БИЛИМ БУЛАГЫ

KR

География: Атмосфера — различия между версиями

м (7)
м (Атмосфера kg8 текст)
Строка 5: Строка 5:
 
<div class="row">
 
<div class="row">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
 
<div class="large-12 large-centered columns">
−
''Миңдеген жылдар аралыгында адамдар ойлошкон, атмосфера же аба, - бирдиктүү гана жөнөкөй зат. Азыр белгилүү, ал татаал газдардын жана чаңдардын аралашмасы. Бул барактардан силер биз билебиз атмосфера кандай пайда болгон жана кандай түзүлгөн? Жер канча жылуулукту, жарыкты алат? Күн желелери  жана мираж эмнеден пайда болот? Булут катип пайда болот алар кандай болушат? Эмне үчүн аба жылат, циклон, бороон, добул пайда болот? Эмне үчүн Күн, аба ,суу миңдеген ар кандай жолдор менен байланышып, аба ырайын түзөт, ал так ошондой болуп кайраэч качан кайталанбайт, бирок бир нече окшоштуктары болот?  Метеорологдор аба ырайын кантип тузүшөт жана азыркы күндө компьютер, Жердин жасалма спутниги кандай жардам берет?''
+
''Миңдеген жылдар бою адамдар атмосфера же тагыраак аба - бирдиктүү жана  жөнөкөй зат деп ойлошкон. Эми ал газдардын татаал аралашмасынан жана андагы салмактуу бирдиктерден турары белгилүү. Силер бул барактардан атмосфера кантип пайда болгон жана кандай түзүлгөнүн билесиңер. Жер канча жылуулукту, жарыкты алат? Күн желелери  жана закымдар (мираж) эмнеден пайда болот? Кандай булуттар бар жана кантип пайда болушат? Эмне үчүн аба жылат жана бороондор, добулдар, бороон - чапкындар пайда болот? Кантип Күн, аба жана суу миңдеген ар кандай ыкмалары ѳз ара аракеттенүү менен, эч качан так кайталанбаган, ошого карабастан кѳп окшоштуктары болгон аба - ырайын түзүшөт.  Метеорологдор аба - ырайынын божомолун кантип тузүшөт жана аларга азыркы күндө компьютерлер жана Жердин жасалма спутниги кантип жардам беришет?''
 
</div>
 
</div>
 
</div>
 
</div>
−
'''Атмосфера кантип пайда болду?'''
+
'''Атмосфера кантип пайда болгон?'''
  
 
{{center|[[file: Первичная атмосфера.jpg|500px| Биринчи атмосфера]]}}
 
{{center|[[file: Первичная атмосфера.jpg|500px| Биринчи атмосфера]]}}
Строка 14: Строка 14:
  
  
−
Биздин планетада алгачкы мезгилде эч кандай атмосфера болгон эмес. Биринчилерден Жерде көп аракеттеги жанар тоолор болгон, алар суу бууларын, чаңдарды жана газдарды чачкан.Сууктануунун натыйжасында газдар конденсацияланып, атмосферада суу пайда болгон, ношөрлөгөн жаандар жаай баштаган. Кийин Жерде океан жана биосфера пайда болду, атмосферанын пайда болушу суу менен газдын алмашуусунан, өсүмдүк жана жаныбарлардын продуктыларынын таралышынан уланган. Өзүнүн узак өнүгүү жолунда 3-4 миллиард жыл аралыгында атмосфера өзүнүн курамын жана касиетин бир нече жолу өзгөрткөн.
+
Биздин планетада адегенде эч кандай атмосфера болгон эмес. Биринчи Жерде аракеттенген жанар тоолору көп болгон, алар суу бууларын, чаңдарды жана кѳптѳгѳн газдарды чыгарышкан. Планетанын муздашынан улам газдар конденсацияланып, атмосферада суу пайда болуп, нѳшөрлөгөн жаандар жаай баштаган. Кийин Жерде океан жана биосфера пайда болгон учурда, суу, өсүмдүктѳр, жаныбарлар жана алардын таралуу  азыктары ортосундагы газ алмашуусунун эсебинен атмосферанын пайда болушу уланган. 3-4 миллиард жыл аралыгындагы ѳзүнүн узак өнүгүү жолунда атмосфера өзүнүн курамын жана касиеттерин кѳп жолу өзгөрткөн.
  
  
−
'''Атмосфера эмнеден турат жана кандай түзүлгөн? '''
+
'''Атмосфера эмнеден турат жана кантип түзүлгөн?'''
  
−
Аба биздин планетаны салыштырмалуу жука катмар менен курчап турат. Жерди курчап турган газ катмары атмосфера деп аталат (грек тилинен: : «атмос» - буу, «сфайра» - сфера). Ал газдардын аралашмасынан турат (аба), суу буулары жана чаңдар (аэрозолдор).
+
Аба биздин планетаны салыштырмалуу жука катмар менен курчап турат. Жердин бардык аба катмары атмосфера деп аталат (байыркы грек тилинен: «атмос» - буу, «сфайра» - сфера). Ал газдардын (аба) аралашмасынан, суу бууларынан жана чаңдардан (аэрозолдор) турат.
  
 
{{center|[[file: Абанын курамы.jpg|500px| Абанын курамы]]}}
 
{{center|[[file: Абанын курамы.jpg|500px| Абанын курамы]]}}
  
  
−
'''Азот''' – атмосферадагы эң кеңири таралган газ. Атмосферадагы азот ар түрдүү  азоттук кошулмалардын (белок, нуклеин кислотасы ж.б.) булагы болот, аатмосферадагы кычкылтекти суюлтуп кычкылдануу процесстерин, демек биологиялык процесстердин ылдамдыгын жөнгө салат.
+
'''Азот''' – атмосферадагы эң кеңири таралган газ. Ал ѳсүмдүк жана жаныбарлар дүйнѳсүндѳ заттарды алмашууда маанилүү ролду ойнойт. Атмосферадагы азот ар түрдүү  азоттук кошулмалардын (белок, нуклеин кислотасы ж.б.) булагы болот, аатмосферадагы кычкылтекти суюлтуп кычкылдануу процесстерин, демек биологиялык процесстердин ылдамдыгын жөнгө салат.
  
−
'''Кычкылтек''' – эң активдүү, жаратылыштагы ролу өтө зор. Ал жаныбарлардын дем алуусу үчүн , ар түрдүү  кычкылдануу процесстери үчүн керектелет.  
+
'''Кычкылтек''' – биологиялык мааниде атмосферанын эң активдүү газы. Ал жаныбарлардын дем алуусу үчүн, ар түрдүү  кычкылдануу процесстери үчүн керек. Метереологдун көз карашы боюнча, атмосферанын эң маанилүү бөлүгү болуп кѳмүр кычкыл газы эсептелет. Көлөмү боюнча болгону 0,03%ды ээлесе дагы, анын мазмунунун өзгөрүүсү Жердин аба - ырайын жана климатын түп тамырынан бери өзгөртѳ алат.  
  
−
Метерологдордун көз карашы боюнча атмосферанын эң маанилүү бөлүгү.  Көлөмү боюнча болгону 0,03%, анын өзгөрүүсү Жердин аба ырайын жана климатын түп тамырынан бери өзгөртөт.  
+
Бийиктеген сайын температуранын өзгөрүшүнѳ ылайык атмосфера ярустардын калыңдыгы боюнча бир нече ар түрдүү катмарларга (ярустарга) бѳлүнѳт: тропосфера, стратосфера, мезосфера, ионосфера (термосфера)  жана экзосфера.
  
−
Атмосферанын бийиктеген сайын температурасынын өзгөрүшү, абада жүрүп жаткан процесстердин өзгөчөлүктөрү, ярустардын калыңдыктары боюнча тропосфера, стратосфера, мезосфера, ионосфера( термосфера)  жана экзосферага катмарларынан турат. Негизги катмарлардын аралыгында катмарлар:тропопауза, стратопауза, мезопауза, аларда температуралар багыты боюнча жогорулайт же төмөндөйт. Бул өзгөрүүлөр кийинки катмарга өтүүнү билдирет.
+
Негизги катмарлардын ортосунда ѳтүүчү катмарлар бар: тропопауза, стратопауза, мезопауза, аларда температуранын багытынын жогорулоо же төмөндөѳ тарабына алмашышы жүрѳт. Бул өзгөрүүлөрдүн башталышы кийинки катмарга өтүүнү билдирет.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Слои земной атмосферы.jpeg|450px| Атмосферанын катмарларынын графиги]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Атмосферанын катмарларынын графиги</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Слои земной атмосферы.jpeg|450px| Жер атмосферасынын катмары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Жер атмосферасынын катмары</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Слои атмосферы графика.jpg|300px| Атмосферанын катмарларынын графиги]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Атмосферанын катмарларынын графиги</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Слои атмосферы графика.jpg|300px| Атмосферанын катмарларынын графиги]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Атмосферанын катмарларынын графиги</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
Строка 49: Строка 49:
  
  
−
''Күн радиациясы'' (нуру) деп жер бетине түшүүчү күндүн материясы менен энергиясынын жыйындысын айтабыз. Күн радиациясы атмосфера аркылуу өткөндө кыйла өзгөрүүлөгө дуушар болот, абанын суу бууларынын бөлүкчөлөрү, чаңдар күн нурларын чачыратып жиберишет ошол үчүн күндүз күн нуру түз тийбеген жерлер да жарык болуп турат. 30% жакын күн нурлары атмосферада жер бетинде ара тарапка чачырайт. Бул чачыраган радиация . Атмосферадан өтүп жер бетине жеткен күндүн жарык нурларын түз радиация деп аташат, күндөн жер бетине атмосфера чачыраткан радиация да келип түшөт.Ал чачыранды радиация. Экөө биригип жер бетине келип түшүүчү бардык радиацияны – суммардык радиация түзөт.
+
''Күн радиациясы'' (нуру) деп жер бетине түшүүчү күндүн материясы менен энергиясынын жыйындысын айтабыз. Күн радиациясы атмосферага түшүү менен, жарым - жартылай өзгөрүүлөргө дуушар болот жана энергиянын башка түрлѳрүнѳ ѳтѳт. 30% жакын радиацияны атмосфера ара тарапка ошондой эле жер бетинде чагылышат. Бул чагылышкан радиация. Атмосферада чагылышпай жана жоголбой Жер бетине жеткен радиация түз радиация деп айтылат. Жер бетине келип түшкѳн түз жана чачыраган радиациялар бирге суммардык радиацияны түзүшөт.
  
−
{{center|[[file: Зависимость количества отраженной радиации от свойств подстилающей поверхности.jpg|500px| Зависимость количества отраженной радиации от свойств подстилающей поверхности]]}}
+
{{center|[[file: Зависимость количества отраженной радиации от свойств подстилающей поверхности.jpg|500px| Жайылган жердин бетинин касиетинен чагылдырылган радиациянын санынын кѳз карандылыгы]]}}
  
  
−
Күндүн жылуулугун жер бети бонча бөлүнүшүн суммардык күн радиациясынын саны көрсөтөт. Суммардык радиациянын саны күн нурунун жер бетине келип түшкөн бурчуна, күндүн узактыгына, булуттуулука жана атмосферанын тунуктугуна көз каранды. Эң көп сандагы күн радиациясын (220-230ккал /см<sup>2</sup>) тропикалык кеңдиктер алат. Экватордук алкактар өтө булуттуу болгондуктан андан азыраак (180-190ккал/см<sup>2</sup>) алышат. Тропикалык кеңдиктерден уюлдарды көздөй суммардык радиациянын саны төмөндөп отуруп Арктиканын аралдарында  жайында 60ккал/см<sup>2</sup> түзөт.  
+
Суммардык радиациясынын саны Күн нурунун жер бетине келип түшкѳн бурчунан, күндүн созулушунан, атмосферанын ачыктыгынан жана булуттуулуктан кѳз каранды. Эң көп сандагы күн радиациясы (220-230 ккал / см<sup>2</sup>) тропикалык чѳлдѳрдѳ болот. Күн тийген убактагы уюлдарда жайында чыкпаган Күндѳ, ал экватордордо (180-190 ккал/ см<sup>2</sup>) ушул күнгѳ караганда кѳбүрѳѳк. Анда эмне үчүн Жердин уюлдук областтарында муздак болот? Себеби кардын жана муздун ак бети жылыбайт, анткени 90 %га чейин күн нурларын чагылдырат.  
  
−
Жер бетине келип түшкөн радиация касиети боюнча ар түрдүү нерселерге келип тиет жана ар түрдүү өлчөмдө сиңирилет жана ал сиңирилген радиация деп аталат. Сиңирилбеген бөлүгү кайра чагылдырылат. Чагылдырылган  радиациянын ошол жерге келип түшкөн радиацияга болгон катышы ошол нерсенин альбедосу деп аталат, кургактыкта альбедо жер бетинин түсүнө жараша болот.
+
Жайылган жердин бетинин күн нурларын чагылдырууга жѳндѳмдүүлүгү альбедо деп аталат, ал эң башкысы жер бетинин түсүнө жараша болот.
  
−
Атмосфера Күндөн алган жылуулука караганда, жер бетинен көбүрөөк жылуулук алат, ошондуктан тропосферада температура бийиктиктеген сайын төмөндөйт.   
+
Атмосфера тикеден тике Күндөн алган жылуулукка караганда, жер бетинен көбүрөөк жылуулук алат, ошондуктан тропосферадагы температура бийиктиктеген сайын төмөндөйт.  Абанын температурасы сутка ичинде жана жыл ичинде өзгөрүлүп турат. Сутка ичинде эң төмөнкү температура Күн чыккандан кийин, ал эми эң жогорку  температура - түштөн кийин байкалат. Экватордон баштап уюлдарга чейинки багытта абанын температурасы төмөндөйт. Бирок ушуга карабастан кургактыкта океанга караганда ал дайыма жогору. Таблицада параллелдердеги орточо жылдык температура көрсөтүлгөн: а) жер бетинин бирдей эместигин жана аба агымдарынын жылуулуктарын ташуу таасирин эске алынбашы жана б) бул таасирлерди эске алуу менен. Ушул маалыматтардын негизинде эки корутунду чыгарса болот:
−
Абанын температурсы сутканын жана жыл ичинде өзгөрүлүп турат. Сутканын аралыгында эң төмөнкү температура Күн чыккандан кийин байкалат, эң жогорку  температура - түштөн кийин байкалат. Экватордон уюлдарды көздөй температура төмөндөйт. Кургактыкта океанга караганда дайым жогору болот. Таблицада параллелдердин орточо жылдык температурасы көрсөтүлгөн: а) аба массаларынын жылуулуктарды алып келиши жана жер бетинин бирдей эместиги эсепке алынган эмес жана б) бул таасирлерди эске алуу менен, ушул эки белгилер боюнча эки чечим чыгарууга болот:
+
* Аба агымдары тарабынан жылуулук ташылбаса, экватордо мындан дагы ысык болмок, ал эми уюлдарда мындан да муздак болмок.  
−
* Аба агымдары жылуулукту алып келбесе экватордо мындан дагы ысык болмок, уюлдарда мындан да муздак болмок.  
+
* Түштүк уюл муз жана кар менен капталып жаткандыгына байланыштуу Түштүк жарым шар Түндүк жарым шарга караганда суук.
−
* Түштүк жарым шар түндүк жарым шарга караганда суук, анын негизги себеби Түштүк уюл муз кар менен капталып жатат.
 
