айлы чарбасы менен эмгектенишет.  
+
Азыркы убакта Жердин бардык калкы же шаарларда же айылдык калктуу пункттарда жашайт. Мындай бөлүнүү качандыр бир убакта адамдардын чарбалык ишмердүүлүгү кол өнөрчүлүк жана айыл - чарбасына бѳлүнгѳнү менен шартталган. Бул бѳлүнүү кол өнөрчүлүк менен алектенген шаардык калктын дагы, айыл - чарбачылык менен алектенген айыл калкынын да пайда болуусуна алып келген.
  
−
Шаарларга ондогон жана жүздөгөн, ири шаарларда - миллиондогон адамдардын отурукташуусу менен мүнөздөлөт. Бул жерде калк өнөр жай тармактарында, тейлөө тармактарында эмгектенишет. Азыркы күндө шаарларда калктын 50%  жашайт.
+
Шаар үчүн ондогон жана жүздөгөн адамдардын, ал эми ири шаарлар үчүн - миллиондогон адамдардын жашашы мүнөздүү. Бул жерде калк өнөр - жай тармактарында иштешет, мектептер, музейлер, театрлар кѳп. Кѳп кабаттуу үйлѳр үстѳмдүк кылат,  транспорт жакшы ѳнүккѳн. Азыркы күндө шаарларда Жердин бардык тургундарынын 50%  жакын адамдар жашайт.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Город 1.jpg|450px| г.Бишкек]]}} <div style="color:blue; text-align:center">г.Бишкек</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Bishkek2.jpg|450px|Бишкек шаары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Бишкек шаары</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Ош.jpg|300px| г.Ош]]}} <div style="color:blue; text-align:center">г.Ош</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Osh.jpg|300px|Ош шаары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Ош шаары</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Айыл кыштактарда калктын саны аз.  Айылдын жашоочулары жерди иштетүү жана мал чарбасы менен эмгектенет.  Айыл калкы айыл чарба подуктыларын жана өнөр жай үчүн сырьёну шаарларга жөнөтүп, алардан өнөр жай продукцияларын алып турат.
+
Айылдын калкын ондон жүз миңге чейинки адам түзѳт.  Айылдын тургундары жерди иштетүү жана мал чарбасы менен алектенишет.  Айылдар  шаарларга тамак - аш азык - түлүктѳрүн жана өнөр - жай үчүн жүн, тери сырьёсун жөнөтүп, шаарлардан айылга  өнөр - жай товарларын алып турушат.
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Сельское поселение.jpg|280px|Айылдык калк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Айылдык калк</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Selskoe poselenie.jpg|280px|Айылдык калк]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Айылдык калк</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Село Кыргызстан.jpg|450px|Кыргызстандын айылы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Кыргызстандын айылы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Selo Kyrgyzstan.jpg|450px|Кыргызстан айылы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Кыргызстан айылы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Три села в Чуйской долине.jpg|270px|Чүй өрөөнүндөгү үч айыл]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Чүй өрөөнүндөгү үч айыл</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Tri sela v CHujskoj doline.jpg|270px|Чүй өрөөнүндөгү үч айыл]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Чүй өрөөнүндөгү үч айыл</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Айрым айыл кыштактар бар аларды шаарларга же айылдарга киргизүүгө болбойт. Алар шаар тибиндеги поселектор деп аталат. Андай калктуу пункуттарда 12 миңге жакын адамдар жашап, калкынын 85% айыл чарбасында эмгектенет.
+
Же шаарга же айылга киргизүүгө болбогон  айрым калктуу пункттар бар. Аларды шаар тибиндеги посёлоктор деп аташат. Ушундай калктуу пункттарда 12 миңден азыраак адамдар жашашат, ал эми калкынын 85% кѳбү айыл - чарбасында эмгектенет.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
 
== Жаратылыш жана адам ==
 
== Жаратылыш жана адам ==
  
−
Адамды курчаган чөйрө( географиялык чөйрө) – адамзат коомун курчап турган чөйрө, адам тигил же бул өлчөмдө өздөштүргөн жана коомдук өндүрүшкө тартылган  географиялык кабыктын бөлүгү.  
+
Адамды курчаган чөйрө (географиялык чөйрө) – бул адам түзмѳ-түз ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бѳлүгү.  Ал адамдардын ден-соолугунун маанилүү булагы, бардык негизги ресурстардын булагы катары, анда жашоо жана жайгаштыруу үчүн территория катары кызмат кылат.
  
