БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: План жана карта — различия между версиями

(→‎Адабияттары)
 
(не показаны 4 промежуточные версии 2 участников)
Строка 3: Строка 3:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Географиялык карта – адамзаттын чыгармачылыгынын жетишкендиги. Ал маанилүу билим алуунун каражаты жана дүйнөлүк чөйрөнүн өзгөрүшү. Ага инженер жана изилдөөчүлөр, геолог жана агроном, окумуштуу жана согуштук андан сырткары ар ким өзүнүн суроосуна керектүү жоопту таба алышат.''
+
''Географиялык карта – адамзаттын укмуштуудай  чыгармачылыгы. Ал курчаган дүйнѳнү кайра куруунун жана таанып билүүнүн мыкты каражатынын кызматын аткарат. Андан инженерлер жана изилдөөчүлөр, геологдор жана агрономдор, окумуштуулар жана аскер кызматкерлери жана  ар ким өзүнүн суроосуна керектүү жоопту таба алышат.''
  
−
Карта биздин жашообузга кеңири кирди. Карта дайыма телевизордун экранынан көрүнүп мамлекет ичиндеги окуяларды жана эл аралык маанидеги жаңылыктарды, аба ырайы боюнча маалыматтарды берип турат. Картасы жок кантип географияны жана тарыхты окуп үйрөнөсүң?   
+
Карта биздин жашообузга кеңири кирди. Карта ѳлкѳ ичиндеги жана эл аралык аренада дагы окуялардын сереби, аба - ырайы үчүн дайыма телеберүүлөрдө кѳрсѳтүлѳт. Географияны жана тарыхты картасы жок кантип үйрөнөт?   
−
Алдыңарда карталар жөнүндө түшүнүктөр берилген. Силер алардан картографиялык түшүрүүлөрдү, карталар кандай болот, анда эмнелер белгиленген, кандай түзүлгөн жана эмне үчүн колдонулат деген суроолого жооп аласыңар. Картография – географиялык карталар, аларды түзүү ыкмалары жана пайдалануу жөнүндөгү илим. Коом жана табият мейкиндикте жашоосунун, айкалышынын жана өз ара байланышын изилдейт жана кагазга түшүрөт. Мисалы: план менен картанын айырмачылык мүнөздөмөсүн кантип түзүүгө болот. Масштабды кандай колдонсо болот, географиялык координаттарды кантип аныктайсың? Жер бетинде кандай ориентир аласың ж.б.
+
Силерге карталар жөнүндө маалыматтар сунушталынып жатат. Алардан силер картографиялык сүрѳттѳрдүн түрлѳрү менен таанышасыңар, кандай карталар болот жана алар кантип белгиленген, кантип түзүшѳт жана кайда пайдаланыларын билесиңер. Картография – бул чийүүлѳр, схемалар, сүрѳттѳр, фотосүрѳттѳр, алардын жардамы менен силер кээ бир турмуштук жана окуу маселелерин чечүүнү үйрѳнѳсүңѳр. Мисалы: План жана картанын айырмачылыктарынын салыштырмалуу мүнөздөмөсүн кантип түзүү керек? Масштаб менен кантип колдонсо болот жана географиялык координаттарды кантип санаса болот? Жерлерде багытты кантип алабыз? ж.б.  
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
Строка 13: Строка 13:
 
'''Картографиялык чыгармалар'''
 
'''Картографиялык чыгармалар'''
  
−
План, карта, глобус, атлас – булардын бардыгы картографиялык чыгармалар, андан Жердин бетинин түшүрүлүшүн, анын бөлүктөрүн, формасын, өлчөмүн объектилердин жайгашуусун көрсөтөт.
+
Пландар, карталар, глобустар, атластар – булардын бардыгы картографиялык чыгармалар болуп эсептелет, алар Жердин бетин же анын бөлүктөрүн кѳрсѳтүшѳт, форма, кѳлѳм жана объекттердин ѳз ара  жайгашуусу жѳнүндѳ түшүнүк беришет.
  
 
{{center|[[file: plan mestnosti kg.mp4|500px|Жер бетинин планы]]}}
 
{{center|[[file: plan mestnosti kg.mp4|500px|Жер бетинин планы]]}}
Строка 19: Строка 19:
  
  
−
Жердин бети тегиз эмес. Аны кагаздан кантип көрсөтсө болот, кайсы жерлер бийик жана төмөн? Аны аныкташ үчүн бийиктикти жана тереңдикти ченеш керек.
+
Жердин бети тегиз эмес. Жер бетинин кайсы аянтчасы бийик, ал эми кайсынысы төмөн экендигин кагаздан кантип көрсөтсө болот? Ал үчүн бийиктиктин узунун жана чуңкурдун тереңдигин ченеш керек.
  
 
{{center|[[file: zemnaia_poverhnost kg.mp4|500px|Жер бетинин тегиз эместиги]]}}
 
{{center|[[file: zemnaia_poverhnost kg.mp4|500px|Жер бетинин тегиз эместиги]]}}
Строка 25: Строка 25:
  
  
−
'''Карта''' – Жердин башка асман телолорунун беттеринин тийиштүү шарттуу белгилердин жардамы менен кагазга түшүргөн сүрөтү. Анда ар  түрдүү жаратылыштык жана социалдык экономикалык объктер, кубулуштардын жайгашуусу көрсөтүлөт. Карта түзүш үчүн ар кандай булактар колдонулат: талааларда түшүрүлгөн сүрөттөр, аэро жана космостук сүрөттөр, статистикалык жана адабияттык көрсөткүчтөр колдонулат.
+
'''Карта''' – бул чыныгы болмуштун үлгүсү (модели). Ал ар  түрдүү жаратылыштык жана социалдык - экономикалык объекттердин, кубулуштардын жайгашуусун, касиетин жана байланышын көрсөтөт. Карталарды түзүү үчүн ар кандай булактарды пайдаланышат: талааларда түшүрүлгөн сүрөттөрдүн, аэро жана космостук сүрөттөрдүн жыйынтыктары, статистикалык жана адабияттык маалыматтар.
  