  
 
{{center|[[file: Среднегодовая температура воздуха.jpg|500px| Абанын орточо жылдык температурасы]]}}
 
{{center|[[file: Среднегодовая температура воздуха.jpg|500px| Абанын орточо жылдык температурасы]]}}
Строка 69: Строка 68:
 
'''Атмосферанын басымы'''
 
'''Атмосферанын басымы'''
  
−
Абанын жылынып жана муздашынан аралашып анын басымы жер бети боюнча өзгөрүлөт. Аба көп болгон жерде атмосфералык басым жогору ал эми аба жылып кеткен жакта басым төмөндөйт. Атмосфера жер бетин орточо күч менен басат.1,033 г салмак менен басат1 см2 жерди. Атмосфералык басым сымап түркүкчөсүнүн мм бийиктиги же болбосо миллибар (1 мб = 0,75 мм. р. С) белгиленет.
+
Жылуу жана муздоонун натыйжасынан аба аралашат жана жайылган жер бетинде анын басымы өзгөрүлөт. Аба көп болгон жерде атмосфералык басым жогору, ал эми аба жылып кеткен жакта басым төмөндөйт. Атмосфера жайылган жер бетине 1 см<sup>2</sup> орточо 1,033 г (1 м<sup>2</sup> 10 т кѳп) күч менен басат. Атмосфералык басымды сымап түркүкчөсүнүн мм бийиктиги же болбосо миллибарлар (1 мб = 0,75 мм. с. м.) жана гектопаскалдар (1 мм = 1 мб) менен ченешет.
−
Бийиктеген сайын басым төмөндөйт. Тропосферанын төмөнкү катмарында  1км бийиктикте 1 мм. р. с төмөндөйт.  Ар бир 10 м  бийиктеген сайын төмөндөп турат.
 
  
−
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
+
Бийиктеген сайын басым төмөндөйт. Тропосферанын төмөнкү катмарында 1 км бийиктикке чейин ал ар бир 10 метрде  1 мм. с. м. төмөндөйт.  Канчалык жогорулаган сайын басым жайыраак тѳмѳндѳйт.  
−
<li>{{center|[[file: Изменение атмосферного давления с высотой.jpg|450px| Изменение атмосферного давления с высотой]]}}</li>
 
−
<li>{{center|[[file: Приборы для измерения атмосферного давления.jpg|450px| Приборы для измерения атмосферного давления]]}}</li>
 
−
</ul>
 
  
 +
Атмосфералык басымды ченѳѳ үчүн куралдар кызмат кылат: сымап барометр, барометр-анероид жана заманбап сандык барометрлер.
  
−
Атмосфералык басымды өлчөй турган аспаптар: сымаптуу барометр, барометр-анероид жана азыркы цифралык барометр.
 
 
{{center|[[file: Цифралуу барометр.jpg|500px| Цифралуу барометр]]}}
 
{{center|[[file: Цифралуу барометр.jpg|500px| Цифралуу барометр]]}}
  
Строка 86: Строка 81:
 
'''Атмосферадагы суу кайдан келет?'''
 
'''Атмосферадагы суу кайдан келет?'''
  
−
Атмосферада суу молекула буусу, тамчы жана майда кристаллдар түрүндө кездешет. Абадагы суу буусунун бирден – бир булагы – бул жер бетинен суунун бууланышы болот. Сууну океандар, көлдөр, дарыялар эле буулантышпастан, ал мөңгүлөрдөн, кардан, топурактан, өсүмдүктөрдөн ж.б. бууланат. Андан кийин атмосферадагы буу, конденсацияланып сууга айланат.  
+
Атмосферада суу молекулалар (буу), тамчы жана майда кристаллдар түрүндө кездешет. Алар ошол жакта жер бетинен суунун бууланышынын, дем алуу жана заттар менен алмашуу процессинде тирүү организмдер бѳлүп чыгуунун натыйжасында, ошондой эле жанар тоолордун ишмердүүлүгүнүн, ѳнѳр - жай  ѳндүрүшүнүн жана ар түрдүү заттардын туздануусунун кошумча азыгы катары  пайда болот. Сууну океандар, көлдөр, дарыялар эле буулантышпастан, ал мөңгүлөрдөн, кардан, топурактан, өсүмдүктөрдөн ж.б. бууланат. Андан кийин атмосферадагы буу, конденсацияланып сууга айланат.
  
 
{{center|[[file: Испарение-конденсация-осадки рисунок.jpg|500px| Буулануу-конденсация-жаан]]}}
 
{{center|[[file: Испарение-конденсация-осадки рисунок.jpg|500px| Буулануу-конденсация-жаан]]}}
Строка 92: Строка 87:
  
  
−
Абада суу буусу анын нымдуулук көрсөткүчү менен мүнөздөлөт. Эгерде абадагы бууну эсептесек бир моментте, ал 1м3 абадагы нымдын санын грамм менен көрсөтөт (же басымдын бирдиги-сымап түтүкчөсүнүн мм менен көрсөтүлгөн бийиктиги же миллибар менен). Абадагы буунун болушунун таралган мүнөзү салыштырмалуу нымдуулук. Салыштырмалуу нымдуулук – абанын нымга каныгуу даражасы.Ал абадагы суу бууларынын (чыныгы серпилгичтигин) ошол эле температурадагы абаны каныктыруу үчүн керек болгон суу бууларына (максималдуу серпилгичтигине) болгон катышы катары процент менен көрсөтүлөт.
+
Абадагы суу буусунун курамы нымдуулук көрсөткүчү менен мүнөздөлөт. Эгерде буунун санын 1 м<sub>3</sub> граммда санаса, анда бул абсолюттук нымдуулук. Абадагы буунун курамынын кѳбүрѳѳк таралган мүнөздѳмѳсү болуп салыштырмалуу нымдуулук эсептелет, анын маанисин аба-ырайынын күнүмдүк отчеттору кабарлайт. Салыштырмалуу нымдуулук – абадагы суу бууларынын (чыныгы серпилгичтигин) ошол эле температурадагы абаны каныктыруу үчүн керек болгон суу бууларына (максималдуу серпилгичтигине) болгон катышы катары пайыз менен көрсөтүлөт.  Ал абанын суу буусуна каныгуу даражасын кѳрсѳтѳт.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<li>{{center|[[file: Салыштырмалуу нымдуулук.jpg|300px| Салыштырмалуу нымдуулук]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Салыштырмалуу нымдуулук</div></li>
 
<li>{{center|[[file: Салыштырмалуу нымдуулук.jpg|300px| Салыштырмалуу нымдуулук]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Салыштырмалуу нымдуулук</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Содержание водяного пара в воздухе при различных температурах.png|500px| Абадагы ара кандай температурадагы суу буулары ]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Абадагы ара кандай температурадагы суу буулары </div></li>
+
<li>{{center|[[file: Содержание водяного пара в воздухе при различных температурах.png|500px| Абадагы ара кандай температурадагы суу буулары ]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Абадагы ар кандай температурадагы суу бууларынын  курамы</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Абанын нымдуулугун атайын аспаптардын жардамы менен өлчөйт.  [http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d958229e-be82-22d1-e23e-26c17130ea88/00149789824182195.htm Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөгөн аспап]
+
Абанын нымдуулугун атайын аспаптардын жардамы менен өлчөсѳ болот.  [http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/d958229e-be82-22d1-e23e-26c17130ea88/00149789824182195.htm Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөгөн аспап]
  
−
{{center|[[file: Приборы для определения относительной влажности воздуха.jpg|500px| Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөгөн аспап]]}}
+
{{center|[[file: Приборы для определения относительной влажности воздуха.jpg|500px| Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөѳ үчүн аспаптар]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөгөн аспап</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөѳ үчүн аспаптар</div>
  
  
 
'''Атмосферадагы буулар эмнеге айланат?'''
 
'''Атмосферадагы буулар эмнеге айланат?'''
  
−
{{center|[[file: Движущиеся облака.gif|500px| Кыймылдаган булут]]}}
+
{{center|[[file: Движущиеся облака.gif|500px| ККыймылдаган булут]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Кыймылдаган булут</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Кыймылдаган булут</div>
  
  
−
Атмосферага суу буулары жер бетинин буулануу процесси аркылуу  келет. Буулануу температурадан, буулануучу суудан жана абанын салыштырмалуу нымдуулугунан көз каранды. Каныккан абада эгерде температура жогорулабаса суу бууларын ала албайт.
+
Атмосферага суу буулары жер бетинен буулануу процессинин натыйжасында келет. Буулануу абанын салыштырмалуу нымдуулугунан жана буулануучу суунун температурасынан көз каранды. Каныккан аба, эгерде анын температурасы жогорулабаса, суу бууларын кѳп батыра албайт. Температуранын жогорулашынан ал каныгуудан алыстайт, тѳмѳндѳ тескеринче, анда конденсация башталышы мүмкүн жана ар түрдүү шарттарда булуттар жана ар түрдүү атмосфералык жаан-чачындар пайда болушат.
  
 
<gallery>
 
<gallery>
 
Виды облаков.mp4|Булуттардын түрлөрү
 
Виды облаков.mp4|Булуттардын түрлөрү
−
Виды осадков.jpg|Жаан чачындын түрлөрү
+
Виды осадков.jpg|Жаан - чачындын түрлөрү
−
Факторы образования атмосферных осадков.jpg|Атмосфералык жаан-чачынды пайда кылуучу факторлор
+
Факторы образования атмосферных осадков.jpg|Атмосфералык жаан - чачындарды пайда кылуучу факторлор
−
Как образуется иней, роса, дождь и снег.mp4|Кыроо , жаан,  шүүдүрүм  жана  кар кантип пайда болот
+
Как образуется иней, роса, дождь и снег.mp4|Кыроо , жаан,  шүүдүрүм  жана  кар кантип пайда болот?
 
</gallery>
 
</gallery>
  
  
−
Жаан-чачындарды өлчөөчү аспап ушундай көрүнөт. Жаан өлчөгүч деп аталат, илимий жактан аталышы пллювиометр. Алар цилиндр чакасы, атайын аныкталган агым боюнча  чакадагы жаан өлчөгүч стаканга келип түшөт. Катуу жаан-чачындар(кар, мөндүр) алдын ала эритилет. Ал эми кардын калыңдыгын эсептеш үчүн атайын кар өлчөгүч сызгыч колдонулат.  
+
Атмосфералык жаан-чачындардын санын өлчөөчү даана чогултуучу аспап ушундай. Ал жаан - чачын өлчөгүч (жаан ѳлчѳгүч), ал эми илимий жактан - плювиометр деп аталат. Ал метео аянтчада тургузулган так аныктап кесилген цилиндр чакасы сыяктуу. Жаан-чачындардын саны атайын жаанды ѳлчѳѳчү стаканга жаан-чачын чакасына куюу жолу аркылуу түшкѳнү менен аныкталат, анын кесилүү аянты дагы белгилүү. Катуу жаан-чачындар (кар, таруу, мөндүр) алдын ала эритилет. Ал эми метео байкоо жүргүзүүдѳ кардын калыңдыгын ченѳѳ үчүн кар өлчөгүч сызгычты колдонушат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 132: Строка 127:
 
== Абанын кыймылы ==
 
== Абанын кыймылы ==
  
−
'''Эмне үчүн шамал болот жана шамалдардын розасы деген эмне?'''
+
'''Эмне үчүн шамал согот жана шамалдардын розасы деген эмне?'''
  
−
Аба тынымсыз кыймылда болуп турат: ал жогору көтөрүлөт ( жогорулаган кыймыл) жана төмөн түшөт (ылдыйлаган кыймылы), горизонталдык багытта которулат (шамал). Шамал бир нече белги менен мүнөздөлөт.
+
Аба үзгүлтүксүз кыймылдайт: ал көтөрүлөт (жогорулаган кыймыл) жана түшөт (ылдыйлаган кыймыл) жана горизонталдык багытта которулат (шамал). Шамал бир нече белги менен мүнөздөлөт.
  