−
{{center|[[file: Природные богатства.jpg|500px| Природные богатства]]}}
+
{{center|[[file: ZHaratylysh bajlyktary.png|500px| Жаратылыш байлыктары]]}}
  
  
−
Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуп калып, курчап турган чөйрөнү активдүү буза баштады. Өзүнүн жаратылышка болгон “керектөөчүлүк” мамилесинен “кысуу” аркылуу колдон келишинче материалдык байлыкты алуу менен жаратылыштын закон ченемдүүлүктөрүн бузууда.
+
Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуу менен, айлана-чѳйрѳнү активдүү талкалай баштады. Жаратылышка ѳзүнүн “керектөөчүлүк” мамилесинен андан колдон келишинче кѳбүрѳѳк материалдык байлыкты “кысуу” аракети менен, ал  жаратылышка кол салып, анын мыйзамдарын бузуп жатат. Жаратылыштын адамга зыян таасир тийгизип баштаганынын себеби адамдын ѳзүбү? Адамдардын кѳптѳгѳн ооруулары, алар  таза эмес сууну ичүүгѳ мажбур болуусу, ууланган аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштар менен тамактануусу менен байланыштуу эмеспи.
  
−
Анын себебинен, жаратылыш адамга кесепетин тийгизип жатат. Көп ооруулардын суу аркылуу жугушу, таза эмес аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштарды колдонуу.
+
{{center|[[file: Okruzhayushchaya sreda pod vliyaniem cheloveka.jpg|500px|Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында]]}}
−
 
 
−
{{center|[[file: Окружающая среда под влиянием человека.jpg|500px|Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында]]}}
 
 
<div style="color:blue; text-align:center">Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында</div>
  
  
−
Адамдын жашоосундагы кыйынчылыктар, ар түрдүү жаратылыштык кубулуштардын кыйратуучулук мүнөзү менен коштолууда. Анын ар түрдүүлүгү Жердин кабыктары менен байланышкан.
+
Адамдын жашоосундагы жана ишмердүүлүгүндѳгү орчундуу кыйынчылыктар ар түрдүү жаратылыштык кубулуштар менен дагы байланыштуу, алар кыйратуучулук мүнөздѳ дагы болушу мүмкүн. Алардын ар түрдүүлүгү Жердин кабыктары менен байланыштуу.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Жердин кабыктарынын.jpg|450px|Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы</div></li>
+
<li>{{center|[[file: ZHerdin kabyktarynyn tabigyj.png|450px|Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жердин кабыктарынын  табигый кырсыктар менен байланышы</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Стихийные явления на карте.jpg|265px|Картадагы табигый кырсыктар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Картадагы табигый кырсыктар</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Kartadagy tabigyj kyrsyktar.png|265px|Картадагы табигый кырсыктар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Картадагы табигый кырсыктар</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Адамдын чарбалык иш аракетинин активдешүүсү Жерге  абдан чоң терс таасирин тийгизип жатат: ресурстар азайууда, табигый кырсыктардын саны көбөйүүдө, жыл сайын кыйраткыч деңгээлге жетүүдө. Жерди сактап калышыбыз керек, ал үчүн жаратылыш комплекстерин бузганды токтотуу зарыл.
+
Жердеги адамдын активдүү чарбалык ишмердүүлүгү зор терс натыйжаларга алып келет: ресурстар азайууда, жаратылыш кирдеп жатат, табигый кырсыктардын саны жыл сайын көбөйүүдө жана алар кѳбүрѳѳк кыйратуучу болууда. Жерди сактап калышыбыз керек, ал эми бул үчүн жаратылыш комплекстерин талкалаганды токтотуу зарыл.
  
−
{{center|[[file: Экологические проблемы.mp4|500px| Экологиялык көйгөйлөр]]}}
+
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
<div style="color:blue; text-align:center">Экологиялык көйгөйлөр</div>
 
  
−
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
+
== Сөздүк: ==
−
== Сөздүк ==
+
:{{bib|'''Биосфера''' – организм менен таралган жана алар тараптан жашоо ишмердүүлүгүнүн натыйжасында кайра ѳзгѳртүлгѳн географиялык кабыктын бѳлүгү. }}
−
:{{bib|'''Биосфера''' – географиялык кабыктын активдүү тиричилик  өтүүчү  бөлүгү.}}
+
:{{bib|'''Бийиктик алкактуулук''' – тоолордо улам бийиктеген сайын жаратылыш шарттарынын жана ландшафттын алмашылышы. }}
−
:{{bib|'''Бийиктик алкактуулук''' – тоолордо улам бийиктеген сайын жаратылыш шарттарынын жана ландшафтын закон ченемдүү алмашылышы. }}
+
:{{bib|'''Географиялык кабык''' – Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүү. Географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км. }}
−
:{{bib|'''Географиялык кабык''' – атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку катмары , дээрлик бүт биосферанын өз ара аракеттенүү жана бири бирине бирдиктүү өтүү абалындагы кабыгы. Анын кубаттуулугу 55 км. }}
+
:{{bib|'''Географиялык чөйрө''' – адам ѳзүнүн жашоосунда жана чарбалык ишмердүүлүктѳ ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бир бѳлүгү. }}
−
:{{bib|'''Географиялык чөйрө''' – адамзат коомун курчап турган чөйрө, адам тигил же бул өлчөмдө өздөштүргөн жана коомдук өндүрүшкө тартылган географиялык кабыктын бөлүгү.. }}
+
:{{bib|'''Географиялык ландшафт''' – дайыма жана татаал ѳз ара аракеттенүүдѳ болгон бирдиктүү системаны түзгѳн жаратылыштык компоненттин мыйзамдык айкалышы. }}
−
:{{bib|'''Шаар''' – жашоочулары, эреже катары, айыл чарбасынан тыш чөйрөдө алектенишкен калктуу конуш. }}
+
:{{bib|'''Географиялык кабыктын бирдиктүүлүгү''' –  жаратылыштын компоненттеринин ѳз ара байлынышы. }}
 +
:{{bib|'''Географиялык кабыктын ритмдүүлүгү''' – эң башкысы, космостук же геологиялык себептер менен шартталган жаратылыштык кубулуштардын убакыттын өтүшү менен  кайталанышы. }}
 