−
{{center|[[file: Вид Земли из космоса река Окаванго.jpg|500px|Жердин космостон көрүнүшүү, Окаванго дарыясы]]}}
+
{{center|[[file: Vid Zemli iz kosmosa reka Okavango.jpg|500px|Жердин космостон көрүнүшү, Окаванго дарыясы]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Жердин космостон көрүнүшүү, Окаванго дарыясы</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Жердин космостон көрүнүшү, Окаванго дарыясы</div>
  
  
−
Космостук тартуулардын негизинде жаңы түрдөгү картографиялык чыгармалар – түзүлүүдө.
+
Космостон тартылган сүрѳттѳрдүн негизинде картографиялык чыгармалардын жаңы түрлѳрүн  – космостук сүрөт карталарды түзүүдѳ.
  
−
{{center|[[file: Космофотокарта.jpg|500px|Космосүрөткарта]]}}
+
{{center|[[file: Kosmofotokarta.jpg|500px|Космосүрөткарта]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Космо сүрөт карта</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Космо сүрөт карта</div>
  
  
−
Окуу процессинде, жашоодо көп түрдүү карталар менен таанышасыңар. Аларды туура колдонуп маалымат алыш үчүн шарттуу белгилерди окуй алыш керек.
+
Окуу процессинде, кийинчерээк жашоодо дагы адамдар карталардын чоң көп түрдүүлүгү менен жолугушат. Маалымат алууга аларды туура колдонуу үчүн алардын эмнеге колдонорун жана негизги ѳзгѳчѳлүктѳрүн билүү зарыл.
  
−
{{center|[[file: Географиялык карталардын түрлөрү.jpg|500px|Географиялык карталардын түрлөрү]]}}
+
{{center|[[file:PlanKartaGeo.jpg|500px|Географиялык карталардын түрлөрү]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Географиялык карталардын түрлөрү</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Географиялык карталардын түрлөрү</div>
  
  
−
Кандай карта болбосун анын өзгөчөлүгү географиялык маалыматтарды камтышында жана белгисинде. Белгилердин жардамы менен аймактын картографиялык образы түзүлөт .  
+
Бардык карталардын географиялык маалыматтардын башка булактарынан башкы айырмаланган ѳзгѳчѳлүгү болуп анын белгилениши эсептелинет. Белгилердин жана ар түрдүү сүрѳттүү каражаттардын жардамы менен аймактын, объектин, жаратылыш кубулушунун картографиялык образы түзүлөт.
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 +
 
== Масштаб ==
 
== Масштаб ==
  
 
''Масштаб деген эмне?''
 
''Масштаб деген эмне?''
  
−
'''Масштаб''' - чиймедеги, пландагы же картадагы узундуктардын анын чыныгы узундук өлчөмүнө болгон катышы.
+
'''Масштаб''' - чиймедеги, пландагы же картадагы кесиндинин узундугу жердин  чыныгы узундугуна карата ылайык келиши.
  
−
Масштаб көрсөтөт: узундуктардан картадагы узундук канча эсе кичине экендигин.
+
Масштаб картага түшүрүлгѳн ар бир сызык канча жолу анын жердеги чыныгы кѳлѳмүнѳ жараша кичирейтилгенин көрсөтөт.
  
−
Кандай гана кичирейтилүү болбосун масштабы болобу? Сөссүз болбойт. Сүрөттө масштаб колдонулбайт, эгерде ал аябай сапаттуу болсо дагы. Кандай болсо дагы сүрөтчү кичирейтип түшүрөт. Бирок масштабды аныкташ үчүн ар бир сызык башка предметтерге салыштырмалуу бирдей кичирейтилиш керек. Масштабды аныкташ үчүн атайын өлчөгүч аспаптар, эсептегич техникалардын жардамы менен аныкташат.
+
Бардык эле кичирейтилген сүрѳттүн масштабы барбы? Албетте, жок. Сүрѳт сапаттуу болсо дагы, сүрөткө масштаб туура келбейт. Бардык учурда - сүрѳтчү тартып жаткан сүрѳтүн бузушу мүмкүн, ал эми масштабдын аныктамасынан улам биз сүрѳттүн ар бир (!) сызыгы реалдуу предметке карата окшош кичирейтилгенин кѳрѳ алабыз. Ошондуктан, масштабдагы сүрѳт эң аз дегенде (минимум) өлчөгүч аспаптар (жок дегенде сызыктар) менен, эң кѳп (максимум) дегенде - эсептегич техникаларды пайдалануу менен аткарылышы мүмкүн.
  
 
{{center|[[file: mashtab kg.mp4|500px| Масштаб]]}}
 
{{center|[[file: mashtab kg.mp4|500px| Масштаб]]}}
Строка 60: Строка 61:
  
  
−
'''Масштаб боюнча картанын түрү.'''
+
'''Масштаб боюнча карталардын түрлѳрү'''
  
−
Масштабына жараша болот:  
+
Масштабына жараша карталар тѳмѳнкүдѳй болушат:
−
* Белгилик тизменин элементи
+
* белгилик (маркировка) тизменин элементи;
−
* Майда масштабдуу (дүйнөнүн  жана материктердин картасы – масштабы кичине 1:1000 000)
+
* майда масштабдуу (дүйнөнүн  же материктердин карталары – алардын масштабы 1:1000 000 майда);
−
* Орто масштабдуу (мамлекеттердин, ири аралдардын картасы –  1:100 000 чейин 1: 1000 000)
+
* орто масштабдуу (ѳлкѳлѳрдүн, ири аралдардын карталары –  1:100 000 ден 1: 1000 000 чейин);
−
* Ири масштабдуу (майда мамлекеттердин, областардын, шаарлардын картасы – кичине 1: 100 000)
+
* ири масштабдуу (кичине ѳлкѳлѳрдүн, областтардын, шаарлардын карталары – 1:100 000 ден азыраак).
  