−
{{center|[[file: Характеристики ветра.jpg|500px| Шамалдарга мүнөздөмө]]}}
+
{{center|[[file: Характеристики ветра.jpg|500px| Шамалдын мүнөздөмөсү]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Шамалдарга мүнөздөмө</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Шамалдын мүнөздөмөсү</div>
  
  
−
Шамалдын ылдамдыгы шамал өлчөгүч менен өлчөнөт (чынылуу анемометр) – өлчөгүч аспап кайчылаштырылып чыны бекитилет – жарым шар, ал кичине жел болсо эле айлана берет, катуу шамалда тез айланат. Аспаптын борборунан айлануунун эсеби берилип турат.
+
Шамалдын ылдамдыгы шамал өлчөгүч менен ийгиликтүү өлчөнөт (''чыны анемометр менен'') – өлчөгүч аспап, анын тик огунда  кайчылаштырылып чынылар бекитилет – жарым шарлар, алар бардык, жеңил дагы жел болсо деле айлана беришет жана ал канчалык катуулаган сайын, ошончолук тезирээк айлануу жүрѳт. Аспаптын огунан айлануунун эсебине  берүү жүрѳт.
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Кеңири белгилүү болгон чынылуу анемометр. Шамалдын ылдамдыгы канчалык жогору болсо, ошончолук бат айланат.''</div>
+
<div style="color:black; text-align:center">''Шамал ченѳѳчү кеңири белгилүү болуп чынылуу анемометр эсептелет. Шамалдын ылдамдыгы канчалык жогору болсо, ал чыныларын ошончолук бат айлантат.''</div>
 
{{center|[[file: Анемометр.jpg|500px| Анемометр]]}}
 
{{center|[[file: Анемометр.jpg|500px| Анемометр]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Анемометр</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Анемометр</div>
Строка 148: Строка 143:
  
 
{{center|[[file: Схема устройства флюгера.jpg|500px| Флюгердин түзүлүш схемасы]]}}
 
{{center|[[file: Схема устройства флюгера.jpg|500px| Флюгердин түзүлүш схемасы]]}}
 +
<div style="color:blue; text-align:center">Флюгердин түзүлүш схемасы</div>
 +
  
 +
<div style="color:black; text-align:center">''Аэродромдо жана көпүрөлѳрдүн жанында шамалдын багытын жана күчүн алыстан шамал көрсөтмѳлѳр - эки тарабы ачык чоң болотнайдан жасалган чаар конустар кѳрсѳтүшѳт.''</div>
 +
{{center|[[file: Ветроуказатель.jpg|450px|Шамал көрсөтмѳлѳр]]}}
 +
<div style="color:blue; text-align:center">Шамал көрсөтмѳлѳр</div>
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Аэродромдо жана көпүрөнүн жанында шамалдын багытын жана күчүн сызыктуу  болотнайдан жасалган чаар конус сыяктуу оозу ачык баштыкча шамалды көрсөткүч алыстан шамалдын багытын көрсөтөт.''</div>
 
−
{{center|[[file: Ветроуказатель.jpg|450px| Шамалды көрсөткүч]]}}
 
−
<div style="color:blue; text-align:center">Шамалды көрсөткүч</div>
 
  
 +
Шамал өлчөгүчтүн жанына адатта шамалдын багытын кѳрсѳткѳн флюгерди орноштурат. Аэродромдо жана көпүрөлѳрдүн жанында шамал автоунаалар үчүн коркунучту алып келе турган жерлерде шамал көрсөтмѳлѳрдү - эки тарабы ачык чоң болотнайдан жасалган чаар конустарды орнотушат.
  
−
Шамал өлчөгүчтүн жанына флюгерди орноштурат. Шамалдын ылдамдыгы ар кайсы предметтерге таасири боюнча болжол менен байкоо жана балл менен өлчөнөт. Алгач адамдар шамалдын ылдамдыгын м/сек же км/с, менен өлчөшкөн, ал ошол максат  үчүн  Бофорт шкаласын колдонушкан. Бофорт шкаласы 12 баллдан турат: 0 балл- штиль, 4 балл- мелүүн шамал, 6 балл-күчтүү шамал, 10 балл-өтө күчтүү шамал (шторм), 12 балл-ураган анын ылдамдыгы 117км/с жетет.
+
Алгач адамдар шамалдын ылдамдыгын м/сек же км/с, менен өлчөѳнү үйрѳнүүдѳн мурун ушул максат  үчүн англиялык адмирал Бофорттун шкаласы менен пайдаланышкан. Бофорт 0 упайдан (толук тынч) 12 упайга чейин (ылдамдыгы 117 км /саатка чейин жеткен эң күчтүү бороон чапкын шамал) ылайыкталган упайлардын системасын, ар түрдүү шамалдарды мүнѳздѳгѳн жана баяндаган таблицаны түзгѳн. 12 упайдан турган шкаланын мүнѳздѳмѳсү тѳмѳнкүдѳйт: 0 упай - тынч, 4 упай - мелүүн шамал, 6 упай-күчтүү шамал, 10 упай-катуу бороон, 12 упай-бороон чапкын.
 +
 
 +
Бирок куюндарда жана тропикалык добулдарда шамалдын ылдамдыгы мындан дагы кѳп болот.  
 
    
 
    
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Шкала Бофорта кг.jpg|450px| Шкала Бофорта]]}}</li>
+
<li>{{center|[[file: Шкала Бофорта кг.jpg|450px| Бофорт  шкаласы]]}}</li>
 
<li>{{center|[[file: Сэр Френсис Бофорт кг.jpg|450px| Сэр Френсис Бофорт]]}}</li>
 
<li>{{center|[[file: Сэр Френсис Бофорт кг.jpg|450px| Сэр Френсис Бофорт]]}}</li>
 
</ul>
 
</ul>
  
  
−
Жүргүзүлгөн байкоонун негизинде анын багыты боюнча диаграмма түзөт, ал “шамалдын розасы” деп аталат. [http://www.naukaland.ru/questions/152/dlya-chego-i-kak-byila-pridumana-roza-vetrov- Эмне үчүн жана кандай ойлонулган “ШАМАЛДЫН РОЗАСЫ» ]
+
Байкоо жүргүзүүнүн маалыматтары боюнча шамалдын багытынын артынан диаграмма курушат, ал “шамалдардын розасы” деп аталат. [http://www.naukaland.ru/questions/152/dlya-chego-i-kak-byila-pridumana-roza-vetrov- “ШАМАЛДЫН РОЗАСЫ» эмне үчүн жана кантип ойлоп табылган? ]
  
 
{{center|[[file: Роза ветров.JPG|500px| Шамалдын розасы]]}}
 
{{center|[[file: Роза ветров.JPG|500px| Шамалдын розасы]]}}
  
  
−
'''Шамалдар кандай болот?'''
+
'''Кандай шамалдар бар?'''
  
−
Шамал дайыма жогорку атмосфералык басымдагы областан төмөнкү атмосфералык басымдуу областы карай согот. Басымдардын ортосундагы айырмачылык чоң болсо ошончолук катуу шамал болот. Шамалдардын үч түрү бар: жалпы атмосфералык циркуляциянын бөлүгү болгон (туруктуу жана мезгилдүү), жергиликтүү шамал жана циклон, антициклондор. Шамалдын багыты атмосфералык басымдын таралышына жана Жердин айлануусуна көз каранды . Схемада туруктуу шамалдардын багыты көрсөтүлгөн: пассаттар (30 кеңдиктен экваторду карай),  батыш мелүүн алкактарда субтропикалык максимумдардан мелүүн алкактардын жеңил басымдуу областарын көздөй которулган аба агымдары түндүк жарым шарда оңго бурулуп, түштүк жарым шарда солго бурулуп батыш шамалдардын зонасын пайда кылат. Материктер  менен океандардын чек арасында бул схема бузулат. Бул жерде мезгилдүү шамалдар – муссондор пайда болот, негизги багытын кышка, кыштан жайга карата каршыга өзгөрүп турат.  
+
Шамал дайыма бийик атмосфералык басымдын аймагынан төмөнкү атмосфералык басымдын аймагына карай согот. Басымдагы айырмачылык канчалык чоң болсо, ошончолук шамал катуу болот. Шамалдардын үч түрү бар: атмосферанын жалпы циркуляциясынын бөлүгү болгон (туруктуу жана мезгилдүү), жергиликтүү шамалдар жана добул, добулга каршы шамалдар. Шамалдын багыты атмосфералык басымдын таралышынан жана Жердин айлануусунун алыстаган аракетинен көз каранды. Схемада туруктуу шамалдар кайсы багытта соккону көрсөтүлгөн: пассаттар (30 дан 0 кеңдиктен экваторду карай),  батыш (тропикалык кеңдиктен мелүүн алкактарда багыт алган аба, чыгышка согот), чыгыш (бийик кеңдиктерден мелүүн алкактарда чыгыштагы шамалдардын үстѳмдүгү менен шамалдар согот). Материктер  менен океандардын чек арасында бул үстѳмдүк кылган шамалдардын схемасы аябай бузулат. Бул жерде мезгилдүү шамалдар – муссондор пайда болот, алар кышында материктен океанга, жайында тескеринче, океандан материкке согот.
  
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
 
<ul class="large-block-grid-3 small-block-grid-2">
Строка 179: Строка 179:
  
  
−
Жергиликтүү шартка байланыштуу(рельеф, өсүмдүк, көлмөлөргө)  карата ар кандай жергиликтүү шамалдар болот. Аларга:  
+
Жергиликтүү шарттарга жараша (рельеф, өсүмдүк, көлмөлөр)  ар кандай жергиликтүү шамалдар пайда болот. Аларга:  
  
 
{{center|[[file: Шамалдын турлору.jpg|500px| Шамалдын түрлөрү]]}}
 
{{center|[[file: Шамалдын турлору.jpg|500px| Шамалдын түрлөрү]]}}
  
  
−
Деңиздин же көлдүн жээгинде күндүз суу бетинен кургактыкка, түнкүсүн  кургактыктан сууну көздөй соккон бриз шамалдары пайда болот. Тоолордо капчыгайларда жана өрөөндөрдө шамал күндүз ылдыйдан жогору өрдөп соксо, түнкүсүн тескерисинче жогортон ылдый карай (желаргы) согот. Өрөөндө (керимсел) тоодон ылдый соккон кургак жана жылуу шамал, тоонун бир тарабында анын экинчи капталына салыштырганда басым төмөн болгондо пайда болот. Бора – суук жана үзүп-жулуп соккон катуу шамал.  
+
Тоолуу - ѳрѳндүү шамалдар тоолуу райондордо атмосферанын тоо кыркаларынын, капталдарынын жана ѳрѳѳндүн кабатынын үстүнѳн ар кандай жылытуунун (жана  муздоо) натыйжасында пайда болушат.  Күндүз алар тоолордун капталдары боюнча бийик жана ѳрѳѳндүн кабаты боюнча жогору согушат, түнкүсүн - тескери багытта (тоо шамалдары).  Деңиздин же көлдүн жээгинде күндүз суу бетинен кургактыкка, түнкүсүн  кургактыктан сууну көздөй соккон жел шамалдары пайда болот. Тоолордо капчыгайларда жана өрөөндөрдө шамал күндүз ылдыйдан жогору өрдөп соксо, түнкүсүн тескерисинче, жогортон ылдый карай (желаргы) согот. Өрөөндө (керимсел) тоодон ылдый соккон кургак жана жылуу шамал, тоонун бир тарабында анын экинчи капталына салыштырганда басым төмөн болгондо пайда болот. Бора – суук жана үзүп-жулуп соккон катуу шамал.
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Суулардын жээктеринде (дениз, көл, дарыя, суу сактагыч) анча күчтүү эмес, ылдамдыгы 1-5м/с – бриз шамалдары болот. ''</div>
+
<div style="color:black; text-align:center">''Чоң суу сактагычтардын жээктеринде (деңиз, көл, дарыя, суу сактагыч) анча күчтүү эмес жеңил шамал - жел согот, анын ылдамдыгы 1-5 м/с түзѳт.''</div>
−
{{center|[[file: Бриз кг.jpg|500px| Бриз]]}}
 
−
<div style="color:blue; text-align:center">Бриз</div>
 
  
 +
{{center|[[file: Бриз кг.jpg|500px| Жел]]}}
 +
<div style="color:blue; text-align:center">Жел</div>
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Тоолуу райондордо күндүз өрөөндөн тоону көздөй өрөөндүү шамал, түнкүсүн – тоо капталдарынан ылдый согот. ''</div>
+
 
 +
<div style="color:black; text-align:center">''Тоолуу райондордо күндүз өрөөндөн тоону көздөй өрөөндүү шамал, түнкүсүн – тоо капталдарынан ылдый тоолуу шамал согот.''</div>
 
{{center|[[file: Тоо – өрөөндүү шамал.jpg|500px| Тоо – өрөөндүү шамал]]}}
 
{{center|[[file: Тоо – өрөөндүү шамал.jpg|500px| Тоо – өрөөндүү шамал]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Тоо – өрөөндүү шамал</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Тоо – өрөөндүү шамал</div>
  
  
−
'''Циклон жана антициклон'''
+
'''Добулдар  жана добулдарга каршы'''
  
−
Тропосферада туруктуу ар кандай өлчөмдөгү куюндар, майда(«чаңдуу”) ири өлчөмдөгү циклон жана антициклондор пайда болот
+
Тропосферада дайыма ар кандай өлчөмдөгү куюндар, майдадан («чаңдуу”) баштап ири өлчөмгѳ чейинки добулдар жана каршы добулдар пайда болушат, ѳнүгүшѳт жана жок болушат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 210: Строка 211:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Аба ырайы жана  климат ==
+
== Аба - ырайы жана  климат ==
  
−
'''Аба ырайын эмне аныктайт?'''
+
'''Аба - ырайын эмне аныктайт?'''
  
−
Биз билебиз, Жерде ар түрдүү жыл мезгилдери, ар кандай климаттагы областар бар. Белгилүү жерде өзүнчө бир моментте атмосферада булуттар пайда болуп же булуттар жок болуп, шамал, жаан, мөндүр, кар, ысык, суук болушу мүмкүн. Тропосферанын бул аймактагы ошол моменттеги учуру аба ырайы деп аталат.
+
Жерде ар түрдүү жыл мезгилдери, ар түрдүү климат менен областтар бар экендигин биз билебиз. Мезгилдин ар бир учурунда белгилүү жерде атмосферада булуттар жана ачык асман, шамал жана тынч, жаан, мөндүр жана кар, ысык жана суук болушу мүмкүн. Тропосферанын ушул жердеги жана мезгилдин ошол учурдагы болгон абалы аба - ырайы деп аталат.
  
 
{{center|[[file: аба ырайы.jpg|500px| Аба-ырайы]]}}
 
{{center|[[file: аба ырайы.jpg|500px| Аба-ырайы]]}}
  
  
−
Аба ырайы өзгөрүлмөлүүлүгү, көп түрдүүлүгү жана кайталанмалуулугу менен өзгөчөлөнөт. Жердин айрым территорияларында , жыл бою туруктуу бир эле аба ырайы кайталанып турат. Мисалы: экватордо жыл бою ысык катуу жаан-чачындуу аба ырайы болот, мелүүн кеңдиктерде ар кайсы жыл мезгилинде  аба ырайы өзгөрүлүп турат. Аба ырайын эмне аныктайт? Аба ырайынын түзүүчүсү Күн, аба жана суу, аба ырайын түзгөн элементтер:температура, басым, нымдуулук, аба ырайынын ар түрдүүлүгүнө алып келет.  
+
Аба - ырайы өзгөрүлмөлүүлүгү, көп түрдүүлүгү жана кайталанмалуулугу менен айырмаланат. Жерде жыл ичинде дайыма бир эле аба-ырайы байкалган территориялар бар. Мисалы: экватордо жыл боюу катуу жаан-чачындар менен ысык  аба - ырайы болот, ал эми мелүүн кеңдиктерде ар түрдүү жыл мезгилинде  аба - ырайы өзгөрүлүп турат. Аба - ырайын эмне аныктайт? Аба - ырайынын башкы конструктору болуп күн, аба жана суу эсептелет. Аба - ырайын калыптандырган элементтер: температура, басым, нымдуулук, алардын ѳзгѳрүүсү аба - ырайынын ар түрдүү кубулуштарынын пайда болушуна алып келет.
−
 
+
−
Адам жаратылыштык чөйрөдө аба ырайынын кубулуштары менен кезигет (шамал, жаан, кар), убакыт өткөн сайын коркунучтуу кубулуштар адамдын ден соолугуна жана жашоосуна таасир этүүдө. [http://climaterussia.ru/klimat/chto-takoe-opasnye-pogodnye-yavleniya Аба ырайынын коркунучтуу кубулуштары деген эмне?]
+
Адам жаратылыштык чөйрөдө адаттагы аба-ырайынын кубулуштары менен (шамал, жаан, кар) дайыма кезигет, бирок убак убагы менен анда адамдын ден - соолугуна жана жашоосуна таасир эткен коркунучтуу аба-ырайлык кубулуштар пайда болот. [http://climaterussia.ru/klimat/chto-takoe-opasnye-pogodnye-yavleniya Коркунучтуу аба - ырайлык кубулуштар деген эмне?]
  
