География: Австралия
Содержание
Географиялык абалы, изилдөөсү
«Бул аймак – жер шарындагы эң кызыктуу экендигине силерди ишендире алам! Анын пайда болушу, жаратылышы, өсүмдүктөрү, жаныбарлары, климаты, анын келечектеги жок болушу – мунун баары дүйнөнүн бардык окумуштууларын таң калтырган, таң калтырат жана дагы таң калтыра берет. Деңиз толкундарынан ѳзүнүн борбордук бѳлүмү тарабынан эмес, кандайдыр бир дѳѳ (гигант) шакек катары чети менен жогору көтөрүлгѳнүнѳн материктин пайда болгонун; дарыялары күн сайын кѳп-кѳптѳн кургап калган жерди; топуракта дагы, абада дагы нымдуулук жок жерди; жыл сайын бактар жалбырагын эмес, кабыгын жоготкон жерди; жалбырактары күндүн бетин менен эмес, кабыргасы менен кайрылган жана кѳлѳкѳ бербеген жерди; ѳрткѳ туруктуу токойлор ѳскѳн жерди; таш плиталар жамгырдан эриген жерди; бактардын бою тѳмѳн, ал эми чѳптѳр зор бийиктикте болгон жерди; жаныбарлары өзгөчөлөнүп турган жерди; төрт буттууларда тумшуктар бар жерди; мисалы ехидна жана өрдөк ооздо, булар окумуштууларды аларды өзгөчө жырткыч канаттуулары классына бөлүүнү мажбур кылды; секиргич кенгурунун тамандары ар түрдүү узундукта болгон, ортосунда жарымы бууланган ички деңизи бар материкти элестетип көргүлөчү. Качандыр бир убакта бар болгон ѳлкѳлѳрдүн бардыгынын арасынан эң укмуштуу, эң логикасы жок! Жаратылыштын мыйзамдарын четке каккан пародоксалдуу жер!» (Ж. Верн).
Австралиянын географиялык абалы
Австралия Жердин океандык жарым шарынын борборунда, ошондой эле толугу менен түштүк жана чыгыш жарым шарларында жайгашкан. Анын так ортосунан түштүк тропиги кесип өтөт. Австралия - обочолонгон материк, Евразия жана Антарктидадан башка бардык материктерден алыс жатат. Дал ошондуктан материк узак убакытка чейин европалыктар үчүн белгисиз болгон. Азыркы күндө реактивдүү лайнер менен Европадан Австралияга болжол менен 40 саатта учуп барса болот. Мындан 100-200 жыл мурун бешинчи материкти ачуу үчүн барган саякатчыларга ушул аралыкты басып ѳтүүгѳ 7 айдан баштап 1 жылга чейинки убакыт талап кылынган. Австралиядан АКШнын жээгине чейин 11-15 миң км. Австралия жана Океания кандайдыр бир “четте” калышкан, себеби бардык негизги дүйнѳлүк соода жолдору алардан сырткары ѳтѳт.
Австралиянын башка материктерге карата жайгашышы
Материктин өлчөмү жана жайгашышы
Австралия кѳлѳмү боюнча биздин планетанын эң кичинекей материги. Анын аянты болгону 7,6 млн. км2, Океания менен бирге 9 млн.км2ге жакын, ал мисалы: Евразиядан (54 млн. км2) 6 эсе кичирээк. Бирок, Австралия - бүт материкти ээлеген дүйнөдөгү жалгыз ѳлкѳ. Ѳлкѳ катары Улуу Британиядан болжол менен 33 жолу чоңураак.
Австралиянын жээктери начар тилмеленген. Ири булуңдар гана бѳлүнгѳн: Чоң Австралия жана Карпентария, Кейп-Йорк жарым аралы. Австралиянын түндүк жана чыгыш жээктери Тынч океандын деңиздери менен курчалат: Арафур, Коралл, Тасман, Тимор деңиздери; батыш жана түштүгүнөн – Инд океаны курчайт. Түштүк - чыгыш жээктеринде Тасмания аралы, түндүк чыгышында – Жаңы Гвинея жайгашкан. Жээктери кеме жүрүүгө ыңгайсыз; чыгыш жана түштүк чыгышында ыңгайлуу кичинекей булуңдар кѳп. Австралиянын түндүк - чыгыш жээктерин бойлото 2 миң километрге дүйнөдөгү эң Чоң Кораллдык рифт - Чоң Барьер рифи созулган.