−
'''''Эсиңерге туткула:'''  масштабы канчалык чоң болсо,картага ошончолук аз жайгашат. Анткени масштабда – бөлүнгөн сан канчалык кичине болсо ошончолук ири болот.''
+
'''''Эсиңерден чыгарбагыла:'''  масштабы канчалык ири болсо, ошончолук картага азыраак жайгашат. Анткени масштаб – бул бөлчѳк, ал эми бѳлчѳктүн бѳлүүчүсү канчалык аз болсо, ошончолук ал ири болот.''
  
−
{{center|[[file: Масштабы боюнча карталардын айырмасы.jpg|500px| Масштабы боюнча карталардын айырмасы]]}}
+
{{center|[[file: Masshtaby boyuncha kartalardyn ajyrmasy.jpg|500px| Масштабы боюнча карталардын айырмасы]]}}
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Ориентирлөө. Компас. ==
+
== Багыт алуу. Компас. ==
  
 
'''Жылдыз, Күн жана Ай боюнча.'''  
 
'''Жылдыз, Күн жана Ай боюнча.'''  
  
−
Мурунку убактарда эле саякатчылар жаңы жерлерди ачууга чыгышканда Күн, Ай, жылдыздар ишиеничтүү жол көрсөткүчү болгон. Алар аркылуу кемелери кайсы багытта бара жатканын биле алышкан.  
+
Мурунку кезде эле адамдар жаңы жерлерди ачуу үчүн саякатка чыгууда Күн, Ай, жылдыздар аларга ишеничтүү жол көрсөткүч кызматын аткарышкан. Алар боюнча ѳзүлѳрүнүн кемелерин кайсы багытта алып жүрүшү керектигин аныкташкан.  
−
 
 
−
Сөз «ориентирлөө» латын сөзүнөн oriens, которгондо чыгыш деген маанини түшүндүрөт. Алгачкы убактарда эле билинген жак болгон: анткени чыгыштан Күн чыккан – Жердеги жашоонун булагы, ошондуктан чыгышка сыйынышкан, үйлөрдүн эшиктерин чыгынка каратып салышкан.
 
−
 
 
−
Түндүк, түштүк, чыгыш, батыш – горизонттун жактары. Ориентирлөө – өзүнүн турган ордун горизонттун тараптарына карата компастын, картанын же аэросүрөттүн жардамы менен аныктоо. Жакындатылган ориентирлөө жергиликтүү ориентирлердин (табигый жана жасалма), Күндүн, Айдын, жылдыздардын ошондой эле радио-жарык  жана үн сигналдарынын жардамы менен аныктоого болот. 
 
  
−
Эң ишеничтүү  асмандуу “компас” – бул Күн, анткени чак түштө түштүктө болот. Ошону менен күндүн бардык убактысында  горизонттун жактарын билүүгө болот.  
+
«Багыт алуу» деген сѳз латын oriens сөзүнөн келип чыккан, которгондо «чыгыш» деген маанини түшүндүрөт. Алгачкы мезгилдерден баштап чыгыш урматтаган тарап болгон: чыгыштан Жердеги жашоонун булагы – Күн чыккан, ошондуктан чыгышка сыйынышкан, ѳзүлѳрүнүн үйлөрүнүн терезелерин жана эшиктерин чыгышка каратышкан.
  
−
{{center|[[file: orientirovanie_po_solncu kg.mp4|500px|Күн боюнча ориентирлөө]]}}
+
Түндүк, түштүк, чыгыш, батыш – бул горизонттун тараптары. Багыт алуу – бул өзүңдүн турган ордуңду горизонттун тараптарына ылайык аныктоо билгичтиги. Ар түрдүү ыкмалар менен жерлерге багыт алса болот: күн, жылдыз боюнча, компастын жардамы менен, жергиликтүү предметтерди курчагандардын кээ бир ѳзгѳчѳлүктѳрү боюнча, башкача айтканда жергиликтүү белги боюнча.
−
<div style="color:blue; text-align:center">Күн боюнча ориентирлөө</div>
 
  
 +
Эң баш тартпаган асмандагы “компас” – бул Күн, ал чак түштө түштүктө болору белгилүү. Ал боюнча бардык убактагы горизонттун тараптарын билүүгө болот.
  
−
Жылдыздуу асманга байкоо жүргүзсөң, көп жылдыздардын ичинен адашпай туруп Чоң Жетиген жылдызын табасың, анткени ал кенен чөмүчтү  элестетет. Бул жылдыздарда жайгашкан жол көрсөткөн жылдыз – Уюлдук жылдыз.
+
{{center|[[file: orientirovanie_po_solncu kg.mp4|500px|Күн боюнча багыт алуу]]}}
 +
<div style="color:blue; text-align:center">Күн боюнча багыт алуу</div>
  
−
{{center|[[file: Как найти.mp4|500px| Уюлдук жылдызды кантип табасың. Кичи Жетиген жылдызын кандай тапса болот. Чоң Чөмүчтүн схемасы.]]}}
 
−
<div style="color:blue; text-align:center">Уюлдук жылдызды кантип табасың. Кичи Жетиген жылдызын кандай тапса болот. Чоң Чөмүчтүн схемасы.</div>
 
  
 +
Кѳптѳгѳн жылдыздары менен түнкү асманга кѳз салуу менен биз  адашпай Чоң Жетиген жылдызын таба алабыз, ал абдан чоң чөмүчтү  элестетет. Бул жылдыздардын арасында саякатчылар  жол көрсөткөн жылдыз деп атаган – Уюлдук жылдыз жайгашкан.
  