 
{{center|[[file: Метеорологические и агрометеорологические опасные явления.jpg|500px| Метеорологические и агрометеорологические опасные явления]]}}
 
{{center|[[file: Метеорологические и агрометеорологические опасные явления.jpg|500px| Метеорологические и агрометеорологические опасные явления]]}}
Строка 235: Строка 236:
  
  
−
'''Аба ырайын кантип алдын ала айтат?'''
+
'''Аба - ырайын кантип алдын ала айтат?'''
 +
 
 +
Адамдар байыркы убакта аба-ырайын жергиликтүү белгилер боюнча алдын ала айтышкан. Температуранын өзгөрүшүнѳ, булуттуулукка, булуттун түрлөрүнѳ, шамалдын багыттарына, жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн жүрүм - турумдарына байкоо жүргүзүшкѳн. Азыркы убакта аба - ырайын тактоого жергиликтүү белгилер жана элдик жөрөлгөлөр жардам берет. Бүгүнкү күндѳ элдик жөрөлгөлөрдүн ишенимдүүлүгүн метерология илиминин жардамы менен тастыктаса болот. Азыр аба-ырайына байкоо жүргүзүү дүйнөнүн бардык аймактарында  – кургактыкта гана эмес океандарда дагы атайын кемелерде жайгашкан метеорологиялык станцияларында  ар түрдүү куралдардын жана эң заманбап техникалардын жардамы менен ишке ашырылат.
  
−
Байыркы убакта адамдар аба ырайын жергиликтүү белгилер менен алдын ала айтышкан. Температуранын өзгөрүшүн, булуттуулукту, булуттун түрлөрүн, шамалдын багытын, жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн абалын карап аныкташкан. Азыркы убакта аба ырайын аныкташ үчүн жергиликтүү белгилер жана элдик жөрөлгөлөр жардам берет. Элдик жөрөлгөлөрдүн жеткиликтүүлүгүн илимдин өнүгүшү менен метерология илими тастыктап жатат. Азыр аба ырайына жаңы техникалардын жардамы менен метеорологиялык станцияларында  дүйнөнүн бардык региондорунда – кургактыкта гана эмес океандарда атайын кемелерде байкоолор жүргүзүлөт. Метеорологияда жердин үстүнкү бетинен, атмосферанын жогорку катмарларынан шар-зонддору, метеоспутниктер менен байкоолорду жүргүзүүдө.
+
Жердеги байкоолорду жүргүзүүгѳ шар-зонддорунун, метеоспутниктердин жардамы менен атмосферанын жогорку катмарларынан метеорологдор алышкан ар түрдүү маалыматтар дагы кошулат.
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Дүйнөнүн миңдеген метеорологиялык  станциялары максималдуу так аба ырайын аныкташ үчүн иштешет.''</div>
+
<div style="color:black; text-align:center">''Миңдеген метеорологиялык  станцияларда дүйнө жүзүнүн  метеорологдору бирге аба - ырайын абдан так болжолдоо  үчүн эмгектенишет.''</div>
 
{{center|[[file: Метеостанция.jpg|500px| Метеостанция]]}}
 
{{center|[[file: Метеостанция.jpg|500px| Метеостанция]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Метеостанция</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Метеостанция</div>
  
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Метеозондду – метеорологияда гелий же суутек менен толтурушат ага метеоөлчөгүчтөрдү, радиобергичтерди бекитип абага учурат.''</div>
+
<div style="color:black; text-align:center">''Метеозонд - метеорологдор аны гелий же суутек менен толтурушат, ага радио берүүчү менен метео - ченѳѳчү куралды байлашат жана абага жиберишет.''</div>
 
{{center|[[file: Метеозонд2.jpg|500px| Метеозонд]]}}
 
{{center|[[file: Метеозонд2.jpg|500px| Метеозонд]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Метеозонд</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Метеозонд</div>
Строка 255: Строка 258:
  
  
−
''Спутниктер аба ырайына байкоо жүргүзүп, Жерге күн түн дебей метеоролгиялык маалыматтарды берип турат.''  
+
''Жерге күн - түн бою  метеорологиялык маалыматтарды берип турган спутниктер аба- ырайына байкоо жүргүзүшѳт.''  
  
−
Андан кийин байкоолор гидрометеорологиялык борборлорго берилет. Ал жерден маалыматтара иштетилип чыгат, аба ырайы боюнча маалыматтар синоптикалык карталарга түшүрүлөт. Картада атмосфералык басым, фронттор, абанын температурасы, шамалдын багыты жана ылдамдыгы, булуттуулук жана жаан-чачын көрсөтүлөт. Атмосфералык басымдын бөлүнүшү циклон жана антициклондун абалына таасир этет.
+
Андан соң байкоолордун жыйынтыктары гидрометеорологиялык маалыматтык борборлорго берилет. Ал жерден маалыматтар иштетилет жана аба - ырайы жѳнүндѳ маалымат синоптикалык карталарга түшүрүлөт. Картада атмосфералык басым, фронттор, абанын температурасы, шамалдын багыты жана ылдамдыгы, булуттуулук жана жаан-чачындар көрсөтүлөт. Атмосфералык басымдын бөлүнүшү добул, каршы добулдардын абалы жѳнүндѳ күбѳлѳндүрѳт.
  
 
{{center|[[file: Синоптическая карта.png|500px| Синоптикалык карта]]}}
 
{{center|[[file: Синоптическая карта.png|500px| Синоптикалык карта]]}}
Строка 263: Строка 266:
  
  
−
''Ушул сыяктуу синоптикалык карталарда аба ырайы түзүлөт. Дүйнө жүзү боюнча жалпы шарттуу белги колдонулат. ''  
+
''Ушул сыяктуу синоптикалык карталардын негизинде аба - ырайынын божомолу түзүлөт. Дүйнө жүзүндѳ жалпы шарттуу белгилер менен колдонушат.''  
  
−
Атмосфералык процесстердин закон ченемдүүлүгүнүн негизинде аба ырайы прогноздолот. Аба ырайын так айтуу өтө татаал анткени дайыма өзгөрүүгө дуушар болуп турат. Айтылгандардын 87-89% үч күндүн ичинде туура келиши мүмкүн. Эң так маалыматты атайын берилген аба ырайы, мисалы, авиациялык.
+
Атмосфералык процесстердин жүрүү мыйзам ченемдүүлүгүн изилдѳѳ менен, аба-ырайын болжолдосо болот. Аба - ырайынын так болжолдоосу өтө татаал иш, анткени ѳз ара аракеттенген факторлордун алардын дайыма ѳнүгүп туруусунда бардык комплексин эске алуу татаал. Үч күн мѳѳнѳтүнѳ чейинки божомолдор 87-89% аныкталат. Атайын болжолдоолор эң тактыгы менен айырмаланышат, мисалы авиациялык.
  
  
−
'''Аба ырайына эмне таасир этет?'''
+
'''Аба - ырайына эмне таасир этет?'''
  
−
Жыл бою жана сутканын аралыгындагы күн жылуулугунун санынын өзгөрүшү, аба массаларынын кыймылы жана бири бирине таасир этиши, атмосфералык фронттор, циклон жана антициклон аба ырайын өзгөртөт ага таасир этет. Аба массалары температурасы, нымдуулугу,чаңдуулугу, басымы менен айырмаланат. Атмосфералык циркуляция аба массаларын аралаштырат, атмосфералык фронтторду пайда кылат. Алардын эң негизги касиети – температура (муздак же жылуу аба). Ушуга жараша кайсы аба активдүү, кайсы тараптан фронтко аралашат, ал жылуу же муздак деп аталат.
+
Жыл бою жана сутка ичинде алынган күн жылуулугунун санынын өзгөрүшү, аба массаларынын кыймылы жана ѳз ара аракеттенүүсү, атмосфералык фронттор, добулдар жана каршы добулдар аба-ырайын өзгөртүшөт, ага таасир этишет. Аба массалары температурасы, нымдуулугу, чаңдуулугу, басымы боюнча айырмаланышат. Атмосфералык циркуляция аба массаларын аралаштырат жана касиети боюнча ар түрдүү аба массалары кездешкен жерлерде атмосфералык фронттор пайда болушат. Ушул касиеттердин башкысы – температура (муздак же жылуу аба). Абанын активдүүсүнѳ, фронттун кайсы тарапта аралашканына жараша ал жылуу же муздак деп аталат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 278: Строка 281:
  
  
−
''Жылуу  фронт жылуу абанын келишин билдирет, акырындык менен муздак абага кысылат. Ал жылуулукту, түрмөктөшкөн булуттар жаандарды алып келет.''
+
''Жылуу  фронт акырындык менен муздак абаны кыскан жылуу абанын келишин билдирет. Ал түрмөктөшкөн булуттардан жааган жаандар алдында болгон жылуулукту алып келет.''
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
Строка 286: Строка 289:
  
  
−
''Муздак фронт, тескерисинче,муздак абанын келишин билдирет, жылуу абаны тез кысат. Ал суукту алып келет. Анын келиши шамал, чагылган, куюн менен коштолот. Жаан фронттун сызыгы өткөндөн кийин жаайт.''
+
''Муздак фронт, тескерисинче, тез жылуу абаны кыскан муздак абанын келишин билдирет. Ал суукту алып келет. Анын келиши шамалдын күчѳшү, кээде чагылган, куюн менен коштолот. Жаандар негизинен фронттун сызыгын өткөндөн кийин жаайт.''
  
−
Атмосфералык фронттордун пайда болушуна мелүүн кеңдиктерде циклондор пайда болуп ыңгайлуу шарт түзүлөт.Циклондордо жылуу жана муздак абалары жолугат, төмөнкү атмосфералык басымдын борборун көздөй багыт алат. Антициклондо атмосфералык фронттордун түзүлүшүнө шарт жок.
+
Атмосфералык фронттордун пайда болушу үчүн жагымдуу шарттар мелүүн кеңдиктердеги добулдарда болот. Добулдарда төмөнкү атмосфералык басымдын борборуна умтулган  жылуу жана муздак абалары жолугат. Каршы добулда  атмосфералык фронттордун түзүлүшү үчүн шарт жок, себеби анда аба түшѳт жана таркатылат.
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Циклон ачык эмес аба ырайын түзөт, жаан-чачын менен коштолот.''</div>
+
<div style="color:black; text-align:center">''Добул ѳзү менен бирге  жаан-чачын менен коштолгон ачык эмес аба - ырайын алып келет.''</div>
 
{{center|[[file: Схема циклона.jpg|300px| Циклон схемасы]]}}
 
{{center|[[file: Схема циклона.jpg|300px| Циклон схемасы]]}}
 
<div style="color:blue; text-align:center">Циклон схемасы</div>
 
<div style="color:blue; text-align:center">Циклон схемасы</div>
  
  
−
<div style="color:black; text-align:center">''Антициклон тескерисинче ачык, күнөстүү аба ырайын түзөт.''</div>
+
<div style="color:black; text-align:center">''Каршы добул болсо тескерисинче ачык, күнөстүү аба - ырайын алып келет.''</div>
−
{{center|[[file: Схема антициклона.jpg|300px| Антициклондун схемасы]]}}
+
{{center|[[file: Схема антициклона.jpg|300px|Каршы добулдун схемасы]]}}
−
<div style="color:blue; text-align:center">Антициклондун схемасы</div>
+
<div style="color:blue; text-align:center">Каршы добулдун схемасы</div>
  
  
 
'''Климат деген эмне?'''
 
'''Климат деген эмне?'''
  
−
Климат — аба ырайынын Жердин тигил же бул аймагындагы көп жылдык режими; ал географиялык шарттарга байланыштуу болот. Климаттын негизги мүнөздөмөлөрүн күн радиациясы, аба массаларынын циркуляциялары, жер бетинин (кургактыктын, деңиздин) түзүлүшүн аныктайт. “Климат” термини илимий айланууга 2200 жыл мурун байыркы грек астроному Гиппарх негиздеген грек тилинен “кыйшаюу”(«klimatos») дегенди билдирет.  Окумуштуу жер бетинин күн нуруна жантаюусу деген мааниде, анын негизги себеби төмөнкү жана жогорку кеңдиктердин аба ырайынын айырмачылыгы эсептелген.  Кийинчерээк климатты Жердин белгилүү районундагы атмосферанын ортоңку абалы катары мүнөздөп, 30-40 жылга чейин өзгөрүлбөйт деген жыйынтыка келишкен.  
+
Климат - Жердин ушул аймагы үчүн типтүү аба-ырайынын көп жылдык режими, кѳп жылдар ичинде орточо аба-ырайы. Ал географиялык шарттарга байланыштуу болот. Климаттын негизги мүнөздөмөлөрүн күн радиациясы, аба массаларынын циркуляциялары, жер бетинин (кургактыктын, деңиздин) түзүлүшүн аныктайт. “Климат” термини илимге 2200 жыл мурун байыркы грек астроному Гиппарх тарабынан киргизилген жана грек тилинен “кыйшаюу”(«klimatos») дегенди билдирет.  Окумуштуу жер бетинин күн нуруна жантаюусун эске алган, анын экватордон баштап уюлга чейинки айырмачылыгы ошол учурда эле төмөнкү жана жогорку кеңдиктердин аба-ырайынын айырмачылыгынын негизги себеби болуп эсептелген.  Кийинчерээк климат деп бир муундун улантылышына чейин, башкача айтканда 30-40 жылга чейин өзгөрүлбөгѳн белгилер менен мүнѳздѳлгѳн Жердин белгилүү районундагы атмосферанын ортоңку абалын айтышкан.  
  