:{{bib|'''Диатомея''' – бир клеткалуу балырлар. }}
 
:{{bib|'''Диатомея''' – бир клеткалуу балырлар. }}
−
:{{bib|'''Географиялык ландшафт''' – географиялык кабыктын аймактык бөлүнүшүнүн негизги категориясы: физикалык географиянын негизги тушүнүктөрүнүн бири. }}
+
:{{bib|'''Жаратылыш комплекси''' – жаратылыштын компоненттеринин: тоо  тутумдары, аба, суулар, ѳсүмдүктѳр, жаныбарлар жана белгилүү территориядагы топурактардын айкалышы.}}
−
:{{bib|'''Мелиорация''' – жерди эффективдүү пайдалануу максатында жердин ылайыксыз гидрологиялык, топурак ж.б. шарттарын түп тамырынан бери жакшыртуу максатында жүргүзүлүүчү уюштуруу-чарбалык чаралардын системасы}}
+
:{{bib|'''Жаратылыш ресурстар''' – адам келечекте ѳзүнүн чарбалык ишмердүүлүгүндѳ пайдалана турган жана пайдаланган жаратылыштын компоненттери, бѳлүктѳрү.}}
−
:{{bib|'''Топурак''' – Жер кыртышынын эң үстүңкү жука  табигый түшүмдүүлүккө жөндөмдүү катмары. }}
+
:{{bib|'''Жаратылыш  шарттары''' —  адамдардын ден-соолугуна, жашоосуна, жайгашуусуна түз таасир эткен жаратылыштын ѳзгѳчѳлүктѳрү жана касиеттери. }}
−
:{{bib|'''Жаратылыш комплекси''' – жалпысынан табигый аймактык комплекс (ЖАК) жана табигый чарбалык комплекс (ЖЧК) деп экиге бөлүнөт. Табигый чарбалык комплекс пайдаланылуучу жаратылыш ресурстарын жана белгилүү чарбалык иш аракеттери (а. ч., өнөр жай, транспорттук, реакрециялык) жүргүзүлгөн аймак.}}
+
:{{bib|'''Кеңдик зоналуулук''' – экватордон баштап уюлду көздөй кеңдиги боюнча жаратылыш комплексттеринин алмашылышы. }}
−
:{{bib|'''Жаратылыш  ресурстар''' – адамдын жашоосуна зарыл болгон табигый шарттарынын жыйындысынын бир бөлүгү; табигый чөйрөнүн коомдук өндүрүш процессинде коомдук материалдык жана маданий керектөөлөрүн калыптандырууга жумшалуучу маанилүү компоненти.}}
+
:{{bib|'''Мелиорация''' – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы күрдүүлүгүн жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси.}}
−
:{{bib|'''Табигый шарттар''' —  тигил же бул аймактын географиялык абалынын, географиялык чөйрөсүнүн компоненттеринин жана жаратылыш ресурстарынын жыйындысы.}}
+
:{{bib|'''Табигый жаратылыш кырсыктар''' – жаратылыш кубулуштарынын кадимкидей жүрүшүнүн адам үчүн ѳзүнүн натыйжасы боюнча коркунучтуу, күтүүсүз бузулуусу.}}
−
:{{bib|'''Раса''' –тукум куучулук жолу менен берилген сырткы дене түзүлүшү . }}
+
:{{bib|'''Топурак''' – Жердин жогорку, жука, түшүмдүү катмары. }}
−
:{{bib|'''Географиялык кабыктын ритмдүүлүгү''' – убакыттын өтүшү менен кубулуштардын мезгилдүү кайталанышы, космостук же геологиялык себептер менен шартталат. }}
+
:{{bib|'''Раса''' - тукум куучулук жолу менен берилген сырткы дене түзүлүшү. }}
−
:{{bib|'''Табигый кырсыктар''' – адамзатты кырсыкка жана материалдык бүлүнүүгө учуратуучу табигый кубулуштар жана процесстер}}
+
:{{bib|'''Шаар''' – 12 миңден кѳбүрѳѳк адамдар жашаган калктуу пункт, анда тургундардын жарымынан кѳбү өндүрүштөрдө эмгектенишет.}}
−
:{{bib|'''Географиялык кабыктын бирдиктүүлүгү''' – бул анын составдык бөлүктөрүнүн өз ара байланышта жана өз ара көз карандылыкта турушу. }}
 