−
Атайын өзү турган жерди, багытын так аныкташ үчүн адамдар компасты ойлоп табышты, анын жардамы менен азимутту аныкташат.
+
Ѳзүнүн турган жерин жана кыймылынын багытын тагыраак аныктоо үчүн адамдар атайын жабык '''компасты''' ойлоп табышты, анын жардамы менен '''азимутту''' аныкташат.
  
−
{{center|[[file: Азимут_и_ориентирование_на_местности kg.mp4|500px|Оринентирлөө жана азимут]]}}
+
{{center|[[file: Azimut_i_orientirovanie_na_mestnosti kg.mp4|500px|Жерге багыт алуу  жана азимут ]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Оринентирлөө жана азимут</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Жерге багыт алуу  жана азимут </div>
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Градустук тор жана географиялык координаттар ==
+
== Градустук торчо жана географиялык координаттар ==
  
−
Глобус Жердин кичирейтилген модели.Чындыгында анда материктердин, океандардын, деңиздердин толук жайгашуусун жер шарынан көрө аласың. Ага кантип жетишишти, географиялык пункуттардын жайгашуусун глобустан так көрсөткөн? Сөсүз географиялык координаттын жардамы менен аныкташкан.
+
Глобусту Жердин кичирейтилген модели деп айтышат. Чындыгында, анда бардык материктер, океандар жана деңиздер жер шарындагы алардын абалы менен толук окшоштугу кѳрсѳтүлгѳн. Глобуста бардык географиялык пункттардын так абалын кантип кѳрсѳтүштү, ага кантип жетишишти? Албетте, географиялык координаттардын жардамы менен аныкташкан. Градустук торчо жана географиялык координаталар картадан жана глобустан Жер бетинин каалаган чекитин табууга мүмкүнчүлүк берет.
  
 
{{center|[[file: geograficheskie_koordinati kg.mp4|500px|Географиялык координаттарды аныктоо]]}}
 
{{center|[[file: geograficheskie_koordinati kg.mp4|500px|Географиялык координаттарды аныктоо]]}}
Строка 109: Строка 106:
  
  
−
Жер шарынын ар кайсы жери, ар кандай меридианда жайгашкан, бир эле убакта күндүн ар түрдүү убактысы болот. Мисалы: Бишкекте 15 саат күндүзү, Ташкентте 14 саат, Москвада эртең мененки 10саат. Эмне үчүн ушундай?
+
Ар кандай меридиандарда жайгашкан Жер шарынын ар кайсы жери бир эле убакта күндүн ар түрдүү убактысын кѳрсѳтѳт. Мисалы, Бишкекте күндүзгү 15:00, Ташкентте 14:00, ал эми Москвада эртең мененки саат 10:00. Эмне үчүн ушундай?
  
−
{{center|[[file: Chasovie poiasa kg.mp4|500px|Алкак убактысы]]}}
+
{{center|[[file: Chasovie poiasa kg.mp4|500px|Алкактар убактылары]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Алкак убактысы</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Алкактар убактылары</div>
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
== Сөздүк ==
 