 
'''Климатка эмне таасир этет?'''  
 
'''Климатка эмне таасир этет?'''  
  
−
Климат аба ырайы сыяктуу эле күн радиациясынын санына, аба массаларынын алмашылышына, атмосфералык фронко, циклон, антициклон жана жер бетин каптап жатышына көз каранды. Климаттын негизги көрсөткүчү: абанын температурасы(орточо жылдык, январдагы жана июлдагы), пайда болгон шамалдар, жылдага орточо жаан-чачындын саны. Климаттык көрсөткүчтөр түшүрүлгөн карта, ''климаттык карта'' деп аталат.  
+
Климат аба - ырайы сыяктуу эле күн радиациясынын санынан, аба массаларынын алмашылышынан, атмосфералык фронтор, добул, каршы добулдар жана жер бетинин негизги касиеттеринен көз каранды. Климаттын негизги көрсөткүчтѳрү болуп: абанын температурасы (орточо жылдык, январдагы жана июлдагы), шамалдардын үстѳмдүк кылган багыттары, жаан-чачындардын режими жана жылдык саны эсептелет. Климаттын көрсөткүчтөрү түшүрүлгөн карталар, климаттык карта деп аталат.
  
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
 
<ul class="large-block-grid-2 small-block-grid-1">
−
<li>{{center|[[file: Климат түзүүүчү факторлору.jpg|450px| Климат түзүүүчү факторлору]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Климат түзүүүчү факторлору</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Климат түзүүүчү факторлору.jpg|450px|Климат түзүүүчү факторлор]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Климат түзүүүчү факторлор</div></li>
−
<li>{{center|[[file: Дүйнөнүн климаттык алкактары жана областары.jpg|250px| Дүйнөнүн климаттык алкактары жана областары]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Дүйнөнүн климаттык алкактары жана областары</div></li>
+
<li>{{center|[[file: Дүйнөнүн климаттык алкактары жана областары.jpg|250px|Дүйнөнүн климаттык алкактар]]}} <div style="color:blue; text-align:center">Дүйнөнүн климаттык алкактар</div></li>
 
</ul>
 
</ul>
  
Строка 316: Строка 319:
 
Климаттык карталар климаттык алкактарга  жана областарга бөлүүнүн негизи жылуулук алкактар жана аба массаларынын пайда болушу негиз болот.
 
Климаттык карталар климаттык алкактарга  жана областарга бөлүүнүн негизи жылуулук алкактар жана аба массаларынын пайда болушу негиз болот.
  
−
Аба массалары пайда болгон жерине байланыштуу төрт типке бөлүнөт. Ички негизги(зоналык) аба массасы, континенталдык(материктик) жана океандык(деңиздик), материкте же Океандын үстүндө пайда болот. Пайда болушу боюнча арктикалык, антарктикалык, мелүүн кеңдиктердин (уюлдук), тропиктик жана экватордук болуп бөлүнөт.
+
Климаттык карталарда климаттык алкактарды жана областтарды бөлүп кароонун негизи болуп жылуулук алкактар жана аба массаларынын басымдуу түрлѳрү эсептелет. Пайда болгон жерине жараша аба массаларынын төрт түрүн бѳлүп карашат. Аба массасынын ички башкы (зоналык) түрүндѳ материктин үстүндѳ же океандын үстүндө ''калыптанган континенталдык'' (материктик) жана ''океандык'' (деңиздик) түрлѳрү бар. Пайда болушу боюнча арктикалык, антарктикалык, мелүүн кеңдиктердин (уюлдук), тропиктик жана экватордук болуп бөлүнөт.
  
 
{{center|[[file: Воздушные массы и климаты Земли.jpg|500px| Аба массалары]]}}
 
{{center|[[file: Воздушные массы и климаты Земли.jpg|500px| Аба массалары]]}}
  
  
−
Жети негизги климаттык алкака бөлүнөт: ''экватордук, эки тропикалык, эки мелүүн, эки уюлдук (арктикалык жана  антарктикалык)''. Негизгилердин аралыгында өткөөл климаттык алкактар  жайгашкан: ''эки  субэкватордук, эки субтропикалык жана эки уюлдух''. Алар аба массаларынын алмашылышы менен айырмаланат: кышында негизги алкактын аба массалары басымдуулук кылат, коңшу уюлдук жактардан, жайында – экватор тараптан келет. [http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%BF%D0%BE%D1%8F%D1%81%D0%B0.html Жердин климаттык алкактары ]
+
Жети негизги климаттык алкактарды бөлүшөт: ''экватордук, эки тропикалык, эки мелүүн, эки уюлдук (арктикалык жана  антарктикалык)''. Негизгилердин ортосунда өткөөл климаттык алкактар  жайгашкан: ''эки  субэкватордук, эки субтропикалык жана эки уюлдук''. Алар аба массаларынын алмашылышы менен айырмаланат: кышында коңшу уюлдук жактардан негизги алкактын аба массалары, жайында – экватор тараптан келген аба массалары басымдуулук кылат. [http://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%BF%D0%BE%D1%8F%D1%81%D0%B0.html Жердин климаттык алкактары ]
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Сөздүк ==
+
== Сөздүк: ==
−
:{{bib|'''Абсолюттук нымдуулук''' – 1м<sup>3</sup> абадагы суу буусунун (г менен) өлчөмү}}
+
:{{bib|'''Абсолюттук нымдуулук''' - 1 м<sup>3</sup> граммдагы абадагы суу буусунун саны. }}
−
:{{bib|'''Альбедо''' – жер бетинин күн нурун чагылдыруу жөндөмдүүлүгү}}
+
:{{bib|'''Аба массалары''' - абанын салыштырмалуу бирдей касиеттерине ээ болгон тропосферадагы абанын  чоң көлөмү. }}
−
:{{bib|'''Анемометр''' – шамалдын ылдамдыгын өлчөөчү аспап. }}
+
:{{bib|'''Абанын басымы''' – абанын жер бетине  басым кылган күч. }}
−
:{{bib|'''Антициклон''' – борборунда басымы эң жогору багытталган атмосферадагы басымы жогору область. }}
+
:{{bib|'''Аба - ырайы''' – белгилүү жерде, белгилүү убакыттагы тропосферанын абалы. }}
−
:{{bib|'''Атмосфера''' – Жердин аба катмары. }}
+
:{{bib|'''Альбедо''' – жер бетинин күн нурун чагылдыруу жөндөмдүүлүгү.}}
−
:{{bib|'''Атмосфералык фронт''' – атмосфералык касиеттери ар түрдүү болгон эки аба массасынын (жылуу, муздак) ортосундагы тропосферадагы кууш (ондогон км) өткөөл зоналар.}}
+
:{{bib|'''Анемометр''' – шамалдын ылдамдыгын өлчөө үчүн аспап. }}
−
:{{bib|'''Аэрозолдор''' – абада катуу же суюктук түрүндө тең салмактанып калкып жүргөн майда заттар, чаң.}}
+
:{{bib|'''Атмосфера''' – Жердин газ түрүндѳгү катмары. }}
−
:{{bib|'''Барометр''' ( грек. «''baros''» - оордук жана «''matreo''» - өлчөө) – атмосферанын басымын өлчөөчү аспап.  }}
+
:{{bib|'''Атмосфералык фронт''' – аба массасы ортосундагы, ар түрдүү касиеттери менен аба массаларынын ортосундагы бѳлүк, ѳз ара аракеттенүү зонасы.}}
−
:{{bib|'''Барометр-анероид''' ( грек. ''aneros'' – «суюктугу жок») – ичинде серпилгичтүү метал кутунун деформациясынын өлчөмүнө жараша атмосфера басымын көрсөтүүчү аспап. Атмосфера басымы өзгөргөндө куту кысылат же кеңийт, ал эми кутунун көлөмүнүн өзгөрүшүнө жараша шкала боюнча жылган жебе басымды көрсөтөт. Градуирлүү басымдын бирдиги  (кПа же мм сым. Шк). }}
+
:{{bib|'''Аэрозолдор''' – атмосферада токтогон абалда жүргѳн катуу же суюк бѳлүкчѳлѳр, атмосферадагы суу буусунун конденсациясы үчүн ядро кызматын аткарат.}}
−
:{{bib|'''Бриз''' – суткасына багытын эки жолу өзгөрткөн жээк шамалдары.}}
+
:{{bib|'''Барометр''' ( грек. «''baros''» - оордук жана «''matreo''» - өлчөйм) – атмосферанын басымын өлчөөчү аспап.  }}
−
:{{bib|'''Нымдуулук''' – абада суу буусунун өлчөмү. }}
+
:{{bib|'''Барометр-анероид''' ( грек. ''aneros'' – «суюктугу жок») – тоголок металл куту сыяктуу, андан аба сордурулуп алынган. Атмосфера басымынын таасири алдында кутунун четтеринин кыймылдары басымдын бирдиги  (кПа же мм сым. Шк) түздѳлгѳн айлана шкаласы боюнча кыймылдаган жебеге берилет.}}
−
:{{bib|'''Аба массалары''' – тропосферадагы чоң көлөмдөгү абанын, салыштырмалуу бирдей касиеттерге ээ болгон бир өңчөй бөлүктөрү. }}
+
:{{bib|'''Буулануу''' -  суюктуктун же катуу заттын газ түрүнө (бууга) өтүү процесси. }}
−
:{{bib|'''Абанын басымы''' – атмосферанын жер бетине жана абадагы бардык нерселерге басымы. }}
+
:{{bib|'''Добул''' – четтен баштап борборго жана саат жебесине каршы четке чыгып соккон шамалдардын белгилүү системасы менен атмосфералык басымы төмөн областы.}}
−
:{{bib|'''Буулануу''' – суунун суюк абалдан газ түрүнө(бууга) өтүү процесси. }}
+
:{{bib|'''Жел''' - деңиздер жана чоң кѳлдѳрдүн жээктерине соккон шамал.}}
−
:{{bib|'''Климат''' — аба ырайынын Жердин бул же тигил аймагындагы көп жылдык режими; географиялык шарттарга байланыштуу болот.}}
+
:{{bib|'''Каршы добул''' – борбордон четтерге соккон жана сааттын жебеси боюнча четтеген  шамалдардын белгилүү системасы менен бийик атмосфералык басымдын областы. }}
−
:{{bib|'''Климаттык алкак''' – күндөн жылуулукту алышы, ошондой эле атмосферанын жалпы айланышынын өзгөчөлүгү боюнча бири биринен жер бетинин  кеңдик  же субкеңдик багытындагы тилкелери.}}
+
:{{bib|'''Климат''' - Жердин ушул аймагы үчүн типтүү аба-ырайынын көп жылдык режими. }}
 +
:{{bib|'''Климаттык алкак''' - климаты боюнча бирдей планетанын областы, алар планетанын кеңдигинин тегерегинде жайгашат жана бири - биринен орчундуу айырмаланышат.}}
 
:{{bib|'''Конденсация''' – абадагы суу буусунун абанын температурасынын төмөндөшүнө байланыштуу суу тамчыларына  же катуу түргө айланышы.}}
 
:{{bib|'''Конденсация''' – абадагы суу буусунун абанын температурасынын төмөндөшүнө байланыштуу суу тамчыларына  же катуу түргө айланышы.}}
−
:{{bib|'''Муссондор''' – багыты жылына 1 жолу карама каршы өзгөрүлүп турган туруктуу сезондук шамалдар. }}
+
:{{bib|'''Нымдуулук''' – абада суу буусунун курамы. }}
−
:{{bib|'''Атмосферадагы озон''' – стратосферадагы (10-50 км бийиктикте) озондун(О3) концентрациясы көп топтолгон катмар 20-25 км бийиктеги озон катмарында анын тыгыздыгы  Жер бетиндегиге караганда 10 эсе жогору. Бул катмар жер бетиндеги тирүү организмдерди күндүн кыска толкундуу ультра кызгылт көк радиациясынын зыяндуу таасиринен сактайт. }}
+
:{{bib|'''Муссондор''' – ѳзүнүн багытын жылына эки жолу өзгөрткѳн шамалдар, кышында алар материктен океанга, жайында - тескеринче, океандан материкке согот.}}
 +
:{{bib|'''Озон катмары''' – стратосферадагы (10-50 км бийиктикте) озондун(О3) концентрациясы көп топтолгон катмар 20-25 км бийиктеги озон катмарында анын тыгыздыгы  Жер бетиндегиге караганда 10 эсе жогору. Бул катмар жер бетиндеги тирүү организмдерди күндүн кыска толкундуу ультра кызгылт көк радиациясынын зыяндуу таасиринен сактайт. }}
 +
:{{bib|'''Пассатар''' – океандардын тропик кеңдиктеринде жыл боюу туруктуу соккон шамалдар. Алар түндүк жарым шарда көбүнчө түндүк – чыгыштан, түштүк жарым шарда түштүк – чыгыштан согот. }}
 +
:{{bib|'''Плювиометр''' (латын. ''pluvium'' – жаан жана грек. ''metreo'' - өлчөйм) – түшкөн жаан-чачындардын санын өлчөѳ жана чогултуучу аспап.  }}
 +
:{{bib|'''Рефракция''' – бирдей эмес тыгыздыка ээ атмосферанын катмарларын ѳтүүдѳ күн нурунун  сынуусу жана ийрилүүсү.}}
 
:{{bib|'''Салыштырмалуу нымдуулук''' – абадагы суу буусунун серпилгичтигинен (е) ошол температурадагы каныккан буунун серпилгичтигине (Е) болгон катышы.}}
 
:{{bib|'''Салыштырмалуу нымдуулук''' – абадагы суу буусунун серпилгичтигинен (е) ошол температурадагы каныккан буунун серпилгичтигине (Е) болгон катышы.}}
−
:{{bib|'''Пассатар''' – океандардын тропик кеңдиктеринде жыл бою туруктуу соккон шамалдар. Алар түндүк жарым шарда көбүнчө түндүк – чыгыштан, түштүк жарым шарда түштүк – чыгыштан согот. }}
+
:{{bib|'''Синоптикалык карта''' – кенен территориядагы метеорологиялык байкоо жүргүзүнүүнүн жыйынтыктары  түшүрүлгөн карта.  }}
−
:{{bib|'''Плювиометр''' (латын. ''pluvium'' – жаан жана грек. ''metreo'' - өлчөйм) – түшкөн жаан-чачындын өлчөмүн ченөөчү аспап. }}
 