−
:{{bib|'''Кеңдик зоналуулук''' – экватордон уюлду көздөй жаратылыш комплекстеринин алмашылышы. }}
 
  
  
−
== Пайдалуу шилтелмелер ==
+
== Пайдалуу шилтелмелер: ==
 
{{bib|[http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%20%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA.html Биосфера и человек. Влияние человека на биосферу.]}}
 
{{bib|[http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%20%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA.html Биосфера и человек. Влияние человека на биосферу.]}}
 
{{bib|[https://geographyofrussia.com/geograficheskaya-obolochka/ Географическая оболочка]}}
 
{{bib|[https://geographyofrussia.com/geograficheskaya-obolochka/ Географическая оболочка]}}
Строка 265: Строка 248:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Адабияттары ==
+
== Адабияттар: ==
 
* {{bib|География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 24-34.}}
 
* {{bib|География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 24-34.}}
 
* {{bib|Сезоны года Общеобразовательный журнал http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%20%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA.html}}
 
* {{bib|Сезоны года Общеобразовательный журнал http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%20%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA.html}}
Строка 274: Строка 257:
 
* {{bib|Сайт obrazovaka.ru http://obrazovaka.ru/geografiya/celostnost-geograficheskoy-obolochki.html}}
 
* {{bib|Сайт obrazovaka.ru http://obrazovaka.ru/geografiya/celostnost-geograficheskoy-obolochki.html}}
 
* {{bib|Сайт maxpark.com http://maxpark.com/community/4057/content/2087641}}
 
* {{bib|Сайт maxpark.com http://maxpark.com/community/4057/content/2087641}}
−
</div>
 
−
 
−
<!-- Sidebar -->
 
−
<div class="large-4 medium-5 columns">
 
−
<!-- Первый элемент сайдбара Это интересно или топ5/10/15 -->
 
−
<div class="shadow radius sbstyle">
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дүйнөнүн мамлекеттеринин калкы</div>
 
−
</div>
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Население стран мира - инфографика.mp4|220px|]]</div>
 
−
</div>
 
−
</div>
 
−
 
−
<!-- Второй элемент сайдбара лайфхаки -->
 
−
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жаратылыш ландшафты</div>
 
−
</div>
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-9 medium-5 small-9 large-centered medium-centered small-centered columns style="text-align:center; text-indent:0px;">[[файл:Природные ландшафты.mp4|220px|Жаратылыш ландшафты]]</div>
 
−
</div>
 
 
</div>
 
</div>
  
Строка 303: Строка 264:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы</div>
 
</div>
 
</div>
−
<center>[[Файл:Жердин кабыгы.jpg|350px|Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы]]</center>
+
<center>[[Файл:ZHerdin kabygy menen.png|350px|Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы]]</center>
 
</div>
 
</div>
  
Строка 311: Строка 272:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек</div>
 
</div>
 
</div>
−
<center>[[Файл: Как вести себя в зоне наводнения.jpg|350px|центр|Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек]]</center>
+
<center>[[Файл: Suu kaptagan ajmakta.png|350px|центр|Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек]]</center>
−
</div>
 
−
 
 
−
<!-- Второй элемент сайдбара лайфхаки -->
 
−
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
−
<div class="row">
 
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дүйнөнүн картасы боюнча оюн</div>
 
−
</div>
 
−
{{center|[[file: Игра Карта мира.mp4|250px| Игра Карта мира]]}}
 
 
</div>
 
</div>
  
Строка 335: Строка 288:
 
- В. В. Докучаев
 
- В. В. Докучаев
  
−
{Биосферанын жогорку чеги жайгашкан:
+
{Биосферанын жогорку чеги ... деңгээлде жайгашкан:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
+ Озон экраны
+
+ Озон катмары
 
- Дүйнөлүк океандын бети
 
- Дүйнөлүк океандын бети
 
- Тропосферанын жогорку чеги
 
- Тропосферанын жогорку чеги
  
−
{Өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлар дүйнөсүнүн ар түрдүүлүгү:
+
{Өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлар дүйнөсүнүн ар түрдүүлүгү ...кѳбѳйүүдѳ:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
+ Уюлдан экваторду карай
 
+ Уюлдан экваторду карай
 
- Экватордон уюлду карай
 
- Экватордон уюлду карай
 
- Экватордон уюлду көздөй өзгөрбөйт
 
- Экватордон уюлду көздөй өзгөрбөйт
−
 
  
 
{Топурак – бул:
 
{Топурак – бул:
Строка 354: Строка 306:
 
+ Өсүмдүк менен капталган , табигый түшүмдүүлүккө жөндөмдүү
 
+ Өсүмдүк менен капталган , табигый түшүмдүүлүккө жөндөмдүү
  
−
{Экватордон уюлду көздөй жаратылыш зоналарынын алмашылышы аталат:
+
{Экватордон баштап уюлду карай жаратылыш зоналарынын алмашылышы ...аталат:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Континенттүүлүк
 