== Сөздүк ==
−
:{{bib|'''Абсолюттук бийиктик''' – деңиз деңгээлинен жер бетиндеги белгилүү бир чекитке чейинки вертикаль боюнча аралык (КМШ өлкөлөрүндө –Балтика деңизинен деңгээлинен). }}
+
:{{bib|'''Абсолюттук бийиктик''' – деңиз деңгээлинен жер бетиндеги белгилүү бир чекитке чейинки вертикаль боюнча аралык (КМШ өлкөлөрүндө – Балтика деңизинен деңгээлинен). }}
−
:{{bib|'''Азимут''' – байкоо жери аркылуу өткөн географиялык меридиандын тегиздиги менен байкоо жүргүзүлүп жаткан объектинин тик тегиздигинин ортосундага бурч. Анын чоңдугу Түндүк чекитинен чыгышты көздөй саат жебесинин багыты боюнча 0тан 360 чейин өлчөнөт}}
+
:{{bib|'''Азимут''' – сааттын жебеси боюнча эсептелген кандайдыр бир предметтин багытынын жана түндүк багытынын ортосундагы бурч. Анын чоңдугу Түндүк чекитинен чыгышты көздөй саат жебесинин багыты боюнча 0 градустан 360 чейин өлчөнөт. }}
−
:{{bib|'''Атластар''' – жалпы программа менен түзүлгөн бирдиктүү чыгарма катарындагы географиялык карталардын системалык жыйнагы. . }}
+
:{{bib|'''Атластар''' – бирдиктүү программа боюнча түзүлгөн карталардын системалык бүтүндүк жыйнагы.   }}
−
:{{bib|'''Аэрофотосүрөт''' – космостук апараттын жардамы менен жер бетин сүрөткө тартып түшүрүү.}}
+
:{{bib|'''Аэрофотосүрөт''' – учактын же башка учуучу аппарат менен алынган жер бетинин фотосүрөтү.}}
−
:{{bib|'''Географиялык координат (кеңдик жана узундук)''' –  кеңдик жана узундук боюнча бир чекиттин ордун аныктоочу чоңдуктар}}
+
:{{bib|'''Багыт алуу''' – өзүнүн турган ордун горизонттун тараптарына карата компастын, картанын  же аэросүрөттүн жардамы менен аныктоо билгичтиги.}}
−
:{{bib|'''Глобус''' – Жердин, Айдын, планеталардын, ошондой эле асман сферасынын картографиялык маалыматтар түшүрүлгөн шар өңдүү модели. }}
+
:{{bib|'''Географиялык координат''' '''(кеңдик жана узундук)''' –  жер бетинин чекитинин ордун аныктоочу бурчтук чоңдуктар.}}
−
:{{bib|'''Горизонталдар (изогипстер)''' – рельефтин формаларын жыйынтыктап көрсөтүүчү  жер бетинин бийиктиктеринин изолиниялары.}}
+
:{{bib|'''Глобус''' – Жердин, Айдын, планеталардын, ошондой эле асман сферасынын картографиялык маалыматтар түшүрүлгөн кѳлѳмдүү шар өңдүү модели. }}
−
:{{bib|'''Градустук тор''' – географиялык карталардагы жана глобустардагы меридиандар менен жарыш сызыктардын системасы. }}
+
:{{bib|'''Горизонталь (изогипстин)''' – картадагы бирдей бийиктиктин сызыгы, рельефтин формаларын жыйынтыктап көрсөтүүчү  жер бетинин бийиктиктеринин сызыктары.}}
−
:{{bib|'''Дешифрирлөө''' – сүрөттөрдүн негизинде ар түрдүү географиялык объектерди ажыратып билүү, алардын сандык жана сапаттык мүнөздөмөлөрүн аныктоо, шарттуу белгилер менен алардын касиеттерин түшүндүрүү жолу менен аймакты изилдөө методу.  }}
+
:{{bib|'''Горизонт сызыгы''' – түз жерлерде көзгө көрүнгөн айлананын (көрүнгөн горизонт) асман  менен “тийишкен” сызыгы. Горизонтту чектеген элестетилген сызык. }}
−
:{{bib|'''Изосызыктар ийри сызыктар: изобара''' – бирдей басымдар, изобата – бирдей тереңдиктер, изогипс –бирдей бийиктиктер, изотерма – бирдей температура. }}
+
:{{bib|'''Градустук тор''' – географиялык картадагы (глобустагы) меридиандар жана жарыш сызыктардын тору. }}
−
:{{bib|'''Карта''' – Жердин башка асман телолорунун беттеринин тийиштүү белгилердин жардамы менен кагаз бетине түшүрүлгөн сүрөтү. }}
+
:{{bib|'''Дешифрирлөө''' – аэрофото сүрөттөрдѳ кѳрсѳтүлгѳн ар түрдүү географиялык объектерди таануу, ажыратып билүү, алардын сандык жана сапаттык мүнөздөмөлөрүн аныктоо, шарттуу белгилер боюнча алардын касиеттерин түшүндүрүү жолу менен аймакты изилдөө методу.  }}
−
:{{bib|'''Картосхема''' – мазмуну жөнөкөйлөтүп жалпыланып берилет.}}
+
:{{bib|'''Жалпы географиялык карта''' – жердин негизги элементтерин – рельеф, дарыялар, көлдөр, өсүмдүктөр, калктуу пункттар, жолдор, чек аралар, ж.б. болжолдуу бирдей толуктукта көрсөткѳн карта.  }}
−
:{{bib|'''Горизонт сызыгы''' – түз жерлерде көзгө көрүнгөн айлананын (көрүнгөн горизонт) асман  менен “тийишкен” сызыгы. }}
+
:{{bib|'''Жердин планы''' – шарттуу белгилерде жана Жердин ийрилигин эске албаган жердин аянттарынын ири масштабдагы картографиялык сүрѳтү. }}
 +
:{{bib|'''Жогорулоо''' – жердин чекиттеринин бийиктиктеринин айырмасы.}}
 +
:{{bib|'''Изосызыктар''' - ийри сызыктар: '''изобара''' – бирдей басымдагы, '''изобата''' – бирдей тереңдиктеги, '''изогипс'''  – бирдей бийиктиктеги, '''изотерма''' – бирдей температурадагы. }}
 +
:{{bib|'''Карта''' – Жердин кичирейтилген, жалпыланган шарттуу - белгиленген сүрөтү. }}
 +
:{{bib|'''Картосхема''' – мазмунунун элементтери жөнөкөйлөтүлгѳн, жалпыланган сүрѳтү менен карта. }}
 +
:{{bib|'''Карталар үчүн шарттуу белгилер (картографиялык шарттуу белгилер)''' – ар түрдүү объекттерди белгилѳѳ жана алардын сандык жана сапаттык мүнөздөмөлѳрү.}}
 
:{{bib|'''Картанын масштабы''' – картада алымы бир деген санды, ал эми бөлүмү жер бетинин аралыктары канча эсеге кичирейтилип берилгендигин көрсөткөн бөлчөк. }}
 
:{{bib|'''Картанын масштабы''' – картада алымы бир деген санды, ал эми бөлүмү жер бетинин аралыктары канча эсеге кичирейтилип берилгендигин көрсөткөн бөлчөк. }}
−
:{{bib|'''Меридиан''' – Жер бетиндеги бардык чекиттери бирдей географиялык узундукта болгон айлануу огу аркылуу өткөн сызык}}
+
:{{bib|'''Космостук сүрѳт''' - космостук учуучу аппараттан алынган Жердин же башка асман телолорунун сүрѳтү. }}
−
:{{bib|'''Жалпы географиялык карта''' – жер бетинин негизги элементтери – рельеф, дарыялар, көлдөр, өсүмдүктөр, калктуу пункуттар, жолдор, чек аралар, ж.б. болжол менен бирдей толуктукта көрсөтүлөт. }}
+
:{{bib|'''Космостук сүрѳт картасы''' – жер бетинин фотосүрѳттүк жана белгиленген карталык сүрѳтүн аралаштырган картографиялык чыгарма.}}
−
:{{bib|'''Ориентирлөө''' – өзүнүн турган ордун горизонттун тараптарына карата компастын, картанын  же аэросүрөттүн жардамы менен аныктоо}}
+
:{{bib|'''Меридиан''' – Жердин айлануу огу аркылуу өткөн жер бетин тегиздик менен бѳлгѳн сызык.}}
−
:{{bib|'''Параллелдер''' – экватор тегиздигине параллель болгон тегиздик менен жер шарынын бетинин кесилиш сызыгы.  }}
+
:{{bib|'''Параллель''' – экватор тегиздигине параллелдүү болгон жер шарынын бетинин тегиздик менен кесилиш сызыгы.  }}
−
:{{bib|'''Жердин планы''' – жер бетинин шарттуу белгилер менен ири масштабда берилген чиймеси. }}
+
:{{bib|'''Тематикалык карта''' – карта, анын негизги мазмуну конкреттүү тема менен аныкталат.}}
−
:{{bib|'''Жогорулоо''' – жердин бийиктиктеринин айырмасынын точкасы .}}
 