−
:{{bib|'''Аба ырайы''' – белгилүү жерде белгилүү убакыттагы тропосферанын абалы. }}
 
−
:{{bib|'''Рефракция''' – күн нурунун атмосфера катмарынан өтүүдөгү сынуусу, бирдей эмес тыгыздыка ээ.}}
 
−
:{{bib|'''Шамалдын розасы''' – ошол жердеги шамалдын режимин мүнөздөгөн диаграмма, көп бурчтук сыяктуу көрүнөт.}}
 
 
:{{bib|'''Сымап барометри''' – атмосфера басымын өлчөөдөгү негизги аспап, ичине сымап куюлган жана шкалаларга бөлүнгөн айнек түтүкчөсү. Шкаладан сымаптын деңгээли боюнча абанын басымы канча экенин билүүгө болот.}}
 
:{{bib|'''Сымап барометри''' – атмосфера басымын өлчөөдөгү негизги аспап, ичине сымап куюлган жана шкалаларга бөлүнгөн айнек түтүкчөсү. Шкаладан сымаптын деңгээли боюнча абанын басымы канча экенин билүүгө болот.}}
−
:{{bib|'''Синоптикалык карта''' –  кенен территориядагы метеорологиянын байкоолору түшүрүлгөн карта.  }}
+
:{{bib|'''Шамалдардын розасы''' –  кѳптѳгѳн байкоо жүргүзүүлѳр боюнча ошол жердеги шамалдын режимин мүнөздөгөн диаграмма жана көп бурчтук сыяктуу көрүнөт. Анын нурларынын узундугу диаграмманын борборунан ар түрдүү багыттарга таралган, ушул багыттардын кайталанышына теңдеш (шамал “кайдан” согот).  }}
 
:{{bib|'''Флюгер''' – шамалдын багытын өлчөөчү аспап.}}
 
:{{bib|'''Флюгер''' – шамалдын багытын өлчөөчү аспап.}}
−
:{{bib|'''Циклон''' – борборунда аба басымы төмөн болгон  ири масштабдагы атмосфералык кыймыл.}}
 
  
  
−
== Пайдалуу шилтелмелер ==
+
== Пайдалуу шилтемелер: ==
 
{{bib|[http://www.geo-site.ru/index.php/2011-01-11-14-54-45/114-2011-02-21-16-29-48/449-slovar-veter.html Ветры]}}
 
{{bib|[http://www.geo-site.ru/index.php/2011-01-11-14-54-45/114-2011-02-21-16-29-48/449-slovar-veter.html Ветры]}}
 
{{bib|[http://www.naukaland.ru/questions/152/dlya-chego-i-kak-byila-pridumana-roza-vetrov- Для чего и как была придумана «РОЗА ВЕТРОВ»?]}}
 
{{bib|[http://www.naukaland.ru/questions/152/dlya-chego-i-kak-byila-pridumana-roza-vetrov- Для чего и как была придумана «РОЗА ВЕТРОВ»?]}}
Строка 366: Строка 369:
  
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
 
<br clear=all /><div class="light" style="float:right;>[[#Начало|В начало]]</div><br clear=all />
−
== Адабияттары ==
+
== Адабияттар: ==
 
* {{bib|Вайсберг Дж. С. Метеорология. Погода на земле. Л. Гидрометеоиздат, 1980.}}
 
* {{bib|Вайсберг Дж. С. Метеорология. Погода на земле. Л. Гидрометеоиздат, 1980.}}
 
* {{bib|География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 34 - 55.}}
 
* {{bib|География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 34 - 55.}}
Строка 395: Строка 398:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Туман кайдан келет? Эмне үчүн самолет ак жол калтырат?</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Туман кайдан келет? Эмне үчүн учак ак из калтырат? </div>
 
</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
Строка 405: Строка 408:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Метеостанция кандай иштейт</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Метеостанция кандай иштейт?</div>
 
</div>
 
</div>
 
<div class="row">
 
<div class="row">
Строка 423: Строка 426:
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="shadow  radius sbstyle" style="margin-top:20px;">
 
<div class="row">
 
<div class="row">
−
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Тест: "Аба ырайы жана климат"</div>
+
<div class="large-10 small-10 large-centered small-centered columns rubric" style="background-color:lightgrey;">Тест: "Аба - ырайы жана климат"</div>
 
</div>
 
</div>
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
 
<quiz display = simple shuffleanswers=true >
−
{Атмосферанын абалын белгилүү жерде белгилүү убакытта мүнөздөгөн түшүнүк:
+
{Кайсы түшүнүк атмосферанын абалын белгилүү жерде белгилүү убакытта мүнөздөйт?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
+ Аба ырайы
 
+ Аба ырайы
Строка 433: Строка 436:
 
- Климат
 
- Климат
  
−
{Аба ырайынын элементтери кайсы вариантта туура берилген:
+
{Кайсы вариантта аба - ырайынын элементтери туура берилген?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Булуттуулук, басым, нымдуулук
 
- Булуттуулук, басым, нымдуулук
Строка 441: Строка 444:
  
  
−
{Аба ырайына кайсы карта колдонулат?
+
{Аба -ырайын болжолдоо үчүн кайсы карта колдонулат?
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Климаттык
 
- Климаттык
Строка 450: Строка 453:
 
{Ар кандай касиеттеги аба массаларынын өз ара аракеттенүү зонасы.
 
{Ар кандай касиеттеги аба массаларынын өз ара аракеттенүү зонасы.
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- Циклон
+
- Добул
−
- Антициклон
+
- Каршы добул
 
+ Трансформация
 
+ Трансформация
 
- Атмосфералык фронт
 
- Атмосфералык фронт
  
−
{Экватордук аба массасы.
+
{Экватордук аба массаларынын касиеттери:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Суук жана кургак
 
- Суук жана кургак
Строка 462: Строка 465:
 
- Кургак жана жылуу
 
- Кургак жана жылуу
  
−
{Төрт жыл мезгили даана  байкалган кеңдик:
+
{Төрт жыл мезгили даана  байкалган кеңдиктер:
 
|type="()"}
 
|type="()"}
 
- Тропикалык
 
- Тропикалык
Строка 469: Строка 472:
 
- Арктикалык
 
- Арктикалык
  
−
{Ал суукту алып келет, анын келиши шамалдын күчөшү менен коштолот, айрым убактарда чагылгандуу, куюндуу болот.
+
{Ал суукту алып келет. Анын келиши шамалдын күчөшү менен коштолот, айрым убактарда чагылган, куюн менен болот.
 
|type="()"}
 
|type="()"}
−
- Циклон
+
- Добул
−
- Антициклон
+
- Каршы добул
 
- Жылуу фронт
 
- Жылуу фронт
 
+ Муздак фронт
 
+ Муздак фронт

Версия 11:42, 21 августа 2018

Атмосферанын түзүлүшү

Миңдеген жылдар бою адамдар атмосфера же тагыраак аба - бирдиктүү жана жөнөкөй зат деп ойлошкон. Эми ал газдардын татаал аралашмасынан жана андагы салмактуу бирдиктерден турары белгилүү. Силер бул барактардан атмосфера кантип пайда болгон жана кандай түзүлгөнүн билесиңер. Жер канча жылуулукту, жарыкты алат? Күн желелери жана закымдар (мираж) эмнеден пайда болот? Кандай булуттар бар жана кантип пайда болушат? Эмне үчүн аба жылат жана бороондор, добулдар, бороон - чапкындар пайда болот? Кантип Күн, аба жана суу миңдеген ар кандай ыкмалары ѳз ара аракеттенүү менен, эч качан так кайталанбаган, ошого карабастан кѳп окшоштуктары болгон аба - ырайын түзүшөт. Метеорологдор аба - ырайынын божомолун кантип тузүшөт жана аларга азыркы күндө компьютерлер жана Жердин жасалма спутниги кантип жардам беришет?

Атмосфера кантип пайда болгон?

Биринчи атмосфера
Биринчи атмосфера


Биздин планетада адегенде эч кандай атмосфера болгон эмес. Биринчи Жерде аракеттенген жанар тоолору көп болгон, алар суу бууларын, чаңдарды жана кѳптѳгѳн газдарды чыгарышкан. Планетанын муздашынан улам газдар конденсацияланып, атмосферада суу пайда болуп, нѳшөрлөгөн жаандар жаай баштаган. Кийин Жерде океан жана биосфера пайда болгон учурда, суу, өсүмдүктѳр, жаныбарлар жана алардын таралуу азыктары ортосундагы газ алмашуусунун эсебинен атмосферанын пайда болушу уланган. 3-4 миллиард жыл аралыгындагы ѳзүнүн узак өнүгүү жолунда атмосфера өзүнүн курамын жана касиеттерин кѳп жолу өзгөрткөн.


Атмосфера эмнеден турат жана кантип түзүлгөн?

Аба биздин планетаны салыштырмалуу жука катмар менен курчап турат. Жердин бардык аба катмары атмосфера деп аталат (байыркы грек тилинен: «атмос» - буу, «сфайра» - сфера). Ал газдардын (аба) аралашмасынан, суу бууларынан жана чаңдардан (аэрозолдор) турат.

Абанын курамы


Азот – атмосферадагы эң кеңири таралган газ. Ал ѳсүмдүк жана жаныбарлар дүйнѳсүндѳ заттарды алмашууда маанилүү ролду ойнойт. Атмосферадагы азот ар түрдүү азоттук кошулмалардын (белок, нуклеин кислотасы ж.б.) булагы болот, аатмосферадагы кычкылтекти суюлтуп кычкылдануу процесстерин, демек биологиялык процесстердин ылдамдыгын жөнгө салат.

Кычкылтек – биологиялык мааниде атмосферанын эң активдүү газы. Ал жаныбарлардын дем алуусу үчүн, ар түрдүү кычкылдануу процесстери үчүн керек. Метереологдун көз карашы боюнча, атмосферанын эң маанилүү бөлүгү болуп кѳмүр кычкыл газы эсептелет. Көлөмү боюнча болгону 0,03%ды ээлесе дагы, анын мазмунунун өзгөрүүсү Жердин аба - ырайын жана климатын түп тамырынан бери өзгөртѳ алат.

Бийиктеген сайын температуранын өзгөрүшүнѳ ылайык атмосфера ярустардын калыңдыгы боюнча бир нече ар түрдүү катмарларга (ярустарга) бѳлүнѳт: тропосфера, стратосфера, мезосфера, ионосфера (термосфера) жана экзосфера.

Негизги катмарлардын ортосунда ѳтүүчү катмарлар бар: тропопауза, стратопауза, мезопауза, аларда температуранын багытынын жогорулоо же төмөндөѳ тарабына алмашышы жүрѳт. Бул өзгөрүүлөрдүн башталышы кийинки катмарга өтүүнү билдирет.

  • Жер атмосферасынын катмары
    Жер атмосферасынын катмары
  • Атмосферанын катмарларынын графиги
    Атмосферанын катмарларынын графиги


  • Атмосферанын катмарлары
    Атмосферанын катмарлары
  • Уюлдук жаркыроо
    Уюлдук жаркыроо


Жер канча жарык жана жылуулук алат?

Распределение солнечной радиации между Землей и атмосферой


Күн радиациясы (нуру) деп жер бетине түшүүчү күндүн материясы менен энергиясынын жыйындысын айтабыз. Күн радиациясы атмосферага түшүү менен, жарым - жартылай өзгөрүүлөргө дуушар болот жана энергиянын башка түрлѳрүнѳ ѳтѳт. 30% жакын радиацияны атмосфера ара тарапка ошондой эле жер бетинде чагылышат. Бул чагылышкан радиация. Атмосферада чагылышпай жана жоголбой Жер бетине жеткен радиация түз радиация деп айтылат. Жер бетине келип түшкѳн түз жана чачыраган радиациялар бирге суммардык радиацияны түзүшөт.

Жайылган жердин бетинин касиетинен чагылдырылган радиациянын санынын кѳз карандылыгы


Суммардык радиациясынын саны Күн нурунун жер бетине келип түшкѳн бурчунан, күндүн созулушунан, атмосферанын ачыктыгынан жана булуттуулуктан кѳз каранды. Эң көп сандагы күн радиациясы (220-230 ккал / см2) тропикалык чѳлдѳрдѳ болот. Күн тийген убактагы уюлдарда жайында чыкпаган Күндѳ, ал экватордордо (180-190 ккал/ см2) ушул күнгѳ караганда кѳбүрѳѳк. Анда эмне үчүн Жердин уюлдук областтарында муздак болот? Себеби кардын жана муздун ак бети жылыбайт, анткени 90 %га чейин күн нурларын чагылдырат.

Жайылган жердин бетинин күн нурларын чагылдырууга жѳндѳмдүүлүгү альбедо деп аталат, ал эң башкысы жер бетинин түсүнө жараша болот.

Атмосфера тикеден тике Күндөн алган жылуулукка караганда, жер бетинен көбүрөөк жылуулук алат, ошондуктан тропосферадагы температура бийиктиктеген сайын төмөндөйт. Абанын температурасы сутка ичинде жана жыл ичинде өзгөрүлүп турат. Сутка ичинде эң төмөнкү температура Күн чыккандан кийин, ал эми эң жогорку температура - түштөн кийин байкалат. Экватордон баштап уюлдарга чейинки багытта абанын температурасы төмөндөйт. Бирок ушуга карабастан кургактыкта океанга караганда ал дайыма жогору. Таблицада параллелдердеги орточо жылдык температура көрсөтүлгөн: а) жер бетинин бирдей эместигин жана аба агымдарынын жылуулуктарын ташуу таасирин эске алынбашы жана б) бул таасирлерди эске алуу менен. Ушул маалыматтардын негизинде эки корутунду чыгарса болот:

  • Аба агымдары тарабынан жылуулук ташылбаса, экватордо мындан дагы ысык болмок, ал эми уюлдарда мындан да муздак болмок.
  • Түштүк уюл муз жана кар менен капталып жаткандыгына байланыштуу Түштүк жарым шар Түндүк жарым шарга караганда суук.
Абанын орточо жылдык температурасы
Абанын орточо жылдык температурасы


Атмосферанын басымы

Жылуу жана муздоонун натыйжасынан аба аралашат жана жайылган жер бетинде анын басымы өзгөрүлөт. Аба көп болгон жерде атмосфералык басым жогору, ал эми аба жылып кеткен жакта басым төмөндөйт. Атмосфера жайылган жер бетине 1 см2 орточо 1,033 г (1 м2 10 т кѳп) күч менен басат. Атмосфералык басымды сымап түркүкчөсүнүн мм бийиктиги же болбосо миллибарлар (1 мб = 0,75 мм. с. м.) жана гектопаскалдар (1 мм = 1 мб) менен ченешет.