- Континенттүүлүк
Строка 361: Строка 313:
 
- Жаратылыштык-территориялык комплекс
 
- Жаратылыштык-территориялык комплекс
 
</quiz>
 
</quiz>
 +
</div>
 +
<div class="sbstyle">
 +
<div class="row">
 +
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 +
</div>
 +
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>

Текущая версия на 08:04, 22 октября 2018

  • Организмдер 200°С температурада жашап кетеби жана миң жыл жашай алабы?
  • Эмне үчүн топурак - бул өзгөчө жаратылыштык тело?
  • Географиялык катмар деген эмне жана анын касиеттери кандай?
  • Жердин жаратылышын калыптандырууда тирүү организмдер кандай роль ойношот?
  • Материктердин жана океандардын жаратылышынын ар түрдүүлүгүнүн себеби эмнеде?
  • Адамдар бири - биринен кандай белгилер боюнча айырмаланышат жана алар Жерге кантип жайгашкан?
  • Жаратылыш адамдын ден - соолугуна кандай таасир этет?

Жердеги организмдер

Жерде жашоо ар түрдүү жана кеңири таралган. Болжолдуу азыркы учурда Жерде организмдердин бир нече миллиондогон түрлөрү жашашат. Адатта бардык организмдерди төрт топко бөлүшѳт: өсүмдүктөр, жаныбарлар, козу карындар жана микроорганизмдер.

Тирүү организмдердин көп түрдүүлүгү


В. И. Вернадский бардык организмдердин жыйындысын “тирүү зат” деп атаган. Бул заттын жалпы массасы атмосферанын массасынан болжолу 10 миң эсе, гидросферадан - 1 миллион эсе, литосферадан - 10 миллиондон кѳбүрѳѳк аз. Организм менен таралган жана алар тараптан кайра ѳзгѳртүлгѳн Жердин тармагы биосфера деп аталат. Ал ѳзүнѳ атмосферанын тѳмѳнкү бѳлүгүн, гидросферанын бардыгын жана литосферанын жогорку бѳлүгүн камтыйт.

  • Биосферанын түзүлүшү
    Биосферанын түзүлүшү
  • Биосферанын чектери
    Биосферанын чектери


«Биосфера» термини жана биосфера жөнүндө окуу эки белгилүү окумуштуунун изилдѳѳлѳрүнѳн улам пайда болгон.

Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский
Эдуард Зюсс жана Владимир Вернадский


Бардык организмдер таралган чөйрөсү бири - бири менен байланышкан. Алар жашоо коомчулугун түзүшѳт. Коомчулуктардагы негизги болуп өсүмдүктөр эсептелет.

Организмдер үчүн жашоо чөйрөсү болуп тѳмѳнкүлѳр эсептелет:

1 Суу Жашоонун бешиги
2 Аба Организмдер туруктуу жашабайт
3 Топурак Эң жыш отурукташкан чөйрө
4 Организмдер Бул чөйрөдө кожоюндун эсебинен тамактанган вирустар, бактериялар жашашат
Организмдердин таралган чөйрөсү
Организмдердин таралган чөйрөсү


Биосферада организмдер Жерде тегиз эмес бѳлүштүрүлѳт. Климатка ылайык органикалык дүйнө экватордон уюлдарды карай жана жээктерден материктердин ичкери жагына жана ачык океандарга карай өзгөрүлөт. Мындай бөлүштүрүү кеңдик зоналуулук деп аталат.

Органикалык дүйнөгө мүнөздөмө

1 Экватордук кендик Органикалык дүйнөнүн ар түрдүүлүгү жана байлыгы
2 Тропиктик кеңдик Органикалык дүйнө жеткиликтүү кедей
3 Мелүүн кендик Органикалык дүйнөгө бай, бирок анчалык ар түрдүү эмес
4 Уюлдук кендик Өсүмдүктөр дүйнөсүнө жарды, жаныбарлар дүйнөсү – бир түрдүү

Тоолордо бийиктеген сайын өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн мыйзам ченемдүү алмашылышы – бийиктик алкактуулук дайыма байкалат.

Бийиктик алкактуулук
Бийиктик алкактуулук


"Жаратылыш зоналуулук" түшүнүгү.

Жаратылыш зоналарынын калыптануусу ...кѳз каранды. – кененирээк FB.ru окугула.


В начало

Топурак

Топурак – тирүү (органикалык) жана жансыз (органикалык эмес) жаратылыштын ѳз ара аракеттенүүсүнүн натыйжасында жер бетинде пайда болгон ѳзгѳчѳ жаратылыш телосу. Атактуу орус окумуштуусу – топурак (топуракка киришүү) жѳнүндѳ илимдин негиздөөчүсү В.В. Докучаев топурак – жаратылыштын “күзгүсү” деп жазган.