−
:{{bib|'''Тематикалык карта''' – арналган тема менен аныкталган карта.  }}
 
−
:{{bib|'''Карталардын шарттуу белгилери (картографиялык шарттуу белгилер)''' – мазмунун түшүндүрө турган сандык жана сапаттык белгилердин мүнөздөмөсүнүн жыйындысы. }}
 
  
  
−
== Пайдалуу шилтелмелер ==
+
== Пайдалуу шилтелмелер: ==
 
{{bib|[http://geography7.wikidot.com/imaging-of-earth Изображение поверхности Земли]}}
 
{{bib|[http://geography7.wikidot.com/imaging-of-earth Изображение поверхности Земли]}}
 
{{bib|[https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/025/013.htm Дешифрирование]}}
 
{{bib|[https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/025/013.htm Дешифрирование]}}
Строка 148: Строка 147:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Адабияттары ==
+
== Адабияттар: ==
 
* {{bib|Дешифрирование https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/025/013.htm}}
 
* {{bib|Дешифрирование https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/025/013.htm}}
 
* {{bib|Куприн А.М. Занимательная картография: Кн. Для учащихся 6 – 8 кл. сред. шк. – М.: Просвещение 1989.}}
 
* {{bib|Куприн А.М. Занимательная картография: Кн. Для учащихся 6 – 8 кл. сред. шк. – М.: Просвещение 1989.}}
Строка 165: Строка 164:
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="shadow radius sbstyle">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Дүйнөнүн картасы чөптөн жана таштан</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Чөптөн жана таштан жасалган дүйнөнүн картасы</div>
 
</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
Строка 175: Строка 174:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Саат боюнча ориентирлөө</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Саат боюнча багыт алуу</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file: Orientirovanie po chasam kg.mp4|250px| Саат боюнча ориентирлөө]]}}
+
{{center|[[file: Orientirovanie po chasam kg.mp4|250px| Саат боюнча багыт алуу]]}}
 
</div>
 
</div>
  
Строка 183: Строка 182:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Масштаб тапшырма</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Масштабга  маселе</div>
 
</div>
 
</div>
−
{{center|[[file: Маселе.jpg|250px| Маселе]]}}
+
{{center|[[file: Masele.jpg|250px| Маселе]]}}
 
</div>
 
</div>
 
<div class="sbstyle">
 
<div class="sbstyle">
Строка 191: Строка 190:
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="margin-top:20px">Тестти өтүңүз</div>
 
</div>
 
</div>
−+
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>

Текущая версия на 08:03, 22 октября 2018

Географиялык карта – адамзаттын укмуштуудай чыгармачылыгы. Ал курчаган дүйнѳнү кайра куруунун жана таанып билүүнүн мыкты каражатынын кызматын аткарат. Андан инженерлер жана изилдөөчүлөр, геологдор жана агрономдор, окумуштуулар жана аскер кызматкерлери жана ар ким өзүнүн суроосуна керектүү жоопту таба алышат.

Карта биздин жашообузга кеңири кирди. Карта ѳлкѳ ичиндеги жана эл аралык аренада дагы окуялардын сереби, аба - ырайы үчүн дайыма телеберүүлөрдө кѳрсѳтүлѳт. Географияны жана тарыхты картасы жок кантип үйрөнөт? Силерге карталар жөнүндө маалыматтар сунушталынып жатат. Алардан силер картографиялык сүрѳттѳрдүн түрлѳрү менен таанышасыңар, кандай карталар болот жана алар кантип белгиленген, кантип түзүшѳт жана кайда пайдаланыларын билесиңер. Картография – бул чийүүлѳр, схемалар, сүрѳттѳр, фотосүрѳттѳр, алардын жардамы менен силер кээ бир турмуштук жана окуу маселелерин чечүүнү үйрѳнѳсүңѳр. Мисалы: План жана картанын айырмачылыктарынын салыштырмалуу мүнөздөмөсүн кантип түзүү керек? Масштаб менен кантип колдонсо болот жана географиялык координаттарды кантип санаса болот? Жерлерде багытты кантип алабыз? ж.б.

План, карта, глобус, шарттуу белгилер

Картографиялык чыгармалар

Пландар, карталар, глобустар, атластар – булардын бардыгы картографиялык чыгармалар болуп эсептелет, алар Жердин бетин же анын бөлүктөрүн кѳрсѳтүшѳт, форма, кѳлѳм жана объекттердин ѳз ара жайгашуусу жѳнүндѳ түшүнүк беришет.

Жер бетинин планы


Жердин бети тегиз эмес. Жер бетинин кайсы аянтчасы бийик, ал эми кайсынысы төмөн экендигин кагаздан кантип көрсөтсө болот? Ал үчүн бийиктиктин узунун жана чуңкурдун тереңдигин ченеш керек.