Австралияны ачуу жана изилдөө тарыхы
Материкти ачуу
Жаратылышы
Австралиянын түзүлүшү жана рельефи
Австралия - эң жалпак материк, анын рельефинде түздүктөр басымдуулук кылат, материктин орточо бийиктиги 340 метр. Анын негизинде байыркы платформа жатат. Чыгышта палеозойдо платформага жабышкан бүктѳлгѳн тармак жайгашкан.
Рельефтин батыш бөлүгүндѳ анча бийик эмес тоолор жана катуу криссталдык тектер менен капталган жалпак түздүктѳр үстѳмдүк кылат. Борбордук ойдуңу чөкмө тектер менен капталаган, анын бийиктиги 100 метрден ашпайт, ал эми айрым жерлеринде ал океандын деңгээлинен төмөн жатат. Чыгышында өтө катуу кыйраган тоолор жайгашкан – Чоң суу бөлгүч тоо кыркасы, анын бийик чекити – Косцюшка тоосу (2 228 метр).
Австралияда аракеттеги жанар тоолору жана заманбап муз каптоолору жок. Айрым жерлеринде өчкөн жанар тоолордун конустары сакталып калган, бирок тектоникалык активдүүлүк байкалбайт, бирок мурун бул материк планетадагы тектоникалык активдүүлүктүн борборлорунун бири болгон.
Австралиянын кен байлыктары
Австралия минералдык байлыктары, коргошун, цинк, уран, темир кендери, бокситтердин запастары, ошондой эле алмаздарды казуу боюнча дүйнөдө биринчи орундарды ээлейт. Чопо, кум жана акиташ кендерин изилдөө иштери активдүү жүрүүдө. Австралияда кендердин жерлеринин көпчүлүгү анча терең эмес жайгашкан, ошондуктан аларды казуу ачык жолдор менен жүргүзүлөт.
Австралиянын кен байлыктары
Кен байлыктарды ачык жол менен казып алуу
Австралиянын климаты
Австралия – эң кургак материк. Ушуга далил келтиребиз:
Түндүк Австралиянын климаты болжол менен 180 т.к. экватордук жана тропикалык аба массаларынын таасири астында калыптанат, алардын алмашышы нымдуу жана кургак мезгилдердин бар болушун шарттайт. Материктин көпчүлүк бөлүгү кургак тропикалык абанын үстѳмдүгүнүн алкагында жатат. Материктин түштүгү субтропикалык алкакта, ал эми Тасмания аралынын кѳпчүлүк бѳлүгү – батыш шамалдар соккон, жаан чачын көп жааган мелүүн алкакта жайгашкан.
Австралиянын көлдөрү жана дарыялары
Австралиянын ички суулары
Крик – Австралиядагы соолуп калган дарыялар
Австралиянын жаратылыш зоналары
Австралиянын жаратылыш зоналарынын картасы боюнча материкте кандай жаратылыш зоналары бар жана алар кайда жайгашканын оңой аныктоого болот, ал эми ”Австралиянын жаратылыш зоналарынын мүнөздөмөсү” таблицасынан климаттык мүнөздөмөлөрү, топурактары, өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү боюнча алар кантип айырмаланышканын билүүгө болот.
Австралиянын жаратылыш зоналарынын картасы
Австралиянын жаратылыш зоналарына мүнөздөмө
Австралиянын жаратылыш зоналары
Австралиянын жаратылыш зоналары
Австралиянын уникалдуу органикалык дүйнөсү
Австралия – органикалык дүйнөсү боюнча эң өзгөчөлөнгөн материк: анда өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын көптөгөн түрлөрү жашашат, алар жер шарынын башка жеринде эч кездешпейт. Болжол менен 12 миң өсүмдүктөрдүн түрүнөн 9 миңге жакыны - эндемиктер. Австралияда 162 түр капчыктуулар жашашат. Австралиянын канаттууларынын 670 түрүнүн 450 эндемиктер.