Топурактын турлору


Бардык территориядагы топурактардын ар түрдүүлүгү жана алардын мейкиндикте таралуусунун мыйзам ченемдүүлүгү топурактык карталарды жакшы чагылдырат. Дүйнөнүн топурактык карталарында топурактардын типтери гана көрсөтүлгѳн, ал эми ири масштабдуу топурактык карталарда айыл-чарбалык ѳндүрүш үчүн маанилүү топурактардын кѳптѳгѳн касиеттери чагылдырылат.

  • Дүйнөнүн топурактарынын картасы
    Дүйнөнүн топурактарынын картасы
  • Ири масштабдагы топурактардын картасы
    Ири масштабдагы топурактардын картасы


Топурактар адамдын жашоосунда жана жаратылышта заттардын айланышында чоң роль ойношот. Бирок адамдын ойлонбогон чарбалык ишмердүүлүгүнүн натыйжасында топурактар бузулушат жана булганышат. Бузулган топурактарды калыбына келтирүү үчүн адамдар мелиоративдик иштерди жүргүзүшѳт.

Топурактардын мелиорациясы – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы ден-соолугун жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси. Мелиорация жалпы ландшафтка же анын кандайдыр бир бѳлүгүнѳ тиешелүү болушу мүмкүн: жайыттар, суу сактагычтар, топурактар ж.б.

Мелиорациянын түрлөрү:

1 Суулу Суу каптоо, сугаруу, кургатуу, туздуу топурактарды тазалоо
2 Токойтехникалык Токой алкагын түзүү
3 Агротехникалык Катмарды коңторбой айдоо, өсүмдүктөрдү алмаштыруу
4 Химиялык Жер семирткичтерди себүү, акиташтоо, кычкылдандыруу
Мелиоративдик машина

В начало

Географиялык кабык


Географиялык кабык деген эмне?

Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүүнү географиялык кабык деп аташат. Географиялык кабыктар бирдиктүү, бирок бир түрдүү эмес. Бул чоң, Жердин бардыгын каптаган (планеталык) жаратылыштык (географиялык) комплекс. Ал көлѳмү боюнча ар түрдүү аянтчаларга – майдараак жаратылыш комплексине – ландшафтка бѳлүнѳт. Окумуштуулар географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км деп эсептешет. Жердин көлѳмү менен салыштырганда – бул ичке кабык.

Географиялык кабык – бул адамдык коом жашап жана өнүккөн жаратылыштык чөйрө, биздин үйүбүз. Бул чөйрөнү сакташ үчүн, географиялык кабыктын касиетин жана мыйзам ченемдүүлүгүн жакшы билиш керек.

Географиялык кабык төмөнкү касиеттерге ээ:

  • андагы бардык кубулуш күн энергиясынан улам жашайт жана өнүгөт;
  • органикалык заттар органикалык эместерден фотосинтез процессинде пайда болот;
  • анда энергиянын жана заттардын айлануусу дайыма жүрөт;
  • ал күн энергиясын топтоого жѳндѳмдүү;
  • андагы заттар катуу, газ, эриген абалда болушат.
  • бул жерде организмдердин жашоосу үчүн бардык шарттар бар.

Географиялык кабыктын эң маанилүү жалпы мыйзам ченемдүүлүгүнѳ анын бирдиктүүлүгүн, ритмдүүлүгүн, зоналуулугун киргизет.

  • Ритмдүүлүк
    Ритмдүүлүк
  • Бирдиктүүл үк
    Бирдиктүүл үк
  • Геологиялык айлануу
    Геологиялык айлануу
  • Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу
    Жаратылышта энергиянын жана заттардын айлануусу

В начало

Жердеги адам


Адамдардын материктер боюнча таралышы

Эмне үчүн жана кантип адамдар материктер боюнча тарашкан? Адамзаттын пайда болуу орду жѳнүндѳ суроо – бирден - бир татаал. Биринчи адамдар кайда пайда болгону азырынча ачык эмес. Көпчүлүк окумуштуулар адамзаттын мекени – Африка жана Түштүк-Батыш Евразия деп эсептешет. Ушул территорияда жаныбардан баштап адамга чейин узак жол башталган, ал 3 миллион жылдан кѳп убакытты ээлеген.

Акырындап, адамдар Антарктидадан башка Жердин бардык материктери боюнча жайгаша башташкан. Адамдар адегенде жашоо үчүн ыңгайлуу Евразия жана Африка территориясын, андан соң башка материктерди ѳздѳштүрүштү.

Көптөгөн миңдеген жылдарда адамдык жандыктардын денелик келбети өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Жерде адегенде адамдар кѳп болгон эмес жана алар бири - биринен алыс ѳзүнчѳ топ болуп, кескин айырмаланган жаратылыштык шарттарда жашашкан. Табигый тандоонун жыйынтыгында расалык белгилер - жалпы тукум куучулук денелик касиеттер менен адамдардын тобу пайда болгон.