Жер бетинин тегиз эместиги


Карта – бул чыныгы болмуштун үлгүсү (модели). Ал ар түрдүү жаратылыштык жана социалдык - экономикалык объекттердин, кубулуштардын жайгашуусун, касиетин жана байланышын көрсөтөт. Карталарды түзүү үчүн ар кандай булактарды пайдаланышат: талааларда түшүрүлгөн сүрөттөрдүн, аэро жана космостук сүрөттөрдүн жыйынтыктары, статистикалык жана адабияттык маалыматтар.

Жердин космостон көрүнүшү, Окаванго дарыясы
Жердин космостон көрүнүшү, Окаванго дарыясы


Космостон тартылган сүрѳттѳрдүн негизинде картографиялык чыгармалардын жаңы түрлѳрүн – космостук сүрөт карталарды түзүүдѳ.

Космосүрөткарта
Космо сүрөт карта


Окуу процессинде, кийинчерээк жашоодо дагы адамдар карталардын чоң көп түрдүүлүгү менен жолугушат. Маалымат алууга аларды туура колдонуу үчүн алардын эмнеге колдонорун жана негизги ѳзгѳчѳлүктѳрүн билүү зарыл.

Географиялык карталардын түрлөрү
Географиялык карталардын түрлөрү


Бардык карталардын географиялык маалыматтардын башка булактарынан башкы айырмаланган ѳзгѳчѳлүгү болуп анын белгилениши эсептелинет. Белгилердин жана ар түрдүү сүрѳттүү каражаттардын жардамы менен аймактын, объектин, жаратылыш кубулушунун картографиялык образы түзүлөт.


В начало

Масштаб

Масштаб деген эмне?

Масштаб - чиймедеги, пландагы же картадагы кесиндинин узундугу жердин чыныгы узундугуна карата ылайык келиши.

Масштаб картага түшүрүлгѳн ар бир сызык канча жолу анын жердеги чыныгы кѳлѳмүнѳ жараша кичирейтилгенин көрсөтөт.

Бардык эле кичирейтилген сүрѳттүн масштабы барбы? Албетте, жок. Сүрѳт сапаттуу болсо дагы, сүрөткө масштаб туура келбейт. Бардык учурда - сүрѳтчү тартып жаткан сүрѳтүн бузушу мүмкүн, ал эми масштабдын аныктамасынан улам биз сүрѳттүн ар бир (!) сызыгы реалдуу предметке карата окшош кичирейтилгенин кѳрѳ алабыз. Ошондуктан, масштабдагы сүрѳт эң аз дегенде (минимум) өлчөгүч аспаптар (жок дегенде сызыктар) менен, эң кѳп (максимум) дегенде - эсептегич техникаларды пайдалануу менен аткарылышы мүмкүн.

Масштаб


Масштаб боюнча карталардын түрлѳрү

Масштабына жараша карталар тѳмѳнкүдѳй болушат:

  • белгилик (маркировка) тизменин элементи;
  • майда масштабдуу (дүйнөнүн же материктердин карталары – алардын масштабы 1:1000 000 майда);
  • орто масштабдуу (ѳлкѳлѳрдүн, ири аралдардын карталары – 1:100 000 ден 1: 1000 000 чейин);
  • ири масштабдуу (кичине ѳлкѳлѳрдүн, областтардын, шаарлардын карталары – 1:100 000 ден азыраак).

Эсиңерден чыгарбагыла: масштабы канчалык ири болсо, ошончолук картага азыраак жайгашат. Анткени масштаб – бул бөлчѳк, ал эми бѳлчѳктүн бѳлүүчүсү канчалык аз болсо, ошончолук ал ири болот.

Масштабы боюнча карталардын айырмасы

В начало

Багыт алуу. Компас.

Жылдыз, Күн жана Ай боюнча.

Мурунку кезде эле адамдар жаңы жерлерди ачуу үчүн саякатка чыгууда Күн, Ай, жылдыздар аларга ишеничтүү жол көрсөткүч кызматын аткарышкан. Алар боюнча ѳзүлѳрүнүн кемелерин кайсы багытта алып жүрүшү керектигин аныкташкан.

«Багыт алуу» деген сѳз латын oriens сөзүнөн келип чыккан, которгондо «чыгыш» деген маанини түшүндүрөт. Алгачкы мезгилдерден баштап чыгыш урматтаган тарап болгон: чыгыштан Жердеги жашоонун булагы – Күн чыккан, ошондуктан чыгышка сыйынышкан, ѳзүлѳрүнүн үйлөрүнүн терезелерин жана эшиктерин чыгышка каратышкан.

Түндүк, түштүк, чыгыш, батыш – бул горизонттун тараптары. Багыт алуу – бул өзүңдүн турган ордуңду горизонттун тараптарына ылайык аныктоо билгичтиги. Ар түрдүү ыкмалар менен жерлерге багыт алса болот: күн, жылдыз боюнча, компастын жардамы менен, жергиликтүү предметтерди курчагандардын кээ бир ѳзгѳчѳлүктѳрү боюнча, башкача айтканда жергиликтүү белги боюнча.

Эң баш тартпаган асмандагы “компас” – бул Күн, ал чак түштө түштүктө болору белгилүү. Ал боюнча бардык убактагы горизонттун тараптарын билүүгө болот.

Күн боюнча багыт алуу


Кѳптѳгѳн жылдыздары менен түнкү асманга кѳз салуу менен биз адашпай Чоң Жетиген жылдызын таба алабыз, ал абдан чоң чөмүчтү элестетет. Бул жылдыздардын арасында саякатчылар жол көрсөткөн жылдыз деп атаган – Уюлдук жылдыз жайгашкан.

Ѳзүнүн турган жерин жана кыймылынын багытын тагыраак аныктоо үчүн адамдар атайын жабык компасты ойлоп табышты, анын жардамы менен азимутту аныкташат.