Австралияда кеңири таралган бактар – эвкалиптер. Статистиканын маалыматы боюнча ар бир төртүнчү австралиялык бактардын үчөө – эвкалипттер. Эфир майына бай эвкалиптин жалбырактары аябай жеңил күйөт, ошондуктан эвкалип токойлорундагы өрттѳр абдан коркунучтуу, бактар дароо биринин артынан бир күйѳ баштайт. Бирок эвкалиптер абдан отко туруктуу. Кандайдыр бир убакыттан кийин анын күйгѳн кара бутагынан жаш жашыл бутактар ѳсүп чыгып, бак жашоосун улантат.
Австралияда гана денесинин эң тѳмѳнкү температурасы +220 С, сүт эмүүчү – ехидна, жердеги эң уулуу жылан - тайпан; аз сандагы жүнү менен - кара куу жана башка канаттуулар (25 000) жашашат.
Зонтик акация
Австралиянын – эндемик өсүмдүктөрү
Скрэб
Чөптүү бактар
Ѳлкѳ
Австралия – планетанын отурукташкан калкы эң аз материк. Материкте болгону жалгыз ѳлкѳ – Австралиялык Союз. Калкынын саны 24 миллиондон азыраак адамды түзѳт.
Заманбап калкы эки топтон турат – англиялык - австралиялыктардан жана жергиликтүү калктан (аборигендер).
Аборигендер – Австралиянын жергиликтүү калкы. Европалык колонизациянын башталышында Австралияда 500 урууларга бөлүнгөн 300 миңге жакын аборигендер жашашкан. Ырайымсыздык менен кырып өлтүрүүнүн жана жашоо үчүн аз ылайык келген райондорго кысуунун жыйынтыгында австралиялыктардын саны бир нече эсе кыскарган.
Аборигендер
Аборигендер
Ошону менен бирге аборигендер өзгѳчѳлѳнгѳн маданиятты түзүштү. Алар ѳзгѳчѳ ыргытуучу куралды - бумерангды ойлоп табышты, алар анын жардамы менен канаттууларга аңчылык кылышкан. Аборигендер үчүн салттуу манерада жазылган аборигендердин ѳзгѳчѳлѳнгѳн графикалык сүрөттөрүн дүйнѳдѳ жогору баалашат. Австралиялык аборигендер тарабынан түзүлгѳн түстүү бойро сыяктуу сокмо нерселерди жана маталарды дүйнөнүн көптөгөн кѳркѳм музейлеринен кездештирүүгѳ болот.
Европеоид расасындагы адамдардын 20 миллиондон ашыгы негизинен Англия, Шотландия жана Ирландиядан келгендер. Алар англиялык - австралиялык улутту түзүшкөн.
Материктин территориясына калк кантип отурукташкан?
Калктын жыштыгынын картасы боюнча эмнени окуса болот? Картаны кароо менен, калкты жайгаштырууда тѳмѳнкү ѳзгѳчѳлүктү бѳлүп караса болот: калктын жыштыгы өтө төмөн, орчундуу территорияларда калк таптакыр отурукташкан эмес, калк чыгыш, түштүк-чыгыш жана түштүк - батыш жээктеринде топтошкон, жалпысынан материкте шаарлар аз.
Австралиянын ири шаарлары
Чарба жана экология
Австралиянын чарбасы
Австралияда кубаттуу тоо кен казуу сектору бар, ал ИДПнын 10% түзөт
Австралия:
- бокситтердин, көмүрдүн, алмаздардын запасы боюнча дүйнөдө 1 - орунду ээлейт;
- коргошундун запасы боюнча 2 - орунду ээлейт;
- кѳгүлтүр түстѳгү ак металл (цинк) жана алтын боюнча 3 - орунду ээлейт;
- жез жана магний боюнча 4 - орунду ээлейт.