Бийиктеген сайын басым төмөндөйт. Тропосферанын төмөнкү катмарында 1 км бийиктикке чейин ал ар бир 10 метрде 1 мм. с. м. төмөндөйт. Канчалык жогорулаган сайын басым жайыраак тѳмѳндѳйт.

Атмосфералык басымды ченѳѳ үчүн куралдар кызмат кылат: сымап барометр, барометр-анероид жана заманбап сандык барометрлер.

Цифралуу барометр

В начало

Атмосферадагы суу

Атмосферадагы суу кайдан келет?

Атмосферада суу молекулалар (буу), тамчы жана майда кристаллдар түрүндө кездешет. Алар ошол жакта жер бетинен суунун бууланышынын, дем алуу жана заттар менен алмашуу процессинде тирүү организмдер бѳлүп чыгуунун натыйжасында, ошондой эле жанар тоолордун ишмердүүлүгүнүн, ѳнѳр - жай ѳндүрүшүнүн жана ар түрдүү заттардын туздануусунун кошумча азыгы катары пайда болот. Сууну океандар, көлдөр, дарыялар эле буулантышпастан, ал мөңгүлөрдөн, кардан, топурактан, өсүмдүктөрдөн ж.б. бууланат. Андан кийин атмосферадагы буу, конденсацияланып сууга айланат.

Буулануу-конденсация-жаан
Буулануу-конденсация-жаан


Абадагы суу буусунун курамы нымдуулук көрсөткүчү менен мүнөздөлөт. Эгерде буунун санын 1 м3 граммда санаса, анда бул абсолюттук нымдуулук. Абадагы буунун курамынын кѳбүрѳѳк таралган мүнөздѳмѳсү болуп салыштырмалуу нымдуулук эсептелет, анын маанисин аба-ырайынын күнүмдүк отчеттору кабарлайт. Салыштырмалуу нымдуулук – абадагы суу бууларынын (чыныгы серпилгичтигин) ошол эле температурадагы абаны каныктыруу үчүн керек болгон суу бууларына (максималдуу серпилгичтигине) болгон катышы катары пайыз менен көрсөтүлөт. Ал абанын суу буусуна каныгуу даражасын кѳрсѳтѳт.

  • Салыштырмалуу нымдуулук
    Салыштырмалуу нымдуулук
  • Абадагы ара кандай температурадагы суу буулары
    Абадагы ар кандай температурадагы суу бууларынын курамы


Абанын нымдуулугун атайын аспаптардын жардамы менен өлчөсѳ болот. Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөгөн аспап

Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөѳ үчүн аспаптар
Абанын салыштырмалуу нымдуулугун өлчөѳ үчүн аспаптар


Атмосферадагы буулар эмнеге айланат?

ККыймылдаган булут
Кыймылдаган булут


Атмосферага суу буулары жер бетинен буулануу процессинин натыйжасында келет. Буулануу абанын салыштырмалуу нымдуулугунан жана буулануучу суунун температурасынан көз каранды. Каныккан аба, эгерде анын температурасы жогорулабаса, суу бууларын кѳп батыра албайт. Температуранын жогорулашынан ал каныгуудан алыстайт, тѳмѳндѳ тескеринче, анда конденсация башталышы мүмкүн жана ар түрдүү шарттарда булуттар жана ар түрдүү атмосфералык жаан-чачындар пайда болушат.


Атмосфералык жаан-чачындардын санын өлчөөчү даана чогултуучу аспап ушундай. Ал жаан - чачын өлчөгүч (жаан ѳлчѳгүч), ал эми илимий жактан - плювиометр деп аталат. Ал метео аянтчада тургузулган так аныктап кесилген цилиндр чакасы сыяктуу. Жаан-чачындардын саны атайын жаанды ѳлчѳѳчү стаканга жаан-чачын чакасына куюу жолу аркылуу түшкѳнү менен аныкталат, анын кесилүү аянты дагы белгилүү. Катуу жаан-чачындар (кар, таруу, мөндүр) алдын ала эритилет. Ал эми метео байкоо жүргүзүүдѳ кардын калыңдыгын ченѳѳ үчүн кар өлчөгүч сызгычты колдонушат.

  • Жаан өлчөгүч
    Жаан өлчөгүч
  • Кар өлчөгүч сызгыч
    Кар өлчөгүч сызгыч

В начало

Абанын кыймылы

Эмне үчүн шамал согот жана шамалдардын розасы деген эмне?

Аба үзгүлтүксүз кыймылдайт: ал көтөрүлөт (жогорулаган кыймыл) жана түшөт (ылдыйлаган кыймыл) жана горизонталдык багытта которулат (шамал). Шамал бир нече белги менен мүнөздөлөт.

Шамалдын мүнөздөмөсү
Шамалдын мүнөздөмөсү


Шамалдын ылдамдыгы шамал өлчөгүч менен ийгиликтүү өлчөнөт (чыны анемометр менен) – өлчөгүч аспап, анын тик огунда кайчылаштырылып чынылар бекитилет – жарым шарлар, алар бардык, жеңил дагы жел болсо деле айлана беришет жана ал канчалык катуулаган сайын, ошончолук тезирээк айлануу жүрѳт. Аспаптын огунан айлануунун эсебине берүү жүрѳт.

Шамал ченѳѳчү кеңири белгилүү болуп чынылуу анемометр эсептелет. Шамалдын ылдамдыгы канчалык жогору болсо, ал чыныларын ошончолук бат айлантат.
Анемометр
Анемометр


Флюгердин түзүлүш схемасы
Флюгердин түзүлүш схемасы


Аэродромдо жана көпүрөлѳрдүн жанында шамалдын багытын жана күчүн алыстан шамал көрсөтмѳлѳр - эки тарабы ачык чоң болотнайдан жасалган чаар конустар кѳрсѳтүшѳт.
Шамал көрсөтмѳлѳр
Шамал көрсөтмѳлѳр


Шамал өлчөгүчтүн жанына адатта шамалдын багытын кѳрсѳткѳн флюгерди орноштурат. Аэродромдо жана көпүрөлѳрдүн жанында шамал автоунаалар үчүн коркунучту алып келе турган жерлерде шамал көрсөтмѳлѳрдү - эки тарабы ачык чоң болотнайдан жасалган чаар конустарды орнотушат.

Алгач адамдар шамалдын ылдамдыгын м/сек же км/с, менен өлчөѳнү үйрѳнүүдѳн мурун ушул максат үчүн англиялык адмирал Бофорттун шкаласы менен пайдаланышкан. Бофорт 0 упайдан (толук тынч) 12 упайга чейин (ылдамдыгы 117 км /саатка чейин жеткен эң күчтүү бороон чапкын шамал) ылайыкталган упайлардын системасын, ар түрдүү шамалдарды мүнѳздѳгѳн жана баяндаган таблицаны түзгѳн. 12 упайдан турган шкаланын мүнѳздѳмѳсү тѳмѳнкүдѳйт: 0 упай - тынч, 4 упай - мелүүн шамал, 6 упай-күчтүү шамал, 10 упай-катуу бороон, 12 упай-бороон чапкын.

Бирок куюндарда жана тропикалык добулдарда шамалдын ылдамдыгы мындан дагы кѳп болот.

  • Бофорт шкаласы
  • Сэр Френсис Бофорт


Байкоо жүргүзүүнүн маалыматтары боюнча шамалдын багытынын артынан диаграмма курушат, ал “шамалдардын розасы” деп аталат. “ШАМАЛДЫН РОЗАСЫ» эмне үчүн жана кантип ойлоп табылган?

Шамалдын розасы


Кандай шамалдар бар?

Шамал дайыма бийик атмосфералык басымдын аймагынан төмөнкү атмосфералык басымдын аймагына карай согот. Басымдагы айырмачылык канчалык чоң болсо, ошончолук шамал катуу болот. Шамалдардын үч түрү бар: атмосферанын жалпы циркуляциясынын бөлүгү болгон (туруктуу жана мезгилдүү), жергиликтүү шамалдар жана добул, добулга каршы шамалдар. Шамалдын багыты атмосфералык басымдын таралышынан жана Жердин айлануусунун алыстаган аракетинен көз каранды. Схемада туруктуу шамалдар кайсы багытта соккону көрсөтүлгөн: пассаттар (30 дан 0 кеңдиктен экваторду карай), батыш (тропикалык кеңдиктен мелүүн алкактарда багыт алган аба, чыгышка согот), чыгыш (бийик кеңдиктерден мелүүн алкактарда чыгыштагы шамалдардын үстѳмдүгү менен шамалдар согот). Материктер менен океандардын чек арасында бул үстѳмдүк кылган шамалдардын схемасы аябай бузулат. Бул жерде мезгилдүү шамалдар – муссондор пайда болот, алар кышында материктен океанга, жайында тескеринче, океандан материкке согот.

  • Туруктуу шамал
    Туруктуу шамал
  • Пассаттардын картасы
    Пассаттардын картасы
  • Муссондордун түзүлүшү
    Муссондордун түзүлүшү


Жергиликтүү шарттарга жараша (рельеф, өсүмдүк, көлмөлөр) ар кандай жергиликтүү шамалдар пайда болот. Аларга:

Шамалдын түрлөрү


Тоолуу - ѳрѳндүү шамалдар тоолуу райондордо атмосферанын тоо кыркаларынын, капталдарынын жана ѳрѳѳндүн кабатынын үстүнѳн ар кандай жылытуунун (жана муздоо) натыйжасында пайда болушат. Күндүз алар тоолордун капталдары боюнча бийик жана ѳрѳѳндүн кабаты боюнча жогору согушат, түнкүсүн - тескери багытта (тоо шамалдары). Деңиздин же көлдүн жээгинде күндүз суу бетинен кургактыкка, түнкүсүн кургактыктан сууну көздөй соккон жел шамалдары пайда болот. Тоолордо капчыгайларда жана өрөөндөрдө шамал күндүз ылдыйдан жогору өрдөп соксо, түнкүсүн тескерисинче, жогортон ылдый карай (желаргы) согот. Өрөөндө (керимсел) тоодон ылдый соккон кургак жана жылуу шамал, тоонун бир тарабында анын экинчи капталына салыштырганда басым төмөн болгондо пайда болот. Бора – суук жана үзүп-жулуп соккон катуу шамал.

Чоң суу сактагычтардын жээктеринде (деңиз, көл, дарыя, суу сактагыч) анча күчтүү эмес жеңил шамал - жел согот, анын ылдамдыгы 1-5 м/с түзѳт.
Жел
Жел


Тоолуу райондордо күндүз өрөөндөн тоону көздөй өрөөндүү шамал, түнкүсүн – тоо капталдарынан ылдый тоолуу шамал согот.
Тоо – өрөөндүү шамал
Тоо – өрөөндүү шамал


Добулдар жана добулдарга каршы

Тропосферада дайыма ар кандай өлчөмдөгү куюндар, майдадан («чаңдуу”) баштап ири өлчөмгѳ чейинки добулдар жана каршы добулдар пайда болушат, ѳнүгүшѳт жана жок болушат.

  • Циклон
  • Антициклон


Циклон, Антициклондун схемасы
Циклон, Антициклондун схемасы

В начало

Аба - ырайы жана климат

Аба - ырайын эмне аныктайт?

Жерде ар түрдүү жыл мезгилдери, ар түрдүү климат менен областтар бар экендигин биз билебиз. Мезгилдин ар бир учурунда белгилүү жерде атмосферада булуттар жана ачык асман, шамал жана тынч, жаан, мөндүр жана кар, ысык жана суук болушу мүмкүн. Тропосферанын ушул жердеги жана мезгилдин ошол учурдагы болгон абалы аба - ырайы деп аталат.

Аба-ырайы


Аба - ырайы өзгөрүлмөлүүлүгү, көп түрдүүлүгү жана кайталанмалуулугу менен айырмаланат. Жерде жыл ичинде дайыма бир эле аба-ырайы байкалган территориялар бар. Мисалы: экватордо жыл боюу катуу жаан-чачындар менен ысык аба - ырайы болот, ал эми мелүүн кеңдиктерде ар түрдүү жыл мезгилинде аба - ырайы өзгөрүлүп турат. Аба - ырайын эмне аныктайт? Аба - ырайынын башкы конструктору болуп күн, аба жана суу эсептелет. Аба - ырайын калыптандырган элементтер: температура, басым, нымдуулук, алардын ѳзгѳрүүсү аба - ырайынын ар түрдүү кубулуштарынын пайда болушуна алып келет.

Адам жаратылыштык чөйрөдө адаттагы аба-ырайынын кубулуштары менен (шамал, жаан, кар) дайыма кезигет, бирок убак убагы менен анда адамдын ден - соолугуна жана жашоосуна таасир эткен коркунучтуу аба-ырайлык кубулуштар пайда болот. Коркунучтуу аба - ырайлык кубулуштар деген эмне?

Метеорологические и агрометеорологические опасные явления


  • Жулкума шамал

  • Торнадо

  • Чагылган

  • Добул

  • Чоң мөндүр


Аба - ырайын кантип алдын ала айтат?

Адамдар байыркы убакта аба-ырайын жергиликтүү белгилер боюнча алдын ала айтышкан. Температуранын өзгөрүшүнѳ, булуттуулукка, булуттун түрлөрүнѳ, шамалдын багыттарына, жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн жүрүм - турумдарына байкоо жүргүзүшкѳн. Азыркы убакта аба - ырайын тактоого жергиликтүү белгилер жана элдик жөрөлгөлөр жардам берет. Бүгүнкү күндѳ элдик жөрөлгөлөрдүн ишенимдүүлүгүн метерология илиминин жардамы менен тастыктаса болот. Азыр аба-ырайына байкоо жүргүзүү дүйнөнүн бардык аймактарында – кургактыкта гана эмес океандарда дагы атайын кемелерде жайгашкан метеорологиялык станцияларында ар түрдүү куралдардын жана эң заманбап техникалардын жардамы менен ишке ашырылат.