  • Адамдардын расалары
    Адамдардын расалары
  • Аралаш расалар
    Аралаш расалар


Адамзаттын расалык фенотиби
Адамзаттын расалык фенотиби


Адамзат планетага тегиз эмес жайгашат. Адамдардын көпчүлүгү Чыгыш жана Түндүк жарым шарда көп отурукташкан, ал эми Батыш жана Түштүк жарым шарда аз отурукташкан. Антарктидада убактылуу жашоочулар ХХ кылымда гана келишкен. Адамдардын көпчүлүгү Дүйнөлүк океандын жээгинде, анын деңиздеринде же ага жакын жайгашкан жерлерде, мелүүн алкактын түздүктөрүндө, субтропикалык жана субэкватордук климаттык алкактарда отурукташкан.

  • Калктын жайгашуу факторлору
    Калктын жайгашуу факторлору
  • Жайгашуу контрасты
    Жайгашуу контрасты


Калктуу пункуттардын негизги типтери

Азыркы убакта Жердин бардык калкы же шаарларда же айылдык калктуу пункттарда жашайт. Мындай бөлүнүү качандыр бир убакта адамдардын чарбалык ишмердүүлүгү кол өнөрчүлүк жана айыл - чарбасына бѳлүнгѳнү менен шартталган. Бул бѳлүнүү кол өнөрчүлүк менен алектенген шаардык калктын дагы, айыл - чарбачылык менен алектенген айыл калкынын да пайда болуусуна алып келген.

Шаар үчүн ондогон жана жүздөгөн адамдардын, ал эми ири шаарлар үчүн - миллиондогон адамдардын жашашы мүнөздүү. Бул жерде калк өнөр - жай тармактарында иштешет, мектептер, музейлер, театрлар кѳп. Кѳп кабаттуу үйлѳр үстѳмдүк кылат, транспорт жакшы ѳнүккѳн. Азыркы күндө шаарларда Жердин бардык тургундарынын 50% жакын адамдар жашайт.

  • Бишкек шаары
    Бишкек шаары
  • Ош шаары
    Ош шаары


Айылдын калкын ондон жүз миңге чейинки адам түзѳт. Айылдын тургундары жерди иштетүү жана мал чарбасы менен алектенишет. Айылдар шаарларга тамак - аш азык - түлүктѳрүн жана өнөр - жай үчүн жүн, тери сырьёсун жөнөтүп, шаарлардан айылга өнөр - жай товарларын алып турушат.

  • Айылдык калк
    Айылдык калк
  • Кыргызстан айылы
    Кыргызстан айылы
  • Чүй өрөөнүндөгү үч айыл
    Чүй өрөөнүндөгү үч айыл


Же шаарга же айылга киргизүүгө болбогон айрым калктуу пункттар бар. Аларды шаар тибиндеги посёлоктор деп аташат. Ушундай калктуу пункттарда 12 миңден азыраак адамдар жашашат, ал эми калкынын 85% кѳбү айыл - чарбасында эмгектенет.


В начало

Жаратылыш жана адам

Адамды курчаган чөйрө (географиялык чөйрө) – бул адам түзмѳ-түз ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бѳлүгү. Ал адамдардын ден-соолугунун маанилүү булагы, бардык негизги ресурстардын булагы катары, анда жашоо жана жайгаштыруу үчүн территория катары кызмат кылат.

Жаратылыш байлыктары


Ал эми адам өзү жаратылыштын бир бөлүгү экендигин унутуу менен, айлана-чѳйрѳнү активдүү талкалай баштады. Жаратылышка ѳзүнүн “керектөөчүлүк” мамилесинен андан колдон келишинче кѳбүрѳѳк материалдык байлыкты “кысуу” аракети менен, ал жаратылышка кол салып, анын мыйзамдарын бузуп жатат. Жаратылыштын адамга зыян таасир тийгизип баштаганынын себеби адамдын ѳзүбү? Адамдардын кѳптѳгѳн ооруулары, алар таза эмес сууну ичүүгѳ мажбур болуусу, ууланган аба менен дем алуусу, химиялашкан тамак-аштар менен тамактануусу менен байланыштуу эмеспи.

Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында
Курчап турган чөйрө адамдын таасири астында


Адамдын жашоосундагы жана ишмердүүлүгүндѳгү орчундуу кыйынчылыктар ар түрдүү жаратылыштык кубулуштар менен дагы байланыштуу, алар кыйратуучулук мүнөздѳ дагы болушу мүмкүн. Алардын ар түрдүүлүгү Жердин кабыктары менен байланыштуу.

  • Жердин кабыктарынын табигый кырсыктар менен байланышы
    Жердин кабыктарынын табигый кырсыктар менен байланышы
  • Картадагы табигый кырсыктар
    Картадагы табигый кырсыктар


Жердеги адамдын активдүү чарбалык ишмердүүлүгү зор терс натыйжаларга алып келет: ресурстар азайууда, жаратылыш кирдеп жатат, табигый кырсыктардын саны жыл сайын көбөйүүдө жана алар кѳбүрѳѳк кыйратуучу болууда. Жерди сактап калышыбыз керек, ал эми бул үчүн жаратылыш комплекстерин талкалаганды токтотуу зарыл.