Жерге багыт алуу жана азимут

В начало

Градустук торчо жана географиялык координаттар

Глобусту Жердин кичирейтилген модели деп айтышат. Чындыгында, анда бардык материктер, океандар жана деңиздер жер шарындагы алардын абалы менен толук окшоштугу кѳрсѳтүлгѳн. Глобуста бардык географиялык пункттардын так абалын кантип кѳрсѳтүштү, ага кантип жетишишти? Албетте, географиялык координаттардын жардамы менен аныкташкан. Градустук торчо жана географиялык координаталар картадан жана глобустан Жер бетинин каалаган чекитин табууга мүмкүнчүлүк берет.

Географиялык координаттарды аныктоо


Ар кандай меридиандарда жайгашкан Жер шарынын ар кайсы жери бир эле убакта күндүн ар түрдүү убактысын кѳрсѳтѳт. Мисалы, Бишкекте күндүзгү 15:00, Ташкентте 14:00, ал эми Москвада эртең мененки саат 10:00. Эмне үчүн ушундай?

Алкактар убактылары

В начало

Сөздүк

Абсолюттук бийиктик – деңиз деңгээлинен жер бетиндеги белгилүү бир чекитке чейинки вертикаль боюнча аралык (КМШ өлкөлөрүндө – Балтика деңизинен деңгээлинен).
Азимут – сааттын жебеси боюнча эсептелген кандайдыр бир предметтин багытынын жана түндүк багытынын ортосундагы бурч. Анын чоңдугу Түндүк чекитинен чыгышты көздөй саат жебесинин багыты боюнча 0 градустан 360 чейин өлчөнөт.
Атластар – бирдиктүү программа боюнча түзүлгөн карталардын системалык бүтүндүк жыйнагы.
Аэрофотосүрөт – учактын же башка учуучу аппарат менен алынган жер бетинин фотосүрөтү.
Багыт алуу – өзүнүн турган ордун горизонттун тараптарына карата компастын, картанын же аэросүрөттүн жардамы менен аныктоо билгичтиги.
Географиялык координат (кеңдик жана узундук) – жер бетинин чекитинин ордун аныктоочу бурчтук чоңдуктар.
Глобус – Жердин, Айдын, планеталардын, ошондой эле асман сферасынын картографиялык маалыматтар түшүрүлгөн кѳлѳмдүү шар өңдүү модели.
Горизонталь (изогипстин) – картадагы бирдей бийиктиктин сызыгы, рельефтин формаларын жыйынтыктап көрсөтүүчү жер бетинин бийиктиктеринин сызыктары.
Горизонт сызыгы – түз жерлерде көзгө көрүнгөн айлананын (көрүнгөн горизонт) асман менен “тийишкен” сызыгы. Горизонтту чектеген элестетилген сызык.
Градустук тор – географиялык картадагы (глобустагы) меридиандар жана жарыш сызыктардын тору.
Дешифрирлөө – аэрофото сүрөттөрдѳ кѳрсѳтүлгѳн ар түрдүү географиялык объектерди таануу, ажыратып билүү, алардын сандык жана сапаттык мүнөздөмөлөрүн аныктоо, шарттуу белгилер боюнча алардын касиеттерин түшүндүрүү жолу менен аймакты изилдөө методу.
Жалпы географиялык карта – жердин негизги элементтерин – рельеф, дарыялар, көлдөр, өсүмдүктөр, калктуу пункттар, жолдор, чек аралар, ж.б. болжолдуу бирдей толуктукта көрсөткѳн карта.
Жердин планы – шарттуу белгилерде жана Жердин ийрилигин эске албаган жердин аянттарынын ири масштабдагы картографиялык сүрѳтү.
Жогорулоо – жердин чекиттеринин бийиктиктеринин айырмасы.
Изосызыктар - ийри сызыктар: изобара – бирдей басымдагы, изобата – бирдей тереңдиктеги, изогипс – бирдей бийиктиктеги, изотерма – бирдей температурадагы.
Карта – Жердин кичирейтилген, жалпыланган шарттуу - белгиленген сүрөтү.
Картосхема – мазмунунун элементтери жөнөкөйлөтүлгѳн, жалпыланган сүрѳтү менен карта.
Карталар үчүн шарттуу белгилер (картографиялык шарттуу белгилер) – ар түрдүү объекттерди белгилѳѳ жана алардын сандык жана сапаттык мүнөздөмөлѳрү.
Картанын масштабы – картада алымы бир деген санды, ал эми бөлүмү жер бетинин аралыктары канча эсеге кичирейтилип берилгендигин көрсөткөн бөлчөк.
Космостук сүрѳт - космостук учуучу аппараттан алынган Жердин же башка асман телолорунун сүрѳтү.
Космостук сүрѳт картасы – жер бетинин фотосүрѳттүк жана белгиленген карталык сүрѳтүн аралаштырган картографиялык чыгарма.
Меридиан – Жердин айлануу огу аркылуу өткөн жер бетин тегиздик менен бѳлгѳн сызык.
Параллель – экватор тегиздигине параллелдүү болгон жер шарынын бетинин тегиздик менен кесилиш сызыгы.
Тематикалык карта – карта, анын негизги мазмуну конкреттүү тема менен аныкталат.


Пайдалуу шилтелмелер:

Изображение поверхности Земли
Дешифрирование
Методическое пособие для учителя «Картографическая лаборатория»
Местные приметы и признаки. Как выбраться из леса, ориентирование в горах, в населенном пункте и др. Куприн А.М. Лик Земли: – М.: Недра, 1991 (научно-популярная библиотека школьника), с. 30-35]
Часовые пояса

В начало

Адабияттар:

Чөптөн жана таштан жасалган дүйнөнүн картасы
Саат боюнча багыт алуу
Масштабга маселе
Маселе
Тестти өтүңүз
Тестти өтүңүз
Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_План_жана_карта&oldid=27352»