Австралиянын бардык калкынын жарымы айыл - чарбада иштейт. Мал чарбасы - анын маанилүү тармагы. “Австралиянын экономикасы кой менен жылууда” деген сѳз Австралиянын башкы байлыгы - койлор менен байланыштуу пайда болгон. Койлордун саны жана алардын жүнүн кыркуу боюнча ѳлкѳ дүйнөдө биринчи орунду ээлейт. Ал эми ”жумшак алтындын” (жүн) баасынан кѳпчүлүгүндѳ ѳлкѳнүн экономикасы көз каранды. Койлор адамдарга караганда 10 эсе көп. Андан сырткары, Австралияда ири мүйүздүү малдарды багышат. Май, сүт, сүт консерваларын, коён жана кенгурунун эттерин сыртка чыгарат.
Өсүмдүк өстүрүүчүлүк Австралиянын түштүк-чыгыш бөлүгүндө ѳнүккѳн, анткени бул жерде ѳсүмдүктѳр жана адамдардын жашоосу үчүн климаты кѳбүрѳѳк ыңгайлуу. Австралия - дүйнөлүк рынокко башкы буудайды чыгаруучу.
Койлор - Австралиянын башкы байлыгы
Жүзүмдүн кѳпчүлүгү материктин түштүгүндѳ жайгашкан
Австралиянын экологиялык көйгөйлөрү
Австралияны ушул мезгилге чейин «Жашыл континент” деп кѳп аташат, чындыгында анын территориясында чөлдөр, жарым чөлдөр, кургап калган сайлар жана туздуу көлдөр үстѳмдүк кылат. Бирок мындай абал дайыма эле болгон эмес, болгону 20 миң жыл мурун материк чындыгында токойлуу талаалардын (саванна) үстѳмдүгү менен, кѳп дарыялары, таза кѳлдѳрү, саздары, ошондой эле ири малдары менен жашыл болгон.
Австралияда XIX аягында - XX кылымдын башында экологиялык кырсыктар күчөгөн. Материкке бир нече жуп коёндорду алып келгенден кийин, бул жаныбарлар саналган он жылдыкта аябай көбөйүп, жайыттарга коркунучтуу зыян алып келген. Коёндор “койлорду жешти”, алардын он миллиону тамак жоктугунан ѳлүп калды (ондогон коёндор бир кой жеген тамакты жеп коюшат). Австралияда алар менен күрөшүшѳт. Коёндор согушу.
Австралиялыктар экологиялык көйгөйлөрдү кантип чечишет?
Аборигендер жаратылышты алп (гигант) ибадаткана деп эсептешкен, анда баары мааниге ээ. Алар жаратылышта назик тең салмактуулукту укмуштуудай акыл эстүүлүк менен сакташкан.
- Австралиялык фермерлер аборигендердин чарбалык иш тажрыйбаларына көңүл бурушкан. Айыл - чарбасында азыркы кезде айдоо методу пайдаланат. Жайыттар тосулган аянтчаларга бѳлүнгѳн - маданий чѳптѳр же жемиштердин тамырлары себилген жерлер. Малдарды бир жерден экинчи жерге 3-5 күндѳн кийин айдап өтүшөт. Ошол эле аянтчага койлор 2-3 жумадан кийин кайтып келишет, ошол убакыттын ичинде чөп өскѳнгѳ үлгүрѳт.
- Өнөр - жайда таштандысыз технологиялар колдонулат.
- Ар бир шаарда ѳзүнүн зоологиялык бакчасы бар.
- Ѳлкѳдѳ көп улуттук парктар түзүлгѳн.
- Башка материктерден өсүмдүктѳрдү жана жаныбарларды алып келүүгѳ тыюу салган мыйзам кабыл алынган.
- Ар бир үй мышыгы каттого алынган.
- Австралиянын территориясына экологиялык коопсуздукду ойлоо менен бардык тамак-аштарды, бактардан жасалган буюмдарды, бут кийимдин такасындагы топуракты киргизүүгѳ тыюу салынат.
- Андан сырткары Тасманияга континенттик Австралиядан келген адамдар ѳзүнчѳ экологиялык кѳзѳмѳлдѳн өтүшөт.
Сөздүк
- Крик – Австралиядагы соолуп калуучу дарыялар.