Жердеги байкоолорду жүргүзүүгѳ шар-зонддорунун, метеоспутниктердин жардамы менен атмосферанын жогорку катмарларынан метеорологдор алышкан ар түрдүү маалыматтар дагы кошулат.

Миңдеген метеорологиялык станцияларда дүйнө жүзүнүн метеорологдору бирге аба - ырайын абдан так болжолдоо үчүн эмгектенишет.
Метеостанция
Метеостанция


Метеозонд - метеорологдор аны гелий же суутек менен толтурушат, ага радио берүүчү менен метео - ченѳѳчү куралды байлашат жана абага жиберишет.
Метеозонд
Метеозонд


  • Метеорологиялык спутник
    Метеорологиялык спутник
  • Жаңы япониялык метеорологиялык спутник
    Жаңы япониялык метеорологиялык спутник


Жерге күн - түн бою метеорологиялык маалыматтарды берип турган спутниктер аба- ырайына байкоо жүргүзүшѳт.

Андан соң байкоолордун жыйынтыктары гидрометеорологиялык маалыматтык борборлорго берилет. Ал жерден маалыматтар иштетилет жана аба - ырайы жѳнүндѳ маалымат синоптикалык карталарга түшүрүлөт. Картада атмосфералык басым, фронттор, абанын температурасы, шамалдын багыты жана ылдамдыгы, булуттуулук жана жаан-чачындар көрсөтүлөт. Атмосфералык басымдын бөлүнүшү добул, каршы добулдардын абалы жѳнүндѳ күбѳлѳндүрѳт.

Синоптикалык карта
Синоптикалык карта


Ушул сыяктуу синоптикалык карталардын негизинде аба - ырайынын божомолу түзүлөт. Дүйнө жүзүндѳ жалпы шарттуу белгилер менен колдонушат.

Атмосфералык процесстердин жүрүү мыйзам ченемдүүлүгүн изилдѳѳ менен, аба-ырайын болжолдосо болот. Аба - ырайынын так болжолдоосу өтө татаал иш, анткени ѳз ара аракеттенген факторлордун алардын дайыма ѳнүгүп туруусунда бардык комплексин эске алуу татаал. Үч күн мѳѳнѳтүнѳ чейинки божомолдор 87-89% аныкталат. Атайын болжолдоолор эң тактыгы менен айырмаланышат, мисалы авиациялык.


Аба - ырайына эмне таасир этет?

Жыл бою жана сутка ичинде алынган күн жылуулугунун санынын өзгөрүшү, аба массаларынын кыймылы жана ѳз ара аракеттенүүсү, атмосфералык фронттор, добулдар жана каршы добулдар аба-ырайын өзгөртүшөт, ага таасир этишет. Аба массалары температурасы, нымдуулугу, чаңдуулугу, басымы боюнча айырмаланышат. Атмосфералык циркуляция аба массаларын аралаштырат жана касиети боюнча ар түрдүү аба массалары кездешкен жерлерде атмосфералык фронттор пайда болушат. Ушул касиеттердин башкысы – температура (муздак же жылуу аба). Абанын активдүүсүнѳ, фронттун кайсы тарапта аралашканына жараша ал жылуу же муздак деп аталат.

  • Жылуу фронт
    Жылуу фронт
  • Жылуу фронт
    Жылуу фронт


Жылуу фронт акырындык менен муздак абаны кыскан жылуу абанын келишин билдирет. Ал түрмөктөшкөн булуттардан жааган жаандар алдында болгон жылуулукту алып келет.

  • Муздак фронт
    Муздак фронт
  • Муздак фронт
    Муздак фронт


Муздак фронт, тескерисинче, тез жылуу абаны кыскан муздак абанын келишин билдирет. Ал суукту алып келет. Анын келиши шамалдын күчѳшү, кээде чагылган, куюн менен коштолот. Жаандар негизинен фронттун сызыгын өткөндөн кийин жаайт.

Атмосфералык фронттордун пайда болушу үчүн жагымдуу шарттар мелүүн кеңдиктердеги добулдарда болот. Добулдарда төмөнкү атмосфералык басымдын борборуна умтулган жылуу жана муздак абалары жолугат. Каршы добулда атмосфералык фронттордун түзүлүшү үчүн шарт жок, себеби анда аба түшѳт жана таркатылат.

Добул ѳзү менен бирге жаан-чачын менен коштолгон ачык эмес аба - ырайын алып келет.
Циклон схемасы
Циклон схемасы


Каршы добул болсо тескерисинче ачык, күнөстүү аба - ырайын алып келет.
Каршы добулдун схемасы
Каршы добулдун схемасы


Климат деген эмне?

Климат - Жердин ушул аймагы үчүн типтүү аба-ырайынын көп жылдык режими, кѳп жылдар ичинде орточо аба-ырайы. Ал географиялык шарттарга байланыштуу болот. Климаттын негизги мүнөздөмөлөрүн күн радиациясы, аба массаларынын циркуляциялары, жер бетинин (кургактыктын, деңиздин) түзүлүшүн аныктайт. “Климат” термини илимге 2200 жыл мурун байыркы грек астроному Гиппарх тарабынан киргизилген жана грек тилинен “кыйшаюу”(«klimatos») дегенди билдирет. Окумуштуу жер бетинин күн нуруна жантаюусун эске алган, анын экватордон баштап уюлга чейинки айырмачылыгы ошол учурда эле төмөнкү жана жогорку кеңдиктердин аба-ырайынын айырмачылыгынын негизги себеби болуп эсептелген. Кийинчерээк климат деп бир муундун улантылышына чейин, башкача айтканда 30-40 жылга чейин өзгөрүлбөгѳн белгилер менен мүнѳздѳлгѳн Жердин белгилүү районундагы атмосферанын ортоңку абалын айтышкан.

Климатка эмне таасир этет?

Климат аба - ырайы сыяктуу эле күн радиациясынын санынан, аба массаларынын алмашылышынан, атмосфералык фронтор, добул, каршы добулдар жана жер бетинин негизги касиеттеринен көз каранды. Климаттын негизги көрсөткүчтѳрү болуп: абанын температурасы (орточо жылдык, январдагы жана июлдагы), шамалдардын үстѳмдүк кылган багыттары, жаан-чачындардын режими жана жылдык саны эсептелет. Климаттын көрсөткүчтөрү түшүрүлгөн карталар, климаттык карта деп аталат.

  • Климат түзүүүчү факторлор
    Климат түзүүүчү факторлор
  • Дүйнөнүн климаттык алкактар
    Дүйнөнүн климаттык алкактар


Климаттык карталар климаттык алкактарга жана областарга бөлүүнүн негизи жылуулук алкактар жана аба массаларынын пайда болушу негиз болот.

Климаттык карталарда климаттык алкактарды жана областтарды бөлүп кароонун негизи болуп жылуулук алкактар жана аба массаларынын басымдуу түрлѳрү эсептелет. Пайда болгон жерине жараша аба массаларынын төрт түрүн бѳлүп карашат. Аба массасынын ички башкы (зоналык) түрүндѳ материктин үстүндѳ же океандын үстүндө калыптанган континенталдык (материктик) жана океандык (деңиздик) түрлѳрү бар. Пайда болушу боюнча арктикалык, антарктикалык, мелүүн кеңдиктердин (уюлдук), тропиктик жана экватордук болуп бөлүнөт.

Аба массалары


Жети негизги климаттык алкактарды бөлүшөт: экватордук, эки тропикалык, эки мелүүн, эки уюлдук (арктикалык жана антарктикалык). Негизгилердин ортосунда өткөөл климаттык алкактар жайгашкан: эки субэкватордук, эки субтропикалык жана эки уюлдук. Алар аба массаларынын алмашылышы менен айырмаланат: кышында коңшу уюлдук жактардан негизги алкактын аба массалары, жайында – экватор тараптан келген аба массалары басымдуулук кылат. Жердин климаттык алкактары


В начало

Сөздүк:

Абсолюттук нымдуулук - 1 м3 граммдагы абадагы суу буусунун саны.
Аба массалары - абанын салыштырмалуу бирдей касиеттерине ээ болгон тропосферадагы абанын чоң көлөмү.
Абанын басымы – абанын жер бетине басым кылган күч.
Аба - ырайы – белгилүү жерде, белгилүү убакыттагы тропосферанын абалы.
Альбедо – жер бетинин күн нурун чагылдыруу жөндөмдүүлүгү.
Анемометр – шамалдын ылдамдыгын өлчөө үчүн аспап.
Атмосфера – Жердин газ түрүндѳгү катмары.
Атмосфералык фронт – аба массасы ортосундагы, ар түрдүү касиеттери менен аба массаларынын ортосундагы бѳлүк, ѳз ара аракеттенүү зонасы.
Аэрозолдор – атмосферада токтогон абалда жүргѳн катуу же суюк бѳлүкчѳлѳр, атмосферадагы суу буусунун конденсациясы үчүн ядро кызматын аткарат.
Барометр ( грек. «baros» - оордук жана «matreo» - өлчөйм) – атмосферанын басымын өлчөөчү аспап.
Барометр-анероид ( грек. aneros – «суюктугу жок») – тоголок металл куту сыяктуу, андан аба сордурулуп алынган. Атмосфера басымынын таасири алдында кутунун четтеринин кыймылдары басымдын бирдиги (кПа же мм сым. Шк) түздѳлгѳн айлана шкаласы боюнча кыймылдаган жебеге берилет.
Буулануу - суюктуктун же катуу заттын газ түрүнө (бууга) өтүү процесси.
Добул – четтен баштап борборго жана саат жебесине каршы четке чыгып соккон шамалдардын белгилүү системасы менен атмосфералык басымы төмөн областы.
Жел - деңиздер жана чоң кѳлдѳрдүн жээктерине соккон шамал.
Каршы добул – борбордон четтерге соккон жана сааттын жебеси боюнча четтеген шамалдардын белгилүү системасы менен бийик атмосфералык басымдын областы.
Климат - Жердин ушул аймагы үчүн типтүү аба-ырайынын көп жылдык режими.
Климаттык алкак - климаты боюнча бирдей планетанын областы, алар планетанын кеңдигинин тегерегинде жайгашат жана бири - биринен орчундуу айырмаланышат.
Конденсация – абадагы суу буусунун абанын температурасынын төмөндөшүнө байланыштуу суу тамчыларына же катуу түргө айланышы.
Нымдуулук – абада суу буусунун курамы.
Муссондор – ѳзүнүн багытын жылына эки жолу өзгөрткѳн шамалдар, кышында алар материктен океанга, жайында - тескеринче, океандан материкке согот.
Озон катмары – стратосферадагы (10-50 км бийиктикте) озондун(О3) концентрациясы көп топтолгон катмар 20-25 км бийиктеги озон катмарында анын тыгыздыгы Жер бетиндегиге караганда 10 эсе жогору. Бул катмар жер бетиндеги тирүү организмдерди күндүн кыска толкундуу ультра кызгылт көк радиациясынын зыяндуу таасиринен сактайт.
Пассатар – океандардын тропик кеңдиктеринде жыл боюу туруктуу соккон шамалдар. Алар түндүк жарым шарда көбүнчө түндүк – чыгыштан, түштүк жарым шарда түштүк – чыгыштан согот.
Плювиометр (латын. pluvium – жаан жана грек. metreo - өлчөйм) – түшкөн жаан-чачындардын санын өлчөѳ жана чогултуучу аспап.
Рефракция – бирдей эмес тыгыздыка ээ атмосферанын катмарларын ѳтүүдѳ күн нурунун сынуусу жана ийрилүүсү.
Салыштырмалуу нымдуулук – абадагы суу буусунун серпилгичтигинен (е) ошол температурадагы каныккан буунун серпилгичтигине (Е) болгон катышы.
Синоптикалык карта – кенен территориядагы метеорологиялык байкоо жүргүзүнүүнүн жыйынтыктары түшүрүлгөн карта.
Сымап барометри – атмосфера басымын өлчөөдөгү негизги аспап, ичине сымап куюлган жана шкалаларга бөлүнгөн айнек түтүкчөсү. Шкаладан сымаптын деңгээли боюнча абанын басымы канча экенин билүүгө болот.
Шамалдардын розасы – кѳптѳгѳн байкоо жүргүзүүлѳр боюнча ошол жердеги шамалдын режимин мүнөздөгөн диаграмма жана көп бурчтук сыяктуу көрүнөт. Анын нурларынын узундугу диаграмманын борборунан ар түрдүү багыттарга таралган, ушул багыттардын кайталанышына теңдеш (шамал “кайдан” согот).
Флюгер – шамалдын багытын өлчөөчү аспап.


Пайдалуу шилтемелер:

Ветры
Для чего и как была придумана «РОЗА ВЕТРОВ»?
Солнечная радиация
Приборы для измерения относительной влажности воздуха
Карта гроз и осадков: 8 онлайн-сайтов, чтобы следить за погодой
Что такое опасные погодные явления?
Климатические пояса Земли

В начало

Адабияттар:

Эмне үчүн асман көк?
Туман кайдан келет? Эмне үчүн учак ак из калтырат?
Метеостанция кандай иштейт?
Барометрди – өзүбүз жасайбыз
Тест: "Аба - ырайы жана климат"

1 Кайсы түшүнүк атмосферанын абалын белгилүү жерде белгилүү убакытта мүнөздөйт?

Аба ырайы
Атмосфера
Аба масссы
Климат

2 Кайсы вариантта аба - ырайынын элементтери туура берилген?

Булуттуулук, басым, нымдуулук
Температура, басым, нымдуулук
Температура, шамал, атмосфералык жаан-чачын
Басым, шамал, нымдуулук

3 Аба -ырайын болжолдоо үчүн кайсы карта колдонулат?

Климаттык
Синоптикалык
Физикалык
Тектоникалык

4 Ар кандай касиеттеги аба массаларынын өз ара аракеттенүү зонасы.

Добул
Каршы добул
Трансформация
Атмосфералык фронт

5 Экватордук аба массаларынын касиеттери:

Суук жана кургак
Нымдуу жана суук
Жылуу жана нымдуу
Кургак жана жылуу

6 Төрт жыл мезгили даана байкалган кеңдиктер:

Тропикалык
Экватордук
Мелүүн
Арктикалык

7 Ал суукту алып келет. Анын келиши шамалдын күчөшү менен коштолот, айрым убактарда чагылган, куюн менен болот.

Добул
Каршы добул
Жылуу фронт
Муздак фронт

Источник — «https://bb.edu.gov.kg/index.php?title=KR:География:_Атмосфера&oldid=24184»