В начало

Сөздүк:

Биосфера – организм менен таралган жана алар тараптан жашоо ишмердүүлүгүнүн натыйжасында кайра ѳзгѳртүлгѳн географиялык кабыктын бѳлүгү.
Бийиктик алкактуулук – тоолордо улам бийиктеген сайын жаратылыш шарттарынын жана ландшафттын алмашылышы.
Географиялык кабык – Жердин кабыгы, анын чегинде атмосферанын төмөнкү катмарлары, литосферанын жогорку бѳлүгү, гидросфера жана биосферанын бардыгы өз ара аракеттенишет жана бири - бирине ѳз ара өтүү. Географиялык кабыктын кескин чек аралары жок, анын орточо кубаттуулугу 55 км.
Географиялык чөйрө – адам ѳзүнүн жашоосунда жана чарбалык ишмердүүлүктѳ ѳз ара аракеттенген жер жаратылышынын бир бѳлүгү.
Географиялык ландшафт – дайыма жана татаал ѳз ара аракеттенүүдѳ болгон бирдиктүү системаны түзгѳн жаратылыштык компоненттин мыйзамдык айкалышы.
Географиялык кабыктын бирдиктүүлүгү – жаратылыштын компоненттеринин ѳз ара байлынышы.
Географиялык кабыктын ритмдүүлүгү – эң башкысы, космостук же геологиялык себептер менен шартталган жаратылыштык кубулуштардын убакыттын өтүшү менен кайталанышы.
Диатомея – бир клеткалуу балырлар.
Жаратылыш комплекси – жаратылыштын компоненттеринин: тоо тутумдары, аба, суулар, ѳсүмдүктѳр, жаныбарлар жана белгилүү территориядагы топурактардын айкалышы.
Жаратылыш ресурстар – адам келечекте ѳзүнүн чарбалык ишмердүүлүгүндѳ пайдалана турган жана пайдаланган жаратылыштын компоненттери, бѳлүктѳрү.
Жаратылыш шарттары — адамдардын ден-соолугуна, жашоосуна, жайгашуусуна түз таасир эткен жаратылыштын ѳзгѳчѳлүктѳрү жана касиеттери.
Кеңдик зоналуулук – экватордон баштап уюлду көздөй кеңдиги боюнча жаратылыш комплексттеринин алмашылышы.
Мелиорация – жаратылышты пайдалануунун рационалдуу түрү; жердин түшүмдүүлүгүн же жердин жалпы күрдүүлүгүн жогорулатуу үчүн иш чаралардын комплекси.
Табигый жаратылыш кырсыктар – жаратылыш кубулуштарынын кадимкидей жүрүшүнүн адам үчүн ѳзүнүн натыйжасы боюнча коркунучтуу, күтүүсүз бузулуусу.
Топурак – Жердин жогорку, жука, түшүмдүү катмары.
Раса - тукум куучулук жолу менен берилген сырткы дене түзүлүшү.
Шаар – 12 миңден кѳбүрѳѳк адамдар жашаган калктуу пункт, анда тургундардын жарымынан кѳбү өндүрүштөрдө эмгектенишет.


Пайдалуу шилтелмелер:

Биосфера и человек. Влияние человека на биосферу.
Географическая оболочка
Закономерности развития географической оболочки (целостность, ритмичность и зональность)
Целостность географической оболочки
Расселение человека по Земле — карта-презентация

В начало

Адабияттар:

Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы
Жердин кабыгы менен табигый кырсыктын байланышканы
Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек
Суу каптаган аймакта өзүңөрдү кандай алып жүрүү керек
Тест: "Географиялык кабык жана биосфера"

1 Биосфера окуусун түзгөн орус окумуштуусу:

А. И. Воейков
В. И. Вернадский
Б. П. Алисов
В. В. Докучаев

2 Биосферанын жогорку чеги ... деңгээлде жайгашкан:

Озон катмары
Дүйнөлүк океандын бети
Тропосферанын жогорку чеги

3 Өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлар дүйнөсүнүн ар түрдүүлүгү ...кѳбѳйүүдѳ:

Уюлдан экваторду карай
Экватордон уюлду карай
Экватордон уюлду көздөй өзгөрбөйт

4 Топурак – бул:

Чөп чачымы, чоң эмес бадал
Жердин катмары
Өсүмдүк менен капталган , табигый түшүмдүүлүккө жөндөмдүү

5 Экватордон баштап уюлду карай жаратылыш зоналарынын алмашылышы ...аталат:

Континенттүүлүк
Бийиктик алкактуулук
Кеңдик зоналуулук
Жаратылыштык-территориялык комплекс

Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз

Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_Географиялык_кабык_жана_биосфера&oldid=27356»