- Космополит – жер шары (же ошого жакын) боюнча таралаган өсүмдүктөр жана жаныбарлар.
- Скрэб – акациялардан, эвкалиптерден турган тикенектүү, ѳтпѳгѳн бадал өсүмдүктөрүнүн калың чыгышы.
- Тосулган жерлер (поддоки) – маданий чөп өсүмдүктөрү же жемиштердин тамырлары өстүрүлгѳн тосулган аянтча.
- Эндемиктер – уникалдуу жаныбарлар жана өсүмдүктөр, алар ушул аймакта гана кездешет жана дүйнѳдѳ башка жерде кездешпейт.
Пайдалуу шилтемелер:
Адабияттары
- География: Справ. материалы: Кн.- с. Для учащихся сред. и ст. возраста/А.М. Берлянт, В.П. Дронов, И.В. Душина и др.; Под ред. В.П. Максаковского. – М.: Просвещение, 1989. – с. 350 - 356. География материков и океанов. 7 класс: Метод. пособие. – СПб.: «Паритет», 2003.
- Кроличьи войны http://www.vokrugsveta.ru/article/196577/
- Сайт Pikabu Реальные размеры стран и континентов https://pikabu.ru/story/realnyie_razmeryi_stran_i_kontinentov_4354940
- Сайт Образовака Рельеф и полезные ископаемые Австралии http://obrazovaka.ru/geografiya/relef-i-poleznye-iskopaemye-avstralii.html
- Сайт Мультиурок Австралийский Союз https://multiurok.ru/files/rok-36-razdiel-5-avstraliiskii-soiuz-7-klass-avtor.html
- Рудольф Константинович Баландин Пустыни «зеленого континента» http://fisechko.ru/100vel/geogr/80.htm
Бул жаныбар Жер шарынын бир жеринде гана жашайт, табышмактуу жана күтүүсүз Австралия материгинде. Алар бир дагы башка жаныбарларга окшошпойт. Ал тургай аны ачуу жана атоо жѳнүндѳ бир нече версиялар бар.
Территориясынын кенендиги жана калктын санынын аздыгы Австралияда эки феноменди пайда кылды: санитардык авиация (“учкан дарыгердин падышалык кызматы”) жана үн алгы боюнча окутуу (“үн алгы – сегиз жылдык”). Фермаларда ѳзүнчѳ жашаган австралиялыктар борбор менен байланышты дайыма сезишет. Эфирде, атайын үн алгынын толкундары дарыгерлер үчүн бөлүнгөн. Дарыгер жана оорулуу адам үн алгы боюнча толук айыкканга чейин диалог жүргүзүшѳт. Ар бир үй - бүлөдө атлас бар, анда адамдын денесинин сүрѳтүнүн сандары көрсөтүлгөн, дарылар дагы бар, бирок аталышы жок, номурлар менен. Эгер ооруусу оор болсо, ооруган адамды ооруканага жеткиришет. Үн алгы боюнча окутуу алыс жашаган балдарга 15 жашка чейин үйдѳ окууга мүмкүнчүлүк берет, андан кийин алар кесиптик билим алышат же орто мектептерге, лицейлерге тапшырышат.
Дал ушул жерге 28 - январда 1788 - жылы бешинчи континентти ачууну баштаган биринчи англичандар отурукташкан. Алар 1030 англиялык солдаттар, матростор жана кайтаргычтар болушкан. Келген флотилиянын башчысы капитан Артур Филип алар түшкѳн булуңду британдык ички иштер министри лорд Сиднейдин атынан Сиднейдин булуңу деп атаган, ошондой эле пайда болгон айыл дагы ушинтип атала баштаган. Англичандардын келип түшкөн күнү улуттук майрам катары эсептелет жана жыл сайын Австралиянын күнү катары белгиленет. Сиднейде ири, ѳлкѳдѳгү мыкты деп эсептеген кѳп нерсе бар: Австралиядагы жалгыз метро, ѳлкѳдѳгү эң мыкты зоопарк, байыркы ботаникалык бакча, асман тиреген бийик үйлѳр ж.б.
